Wraz z podpisaniem układu z Schengen 14 czerwca 1985 r. Belgia, Niemcy, Francja, Luksemburg i Holandia zgodziły się na stopniowe znoszenie kontroli na swoich granicach wewnętrznych i wprowadzenie swobody poruszania się dla wszystkich obywateli państw-sygnatariuszy, innych państw członkowskich UE oraz niektórych państw spoza UE.
Konwencja z Schengen uzupełnia układ i ustanawia warunki i zabezpieczenia dotyczące tworzenia obszaru wolnego od kontroli na granicach wewnętrznych. Została ona podpisana przez te pięć państw 19 czerwca 1990 r. i weszła w życie w 1995 r. Układ i konwencja, a także towarzyszące im umowy oraz zasady, składają się na dorobek Schengen, który w 1999 r. został włączony w ramy UE, stając się częścią unijnego prawa. Zgodnie z traktatem lizbońskim celem UE jest zapewnienie „przestrzeni (…) bez granic wewnętrznych, w której zagwarantowana jest swoboda przepływu osób”.
Obecnie do strefy Schengen należy 27 państw europejskich, w tym 23 spośród 27 państw członkowskich UE oraz cztery państwa Europejskiego Stowarzyszenia Wolnego Handlu – Islandia, Liechtenstein, Norwegia i Szwajcaria.
Od 1 stycznia 2023 r. zniesiono kontrole osób na wewnętrznych granicach lądowych i morskich między Chorwacją a innymi państwami strefy Schengen, co wiąże się również z pełnym stosowaniem przepisów dorobku Schengen w Chorwacji (decyzja Rady (UE) 2022/2451). Kontrola na wewnętrznych granicach powietrznych zostanie zniesiona od 26 marca 2023 r., tak by data ta zbiegała się z terminami zakończenia zimowego i rozpoczęcia letniego sezonu rozkładowego określonego przez Zrzeszenie Międzynarodowego Transportu Lotniczego.
Od 31 marca 2024 r. przepisy dorobku Schengen mają pełne zastosowanie do Bułgarii i Rumunii, a kontrole na wewnętrznych granicach powietrznych i morskich zostały zniesione. W późniejszym terminie Rada Unii Europejskiej podejmie decyzję, zgodnie z zasadą jednomyślności, o zniesieniu kontroli osobistych na wewnętrznych granicach lądowych z Grecją i Węgrami oraz między Bułgarią i Rumunią.
Ze względu na przystąpienie do Unii Europejskiej, także Cypr wkrótce stanie się częścią strefy Schengen. Jedynym państwem członkowskim, które nie należy do strefy Schengen, pozostaje Irlandia. Uczestniczy ona wprawdzie we współpracy policyjnej oraz we współpracy wymiarów sprawiedliwości w sprawach karnych, natomiast nie jest częścią obszaru bez granic wewnętrznych i prowadzi kontrole graniczne na granicy z państwami strefy Schengen.
Dorobek Schengen wiąże też cztery państwa Europejskiego Stowarzyszenia Wolnego Handlu na mocy zawartych przez nie umów o uczestnictwie w dorobku prawnym Schengen, na mocy których stały się częścią strefy Schengen.
Państwa kandydujące do UE muszą przyjąć cały dorobek Schengen w momencie przystąpienia. Z kolei kontrole graniczne na granicach wewnętrznych są znoszone (w drodze jednomyślnej decyzji Rady) dopiero po dokonaniu oceny:
ZOBACZ TAKŻE