Rouw om de planeet: Leven met verlies in het antropoceen

08/03/2024, 15:47 Rekto:Verso | Rouw om de planeet. Leven met verlies in het antropoceen Rouw om de planeet. Leven met verlies in het antropoceen Door Stef Craps op 7 March 2024 Verdriet, angst, wanhoop, schuldgevoelens en woede: geconfronteerd met de klimaatcatastrofe spelen verschillende emoties op, maar die krijgen vooralsnog weinig plaats en erkenning in de samenleving. Kunstenaars en activisten ontwikkelen ondertussen rouwpraktijken. Die zijn niet zaligmakend, maar wel noodzakelijk om voorbij het collectieve ontwijkingsgedrag te geraken. De befaamde Sycamore Gap Tree werd in de nacht van 27 op 28 september 2023 geveld door een of meer vandalen. Dat maakte sterke emoties los. Het ging om een 150 jaar oude esdoorn die op een fotogenieke plek stond vlak bij de Muur van Hadrianus in het noorden van Engeland. Zijn pittoreske ligging in het landschap, midden in een kleine vallei tussen twee heuvels, maakte die boom tot een geliefkoosd onderwerp voor fotografen en schilders. Hij verwierf BIO wereldwijd bekendheid dankzij een gastrol in de populaire speelfilm Stef Craps is hoogleraar Engelse Robin Hood: Prince of Thieves uit 1991, wat hem de bijnaam ‘Robin letterkunde aan de Universiteit Gent, waar hij het Cultural Hood-boom’ opleverde. In 2016 werd hij bovendien verkozen tot boom Memory Studies Initiative leidt. van het jaar in Engeland. Het verlies van die geliefde boom zorgde Zijn onderzoeksinteresses liggen voor een golf van verdriet en woede in heel Groot-Brittannië en ver in de twintigste-eeuwse en hedendaagse literatuur en daarbuiten. De hevige emotionele reacties op die vandalenstreek cultuur, de trauma- en markeerden een eerder zeldzaam moment waarop rouw om ecologisch geheugenstudies, het verlies volop aandacht en een forum kreeg. postkolonialisme, de ecokritiek en de environmental humanities. Hij is auteur en redacteur van Eén factor die die collectieve uitbarsting van verdriet en woede helpt talrijke publicaties over onderwerpen als ecologisch verklaren is het zogenaamde ‘identificeerbaar slachtoffer-effect’: we verdriet, klimaatfictie, worden emotioneel meer geraakt als we te maken hebben met één dekolonisatie, traumaliteratuur en de herinnering aan de specifiek, identificeerbaar slachtoffer dan wanneer we worden Holocaust in transcultureel geconfronteerd met een grote, vage groep. Denk aan de beruchte perspectief. Momenteel werkt hij uitspraak van Jozef Stalin: ‘Eén dode is een tragedie; een miljoen aan een studie en een tentoonstelling over ecologische doden is een statistiek.’ Het eerste is emotioneel behapbaar; het rouw en coördineert hij een tweede is dermate overweldigend dat we ons ervoor afsluiten. Wat het universiteitsbreed keuzevak verlies van de Sycamore Gap Tree extra behapbaar maakte, is dat het waarin een scala aan menswetenschappelijke mogelijk niet definitief is: de kans bestaat dat er nieuwe scheuten zullen ontstaan op de stronk, waar een volwaardige nieuwe boom uit https://www.rektoverso.be/artikel/rouw-om-de-planeet-leven-met-verlies-in-het-antropoceen 1/11 08/03/2024, 15:47 Rekto:Verso | Rouw om de planeet. Leven met verlies in het antropoceen zou kunnen groeien, weliswaar op lange termijn. In de berichtgeving benaderingen van klimaatverandering aan bod werd het hoopvolle vooruitzicht dat de boom zou herrijzen sterk komt. benadrukt. Een andere mogelijke We worden emotioneel INFO verklaringsgrond voor die meer geraakt als we te Coverbeeld: De Rode Rebellen, explosie van emoties is het foto: Stef Craps maken hebben met één feit dat de verantwoordelijkheid voor het specifiek, ecologische verlies in kwestie identificeerbaar SCHRIJF IN OP DE makkelijk in de schoenen kon slachtoffer dan wanneer NIEUWSBRIEF worden geschoven van de we worden emailadres onverlaat of de onverlaten die geconfronteerd met een de boom met behulp van een kettingzaag te lijf waren grote, vage groep. gegaan. Kort na de vaststelling van de feiten werd een zestienjarige jongen opgepakt op LEES OOK verdenking van vernieling van de boom, al gauw gevolgd door een boer van in de zestig. Een goede maand later werden nog eens twee andere verdachten aangehouden, beiden mannen van in de dertig. Het politieonderzoek – bemoeilijkt door het ontbreken van getuigen – loopt nog altijd, en het blijft gissen naar een mogelijk motief, maar het lijkt in elk geval wel duidelijk te zijn bij wie de schuld moet worden gezocht: bij anderen. Er gingen echter ook vrijwel meteen stemmen op Wo e s t i j n t i j d . N a a r e e n p o l i t i e k va n d e die de aanval op de Sycamore Gap Tree in een bredere context a fzo n d e r i n g ? plaatsten en deze wat simplistische noties van slachtofferschap en daderschap enigszins compliceerden. Volgens de Engelse auteur Robert Macfarlane, bijvoorbeeld, kan het lot van die iconische boom niet los worden gezien van een allesomvattende ‘oorlog tegen de natuur’ die aan de gang is in het Verenigd Koninkrijk. In een interview met de BBC stelde hij dat het kappen van de Sycamore Gap Tree symbool staat voor de vijandige omgeving die in zijn land is gecreëerd D e p a ra d ox va n voor al wat leeft, en dat we oog moeten hebben voor dat ruimere La n c h e s t e r . O ve r h e t plaatje: ‘Onze focus moet hier echt niet liggen op de dader. Ik denk n i e t o p b l a ze n va n pijpleidingen dat we ons moeten richten op de cultuur.’ Er is in zijn ogen iets mis met de dominante ideologie van de samenleving die de individuele dader(s) heeft voortgebracht. Macfarlane wees erop dat het sterk gemediatiseerde incident met die ene boom zich voordeed aan de vooravond van de publicatie van een rapport van de National Trust over de desastreuze toestand van de natuur in het gehele Verenigd Koninkrijk, waaruit blijkt dat bijna een op zes soorten met uitsterven A H a p py E n d i n g fo r t h e wordt bedreigd. Bovendien, zo merkte hij op, is het ronduit dramatisch C a p i t a l i s t Fa m i l y gesteld met de ontbossing in zijn land: het Verenigd Koninkrijk is het op een na minst beboste land van heel Europa. R E AG E E R Het feit dat de Sycamore Gap Tree moederziel alleen in het landschap stond, omringd door weiland, was op zich eigenlijk al een indicatie van die verloren bomenrijkdom: zelfs toen die boom nog leefde, keken we in feite al naar een verwoest, geruïneerd landschap, in de zin van een ecologisch sterk verarmd landschap, zonder het te beseffen. Dat verschijnsel wordt ‘natuuramnesie’ genoemd, ‘environmental generational amnesia’ of ‘shifting baseline syndrome’ in het Engels. https://www.rektoverso.be/artikel/rouw-om-de-planeet-leven-met-verlies-in-het-antropoceen 2/11 08/03/2024, 15:47 Rekto:Verso | Rouw om de planeet. Leven met verlies in het antropoceen We vergeten als samenleving We vergeten als hoe de natuur er vroeger samenleving hoe de uitzag; de kennis van de natuur er vroeger rijkdom van de natuur verdwijnt uit ons collectieve uitzag; de kennis van de bewustzijn naarmate de rijkdom van de natuur generaties elkaar opvolgen. verdwijnt uit ons Elke nieuwe generatie weet collectieve bewustzijn immers niet meer hoe naarmate de generaties overvloedig de natuur wel was ten tijde van de jeugd van hun elkaar opvolgen. ouders en raakt er steeds meer van vervreemd. Sycamore Gap Tree, photo: Steven Ruffles, via Wikimedia Commons We moeten ons er dus voor hoeden enkel de directe dader(s) van de aanval op de boom met de vinger te wijzen; de verantwoordelijkheid voor wat er zich die fatale nacht heeft afgespeeld gaat veel breder en dieper. Bovendien moeten we goed voor ogen houden dat de Sycamore Gap Tree slechts één slachtoffer is van een ecologische crisis die massaal veel slachtoffers maakt, waarvan de overgrote meerderheid nooit in beeld komt. Ecologische rouw Tijdens het antropoceen, het tijdperk van de mens, wordt de wereld geconfronteerd met een dramatische toename van verschillende vormen van milieuaantasting, waaronder klimaatverandering, biodiversiteitsverlies en vervuiling. Wetenschappers waarschuwen in steeds minder omfloerste bewoordingen dat we zonder snelle en radicale koerswijziging regelrecht afstevenen op een ongeziene klimaat- en ecologische catastrofe. De ervaring en anticipatie van ecologisch verlies – verlies van individuele plant- en diersoorten, hele ecosystemen, gekoesterde landschappen of een leefbare planeet tout https://www.rektoverso.be/artikel/rouw-om-de-planeet-leven-met-verlies-in-het-antropoceen 3/11 08/03/2024, 15:47 Rekto:Verso | Rouw om de planeet. Leven met verlies in het antropoceen court – veroorzaken intens verdriet, angst, wanhoop, schuldgevoelens en woede. Die emoties worden steeds acuter beleefd door een groeiend deel van de wereldbevolking naarmate de genoemde tendensen zich doorzetten. Ondanks hun Doordat ze in grote alomtegenwoordigheid delen van de krijgen dergelijke gevoelens samenleving niet als echter nauwelijks of geen sociale erkenning. Wie ze legitiem worden publiek ventileert, loopt het aanzien, blijven risico weggezet te worden als ecologische emoties een drama queen, iemand die doorgaans overdrijft, overreageert of zich onuitgesproken en aanstelt. Hij of zij wordt behandeld als een emotionele onder de oppervlakte. outlaw of freak, een persoon wiens emotionele huishouding significant afwijkt van de maatschappelijke norm. Doordat ze in grote delen van de samenleving niet als legitiem worden aanzien, blijven ecologische emoties doorgaans onuitgesproken en onder de oppervlakte. Dat komt omdat het moeilijk is om ermee om te gaan. Ze negeren of onderdrukken doet ze echter niet verdwijnen; het heeft een negatieve invloed op onze geestelijke gezondheid. We moeten onszelf toestaan die pijnlijke emoties te voelen. Emoties komen immers niet uit het niets: ze reflecteren ons begrip en onze interpretatie van gebeurtenissen. We voelen ons bijvoorbeeld verdrietig of angstig omdat iets waar we waarde aan hechten verloren is gegaan of wordt bedreigd. Het is belangrijk om te beseffen dat dit geen louter individuele aangelegenheid is. Emoties zijn niet alleen psychologisch maar ook sociaal relevant: ze communiceren immers bepaalde interpretaties naar andere mensen toe. Als we bijvoorbeeld met anderen praten over ons verdriet of onze bezorgdheid over bosbranden, dan geven we aan dat wat er aan de hand is ertoe doet. Omgekeerd, als we geen verdriet of bezorgdheid uiten tegenover vrienden of politieke of economische leiders, dan geven we aan dat er niets is om verdrietig of bezorgd over te zijn. Het resultaat is dat we als samenleving de ernst van de klimaat- en ecologische crisis en de noodzaak om actie te ondernemen blijven onderschatten. Effectief omgaan met ecologische emoties is dus niet alleen bevorderlijk voor onze eigen geestelijke gezondheid, maar ook voor het welzijn van de samenleving als geheel. Het benoemen van de vaak niet-erkende en gemarginaliseerde emoties die voortkomen uit ecologisch verlies is een belangrijke stap om ze onder de aandacht van het brede publiek te brengen en sociale aanvaarding en legitimatie te bewerkstelligen, zodat ze kunnen worden verwerkt en er adequater naar kan worden gehandeld. In het reine komen met ecologische emoties – ecologische rouw, zeg maar – kan normverandering teweegbrengen. Het kan het dominante antropocentrische wereldbeeld uitdagen en er een ecocentrisch https://www.rektoverso.be/artikel/rouw-om-de-planeet-leven-met-verlies-in-het-antropoceen 4/11 08/03/2024, 15:47 Rekto:Verso | Rouw om de planeet. Leven met verlies in het antropoceen wereldbeeld voor in de plaats Effectief omgaan met stellen, en zowel individuen ecologische emoties is als de samenleving als geheel dus niet alleen aanzetten tot een meer daadkrachtige klimaat- en bevorderlijk voor onze milieu-aanpak. Dat is eigen geestelijke bepaald geen overbodige luxe gezondheid, maar ook gezien de grootte en de voor het welzijn van de urgentie van de ecologische samenleving als geheel. uitdagingen waarvoor de mensheid zich in de eenentwintigste eeuw geplaatst ziet. Een nieuwe woordenschat Laten we dus vooral beginnen met dat benoemen van ecologische emoties. Tot voor kort was psychologisch onderzoek voornamelijk begaan met intra- en interpersoonlijke relaties en sociale kwesties, zoals klasse, ras en gender. Recent zijn er echter behoorlijk wat studies verschenen omtrent de relatie tussen milieu of klimaat enerzijds en geestelijke gezondheid anderzijds, en er zijn ook verschillende professionele organisaties opgericht die actief zijn op dat vlak, zoals de Climate Psychology Alliance in het Verenigd Koninkrijk, de Climate Psychiatry Alliance in de Verenigde Staten en de Stichting Klimaatpsychologie in Nederland. Er is de voorbije jaren bovendien heel wat terminologie uitgevonden om het emotionele leed als gevolg van klimaatverstoring of ecologische verwoesting een naam te geven en dus bespreekbaar te maken. Denk bijvoorbeeld aan ‘eco- angst’, ‘ecologisch verdriet’ of ‘solastalgie’. De term ‘eco-angst’ – ‘eco-anxiety’ in het Engels – werd in 2017 vermeld in een belangrijk rapport van de American Psychological Association en ecoAmerica over de gevolgen van klimaatverandering voor het mentaal welzijn. Het fenomeen werd daar bondig gedefinieerd als ‘[a] chronic fear of environmental doom’. Het woord duikt geregeld op in de media, vooral sinds de herfst van 2018. Dat is niet toevallig het moment waarop de jonge Zweedse klimaatactiviste Greta Thunberg op het toneel verscheen: zij sprak openlijk en publiekelijk over haar eco-angst, of meer specifiek haar klimaatangst. Niet veel later begonnen er boeken over dat onderwerp te verschijnen voor het grote publiek, waaronder A Field Guide to Climate Anxiety (2020) van Sarah Jaquette Ray en Generation Dread. Finding Purpose in an Age of Climate Crisis (2022) van Britt Wray. Het gaat om boeken die suggesties doen voor zelfhulp en sociale actie om eco-angst en vooral klimaatangst te verlichten. De term ‘ecologisch verdriet’ werd gelanceerd door de onderzoekers Ashlee Cunsolo en Neville Ellis in 2018 en heeft ook veel weerklank gekregen. Zij definiëren ecologisch verdriet – ecological grief in het Engels – als ‘the grief felt in relation to experienced or anticipated ecological losses, including the loss of species, ecosystems and meaningful landscapes due to acute or chronic environmental https://www.rektoverso.be/artikel/rouw-om-de-planeet-leven-met-verlies-in-het-antropoceen 5/11 08/03/2024, 15:47 Rekto:Verso | Rouw om de planeet. Leven met verlies in het antropoceen change’. Cunsolo en Ellis beschrijven ecologisch verdriet als een normale reactie op ecologisch verlies, die potentieel door meer en meer mensen zal worden ervaren naarmate we ons steeds dieper in het antropoceen begeven. Eerder al, rond de Albrecht omschrijft eeuwwisseling, had de solastalgie als een soort Australische filosoof Glenn heimwee die je kan Albrecht een neologisme bedacht dat eveneens als een ervaren terwijl je nog mijlpaal kan worden thuis bent, en wel beschouwd in het debat en de omdat je je vertrouwde theorievorming over omgeving niet meer ecologische emoties: herkent ten gevolge van ‘solastalgie’. Het concept is nauw verwant aan ecologisch milieuveranderingen. verdriet maar meer plaatsgebonden. Albrecht omschrijft solastalgie als een soort heimwee die je kan ervaren terwijl je nog thuis bent, en wel omdat je je vertrouwde omgeving niet meer herkent ten gevolge van milieuveranderingen. Je ervaart er geen solace meer, geen troost of comfort, wel desolation, verlatenheid, verwoesting of troosteloosheid. Albrechts neologisme – een samentrekking van solace, desolation en nostalgie, dat oorspronkelijk ‘heimwee’ betekende – sloeg enorm aan, want het benoemde een ervaring die veel mensen deelden maar die tot dan toe onuitspreekbaar had geleken. Gletsjerbegrafenissen Ecologische emoties erkennen en benoemen is een belangrijke eerste stap, ze verwerken de volgende. Vooralsnog beschikken we evenwel niet over een gedeeld repertoire aan gangbare rouwpraktijken om met ecologisch verlies aan de slag te gaan. Kunstenaars en activisten hebben echter nieuwe rouwpraktijken ontwikkeld om individuen, groepen en de samenleving als geheel op een positieve en constructieve manier met dergelijke verlieservaringen te leren omgaan en de emotionele impact ervan publieke zichtbaarheid en erkenning te geven. Samen met de academische wereld en de geestelijke gezondheidszorg vervullen kunst en activisme een voortrekkersrol wanneer het op ecologische rouw aankomt: het zijn de voornaamste sferen van de samenleving waarin dat fenomeen ruimte krijgt en zelfs wordt gestimuleerd en gecultiveerd. Vaak bouwen de rouwpraktijken waarvan sprake voort op bestaande kaders en modellen gericht op de verwerking van menselijke verliezen, die ze creatief herbestemmen om ecologisch verlies een plaats te kunnen geven. Kunst fungeert daarbij als een soort cultureel laboratorium voor de identificatie en expressie van en de omgang met het verdriet, de angst, de wanhoop, de schuldgevoelens en de woede die we ervaren als gevolg van de ontregeling van het klimaat en het milieu. https://www.rektoverso.be/artikel/rouw-om-de-planeet-leven-met-verlies-in-het-antropoceen 6/11 08/03/2024, 15:47 Rekto:Verso | Rouw om de planeet. Leven met verlies in het antropoceen Een belangrijk moment in de De officiële dood van publieke bewustwording rond Okjökull werd en de evolutie naar sociale gemarkeerd met een acceptatie van ecologische rouw was de uitvaartdienst herdenkingsceremonie die in 2019 in IJsland en de inhuldiging van plaatsvond voor een een gedenkplaat die weggesmolten gletsjer. De waarschuwt voor de officiële dood van Okjökull gevolgen van werd gemarkeerd met een herdenkingsceremonie en de klimaatverandering op inhuldiging van een de locatie van de gedenkplaat die waarschuwt voormalige gletsjer. voor de gevolgen van klimaatverandering op de locatie van de voormalige gletsjer. Die plechtigheid werd bijgewoond door een honderdtal wetenschappers, activisten, hoogwaardigheidsbekleders, boeren, politici, journalisten en kinderen. Er werd verslag over uitgebracht door de mondiale media, en foto’s van de gedenkplaat gingen zelfs viraal. De begrafenis van Okjökull was de eerste herdenkingsdienst voor een gletsjer ter wereld, maar niet de laatste: het IJslandse voorbeeld werd gevolgd door soortgelijke ceremonies voor andere verdwenen gletsjers in Europa, Amerika en Azië. Gedenkplaat Okjökull gletsjer, foto: Dominic Boyer, Wikimedia Commons Dergelijke begrafenisrituelen voor overleden gletsjers verbreden ons begrip van wat telt als rouwbare entiteiten. De begrafenis van de IJslandse gletsjer, bedacht door twee Amerikaanse antropologen, bestond uit de presentatie door een glacioloog van een officiële overlijdensakte met vermelding van ‘overmatige hitte’ en ‘mensen’ als doodsoorzaak. Het idee van een gletsjerbegrafenis veroorzaakte een sensatie omdat niet-menselijke entiteiten traditioneel als niet- https://www.rektoverso.be/artikel/rouw-om-de-planeet-leven-met-verlies-in-het-antropoceen 7/11 08/03/2024, 15:47 Rekto:Verso | Rouw om de planeet. Leven met verlies in het antropoceen rouwbaar worden aanzien in westerse culturen. De uitvaartdienst voor Okjökull maakte een einde aan dat conventionele onderscheid tussen entiteiten waar wel en niet om kan worden gerouwd. De tekst op de gedenkplaat De begrafenis van de die tijdens de IJslandse gletsjer, begrafenisceremonie werd bedacht door twee aangebracht, afkomstig uit de pen van de IJslandse Amerikaanse auteur Andri Snær antropologen, bestond Magnason, confronteert de uit de presentatie door hedendaagse lezer met zijn of een glacioloog van een haar verantwoordelijkheid officiële overlijdensakte voor het ecologische verlies dat wordt herdacht. Getiteld met vermelding van ‘Een brief aan de toekomst’ ‘overmatige hitte’ en luidt hij als volgt: ‘Ok is de ‘mensen’ als eerste IJslandse gletsjer die doodsoorzaak. zijn status als gletsjer verliest. In de komende 200 jaar zullen al onze gletsjers naar verwachting hetzelfde pad volgen. Dit monument dient ter erkenning dat we weten wat er aan het gebeuren is en wat er moet gebeuren. Alleen jullie weten of we het ook gedaan hebben.’ De gedenkplaat vermeldt vervolgens de CO2-concentratie in augustus 2019. Ze roept bezoekers op om het verdwijnen van een belangrijk geografisch kenmerk te erkennen én hun verantwoordelijkheid te nemen voor de dood van de gletsjer. Dat houdt in dat zij zich ertoe zouden engageren zich in te spannen om verdere ecologische verliezen te helpen vermijden. Die oriëntatie op de toekomst wijst op het activistische potentieel van ecologische rouw als een politiek en ethisch transformatief proces. Pijn en verdriet worden ingezet voor klimaatactie. Rouwcirkels en Rode Rebellen Dat is ook nadrukkelijk het geval bij Extinction Rebellion (XR), een actiegroep die bekendstaat voor de mate waarin en de manier waarop ze appelleert aan ecologische emoties. XR organiseert bijvoorbeeld geregeld rouwcirkels: een veilige omgeving waarin leden van de beweging hun gevoelens over klimaatontwrichting en ecologische ineenstorting kunnen delen met elkaar en ze een plek kunnen geven. Rouwcirkels zijn een nieuwe rituele praktijk waarmee XR pioniert. Ze kaderen binnen de cultuur van onderlinge zorgzaamheid waar de groep prat op gaat. Het organiseren van rouwcirkels is een manier om een weerbare beweging op te bouwen en burn-outs te voorkomen. Klimaat- en milieuactivisten zijn immers extra vatbaar voor eco-angst en ecologisch verdriet, zoals ook klimaatwetenschappers en diegenen die in de frontlinie van de klimaat- en ecologische crisis staan: groepen die niet kunnen of willen wegkijken van de zorgwekkende toestand van de planeet. https://www.rektoverso.be/artikel/rouw-om-de-planeet-leven-met-verlies-in-het-antropoceen 8/11 08/03/2024, 15:47 Rekto:Verso | Rouw om de planeet. Leven met verlies in het antropoceen Een uitzonderlijk open, Rouwcirkels zijn een directe en onverschrokken nieuwe rituele praktijk omgang met ecologische waarmee XR pioniert. rouw kenmerkt niet alleen de interne werking van XR. Ook Ze kaderen binnen de in haar publieke acties maakt cultuur van onderlinge de beweging ruimte voor de zorgzaamheid waar de expressie van pijnlijke groep prat op gaat. gevoelens met betrekking tot de vernietiging van de planeet. In die acties verbeeldt XR vaak op een theatrale manier de dood, bijvoorbeeld door middel van klimaatbegrafenissen of die-ins. Klimaatbegrafenissen zijn sombere processies door stadscentra waarbij het klimaat symbolisch ten grave wordt gedragen in een doodskist door leden van de beweging gehuld in begrafeniskleding. Die-ins zijn performances waarbij activisten op centrale pleinen of in publieke gebouwen op de grond gaan liggen als waren ze dood, ter uitbeelding van de fatale gevolgen van het huidige beleid. Een ander type actie van XR dat zeer relevant is in de context van ecologische rouw, en dat eveneens getuigt van een hoog performancekunst-gehalte, zijn de protesten van de Rode Rebellen. Het betreft een groep XR-leden die hun klimaatverdriet etaleren door in het wit geschminkt en gekleed in lange, bloedrode gewaden langzaam voort te schrijden in stille processies, als een soort levende standbeelden. Dat heeft iets macabers: het is alsof kwade geesten uit het graf zijn opgestaan om de mensheid met de kleur van lijk en bloed te doordringen van ons nakende einde. Ingetogen optochten en andere herdenkingsrituelen worden sinds 2011 jaarlijks ook gehouden in het kader van de Remembrance Day for Lost Species, ook wel Lost Species Day genoemd. Dat is een herdenkingsdag – 30 november – waarop uitgestorven soorten worden herdacht, aanvankelijk alleen in het Verenigd Koninkrijk maar tegenwoordig wereldwijd. Ecofascisme en maatschappelijke ineenstorting De overtuiging dat een meer open omgang met het soort rouw dat gepaard gaat met ecologisch verlies ons kan helpen onze verstoorde relatie met de meer-dan-menselijke wereld te herstellen en zo de ergste doemscenario’s alsnog af te wenden loopt als een rode draad door veel theoretische beschouwingen over ecologische rouw en ligt ook aan de basis van de hierboven besproken rouwpraktijken. Daar dienen evenwel een paar kanttekeningen bij te worden gemaakt, want zo evident is dat niet. Ecologische emoties geven om te beginnen niet per se aanleiding tot progressief activisme. In plaats van klimaatrechtvaardigheid te bevorderen, kunnen ze ook ecofascistische tendensen in de hand https://www.rektoverso.be/artikel/rouw-om-de-planeet-leven-met-verlies-in-het-antropoceen 9/11 08/03/2024, 15:47 Rekto:Verso | Rouw om de planeet. Leven met verlies in het antropoceen werken. Zo bleek uit de Ecologische emoties respectieve manifesten van de geven om te beginnen plegers van de niet per se aanleiding massamoorden in Christchurch in Nieuw- tot progressief Zeeland en El Paso in Texas activisme. in 2019 dat hun daden voortkwamen uit eco-angst. De auteur van A Field Guide to Climate Anxiety vraagt zich in een opiniestuk voor Scientific American uit 2021 af of het feit dat dat concept vooral lijkt aan te slaan bij de witte middenklasse er misschien wel op wijst dat die groep eigenlijk vooral bang is om haar privileges te verliezen: ‘Is climate anxiety just code for white people wishing to hold onto their way of life or get “back to normal,” to the comforts of their privilege?’ Sowieso is er geen intrinsiek, noodzakelijk verband tussen ecologische rouw en strijdbaarheid, of dat nu voor progressieve dan wel voor extreemrechtse idealen is: het ene kan ook voorkomen zonder het andere. Denk maar terug aan de Sycamore Gap Tree: de publieke uitbarsting van rouw om die omgezaagde boom heeft zich vooralsnog niet vertaald in politieke contestatie. Er zijn de laatste jaren ook tal van groepen en netwerken ontstaan die weliswaar ruimte creëren voor ecologische rouw maar daar nauwelijks of geen politieke consequenties aan vastknopen, zoals Dark Mountain van Paul Kingsnorth en Dougald Hine, Deep Adaptation van Jem Bendell en de Collapsologie-beweging rond Pablo Servigne. Wat hen verbindt, is geloof in de onvermijdelijkheid van de ineenstorting van de samenleving als gevolg van de klimaat- en ecologische crisis, en wel op korte termijn. De vermeende onafwendbaarheid van die nakende catastrofe maakt dat zij nog weinig heil zien in systeemkritiek en politiek activisme. Het is immers te laat om het tij nog te keren; we kunnen enkel nog proberen ons zo goed mogelijk voor te bereiden op die imminente ineenstorting, en het lijden dat ze onvermijdelijk met zich mee zal brengen enigszins te beperken. De leiders van die verschillende groepen zijn allemaal weggezet als ‘doomers’ of onheilsprofeten en beschuldigd van defaitisme en fatalisme. Niet geheel onterecht, al beoefenen ze soms wel nog een soort gedepolitiseerd cultureel activisme: het creëren van literatuur en kunst die als leidraad kunnen dienen in de aanloop naar en na de val van de beschaving, of het aanleren van een levensstijl die ons minder afhankelijk maakt van de complexe systemen van de moderne samenleving. Ecologische rouw staat dus niet altijd en overal ondubbelzinnig ten dienste van het publieke belang. Dat gezegd zijnde, kan het verwerven van eco-emotionele geletterdheid en maturiteit ons alvast wel helpen behoeden voor nefaste vormen van ontwijkingsgedrag die het ecocidale status quo in stand houden. Je hoeft immers geen rabiate klimaatontkenner of diehard ecomodernist te zijn om dat soort gedrag te vertonen. Subtiele vormen van ontkenning, cognitieve dissonantie en andere psychologische verdedigingsmechanismen tegen de realiteit en de dreiging van klimaatontwrichting en ecologische ineenstorting https://www.rektoverso.be/artikel/rouw-om-de-planeet-leven-met-verlies-in-het-antropoceen 10/11 08/03/2024, 15:47 Rekto:Verso | Rouw om de planeet. Leven met verlies in het antropoceen zijn wijdverbreid. Een volwassen omgang met ecologische emoties kan op zijn minst bijdragen aan het doorbreken van wat de sociologe Kari Marie Norgaard omschrijft als ‘sociaal georganiseerde ontkenning’ en ons in staat stellen om de genoemde uitdagingen op een meer constructieve en verantwoordelijke manier aan te pakken. Deze tekst kwam tot stand in samenwerking met Studium Generale Gent, voor wie Stef Craps op 28 november 2023 de lezing ‘Rouw om de planeet: leven met verlies in het antropoceen’ gaf, als onderdeel van een lezingenreeks over ‘het einde’. This article was published in the context of Come Together, a project funded by the European Union. Genoten van dit artikel? Help ons open online publiceren. Je vindt geen betaalmuur op onze website. Wij geloven in vrije en open journalistiek, beschikbaar voor iedereen. ST E U N O N S R E AG E E R Rekto:Verso © 2024 https://www.rektoverso.be/artikel/rouw-om-de-planeet-leven-met-verlies-in-het-antropoceen 11/11