Download to read offline
Apopseis teuxos 14
- 2. Εξώφυλλο: Παναγιώτης Κανελλόπουλος Στο Ελληνικόστρατιωτικό τυπογραφείο της Κορυτσάς (1940-1941). Συλλογή Εταιρείας Φίλων Παναγιώτη Κανελλόπουλου
- 3. ΤΕΥΧΟΣ 14 ΜΑΪΟΣ 2011
- 5. Σαμαράς εγκλωβίζει Παπανδρέου Οαρχηγός της Νέας Δημοκρατίας περίπου τετραγώνισε σελ. 12 τον κύκλο: όξυνε την (ήδη έντονη) σύγκρουσή του με την κυβερνητική πολιτική, την ώρα που έβαλε πολύ ουσιαστική πλάτη στην κυβέρνηση… Γ. Π. Μαλούχος - www.tovima.gr Ψάχνουν για συνενόχους Οι εταίροι μας στην ευρωζώνη και το ΔΝΤ όχι μόνο επιμένουν σελ. 14 αλλά ενισχύουν την εντελώς αποτυχημένη «συνταγή» του Μνημονίου, γιατί δεν θέλουν να παραδεχθούν το λάθος τους… Την ίδια στιγμή με απίστευτο θράσος ζητούν από τα κόμματα της αντιπολίτευσης, κυρίως τη Νέα Δημοκρατία, να συναινέσει στο πρόγραμμα για να βγει η Ελλάδα από την κρίση... Ν. Μπέλλος - ΕΛΕΥΘΕΡΟΣ ΤΥΠΟΣ Παρά ταύτα αισιοδοξώ Από παντού λαμβάνουμε μηνύματα απαισιοδοξίας. Για σελ. 16 την Ελλάδα, για την οικονομία μας, για την Ευρώπη, για την ανθρωπότητα. Παρά ταύτα αισιοδοξώ. Συγκρατημένα, μετρημένα, με έντονο προβληματισμό, ναι. Αλλά αισιοδοξώ. Διότι μελετώ την πρόσφατη ιστορία μας και διδάσκομαι ότι ξεπεράσαμε χειρότερες καταστάσεις…. Κ. Χολέβας - ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ Ο Μέτερνιχ Σοσιαλδημοκράτης: Η παρακμή της ευρω- παϊκής και η πτώση της ελληνικής σοσιαλδημοκρατίας σελ. 19 Εν γένει, όλες οι σύγχρονες πολιτικές της σοσιαλδημοκρατίας αποσκοπούν στο να εξευμενίσουν τον δήθεν πάνσοφο αλλά μισοκοιμισμένο δράκο – τις παγκόσμιες αγορές του χρήματος. Η ευρωπαϊκή σοσιαλδημοκρατία έχει εξελιχθεί στο νέο Μέτερνιχ, στο σκληρό πυρήνα της αντίδρασης και της αντεπανάστασης, με ιδεολογικό τοτέμ μια δήθεν τεχνοκρατική αλλά στην πράξη βαθιά συντηρητική θεώρηση του κόσμου… Η.Μ. - www.thepressproject.gr
- 6. Το θέατρο τηςΜεταπολίτευσης Ένα σημαντικό κομμάτι της κοινωνίας, συνεπικουρούμενο σελ. 24 από μερίδα δημοσιογράφων και διανοουμένων, εξακολουθεί να αρνείται να αντικρίσει κατάματα τη ρίζα του προβλήματος: το απλό, δηλαδή, γεγονός πως το επίπεδο διαβίωσης που είχε κατακτήσει η χώρα τα τελευταία χρόνια δεν αντιστοιχούσε στον παραγόμενο πλούτο. Ο στρουθοκαμηλισμός αυτός τρέφεται απευθείας από την ιδεολογία της Μεταπολίτευσης: πάντοτε φταίνε οι άλλοι… Σ. N. Kαλύβας - Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ Η κατάρρευση του ελληνικού κράτους Σήμερα, η περίπτωση του ελληνικού κράτους δημιουργεί σελ. 27 εύλογα ερωτήματα κατά πόσο το κράτος αυτό είναι σε θέση να τηρήσει τα υπεσχημένα του προς τους πολίτες ώστε η εξουσία του να γίνεται αποδεκτή από αυτούς και, με τη σειρά τους, να ανταποκρίνονται και να αποδέχονται τις υποχρεώσεις τους έναντί του, συμπεριλαμβανομένης και της αφοσίωσής τους… Μ. Ευρυβιάδης - ΦΙΛΕΛΕΥΘΕΡΟΣ Αθήνα - Άγκυρα προετοιμάζουν το έδαφος για το επό- μενο βήμα σελ. 30 Υπό τον μανδύα της κρίσης, που απομακρύνει την προσοχή από τα εθνικά θέματα, οι συνομιλίες για το Αιγαίο προχωρούν ταχύτατα, χωρίς «κόκκινες γραμμές» από την Ελλάδα, χωρίς ΑΟΖ και με πολλές «γκρίζες ζώνες»… Κ. Ι. Αγγελόπουλος – ΚΟΣΜΟΣ ΤΟΥ ΕΠΕΝΔΥΤΗ Αποκρατικοποιήσεις: Το μεγάλο ζητούμενο Η ΠΡΟΣΦΑΤΗ παρουσίαση του οικονομικού προγράμματος σελ. 36 της Νέας Δημοκρατίας από τον Αντώνη Σαμαρά, γνωστή και ως Ζάππειο II, είχε πολλά στοιχεία με αυτό που στην ακαδημαϊκή γλώσσα ονομάζουμε «οικονομικά της προσφοράς». Δύο είναι οι βασικές θέσεις των «οικονομικών της προσφοράς»… Π. Λιαργκόβας - ΤΥΠΟΣ ΤΗΣ ΚΥΡΙΑΚΗΣ
- 7. Ύφεση και μειωμέναφορολογικά έσοδα επιδείνωσαν την κρίση του χρέους σελ. 38 Ενώ η κυβέρνηση ετοιμάζεται να ανακοινώσει και, στη συνέχεια, η κυβερνητική πλειοψηφία να ψηφίσει το πακέτο των μέτρων για το διάστημα 2012-2015, οι εαρινές εκτιμήσεις της Στατιστικής Υπηρεσίας της Ε.Ε., της Euro- stat, αποτυπώνουν την παταγώδη αποτυχία των παρόμοιων μέτρων που, κατ’ εντολή της τρόικας, εφαρμόστηκαν από την κυβέρνηση τους τελευταίους 12 μήνες, με αποτέλεσμα την αύξηση του δημόσιου χρέους από το 127,1% το 2009 στο 142,8% του ΑΕΠ το 2010… Μ. Γ. Δρεττάκης - ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ Επαναδιαπραγμάτευση του χρέους, τράπεζες και πτώχευση: Ερωτήματα που απασχολούν σελ. 40 Η συζήτηση για την αναδιάρθρωση του χρέους ή την πτώχευση της Ελλάδας καλά κρατεί παρά τις αποφάσεις της 24ης-25ης Μαρτίου και τις όποιες διαβεβαιώσεις του Ο. Ρεν περί του αντιθέτου. Σε όλη αυτήν την ένταση και τις αντικρουόμενες πληροφορίες επισημαίνονται τα ακόλουθα… Δ. Μάρδας και Β. Πολυμένης - ellinikioikonomia.wordpress.com Πώς λειτουργεί το καζίνο των CDS Σύμφωνα με όσα δημοσιεύονται, τα διάφορα CDS αγοράζονται σελ. 42 πλέον από τους κερδοσκόπους, μέσω των μεγάλων τραπεζών και ασφαλιστικών εταιριών, οι οποίες είναι οι νόμιμοι «διαπραγματευτές» τους. Ουσιαστικά, βέβαια, πρόκειται για «στοιχήματα», τα οποία «εξαργυρώνονται» από τις τράπεζες (ασφαλιστικές εταιρίες) που τα πουλούν, εάν πράγματι η χώρα χρεοκοπήσει… Β. Βιλιάρδος - ΤΥΠΟΣ ΤΗΣ ΚΥΡΙΑΚΗΣ Το «πάρτι» με τα ελληνικά CDS ξεκίνησε το καλοκαίρι του 2009 σελ. 46 Τα στοιχεία αποκαλύπτουν ότι το μεγάλο πάρτι στα CDS έγινε στο διάστημα από τον Ιούνιο του 2009 ώς τον Μάρτιο του 2010, όταν η συνολική αξία των νέων συμβολαίων έφτανε καθημερινά κατά μέσο όρο τα 450 εκατ. δολάρια… Π. Γαλιατσάτος - Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ
- 8. Δύο στρατηγικές στημάχη με την κρίση Από την πρώτη στιγμή της μεγάλης χρηματοοικονομικής σελ. 50 κρίσης προέκυψε διεθνώς μια έντονη αντιπαράθεση για τον τρόπο με τον οποίο θα έπρεπε να αντιμετωπιστεί. Δύο ήταν οι βασικές προσεγγίσεις, η αμερικανική και η γερμανική: Η πρώτη επιδίωξε την έξοδο από την κρίση μέσω της διεύρυνσης των ελλειμμάτων. Η δεύτερη είχε εντελώς αντίθετο προσανατολισμό: δημοσιονομική πειθαρχία με συρρίκνωση των ελλειμμάτων… Γ. Ι. Μαύρος - ΗΜΕΡΗΣΙΑ Τι δουλειά κάνουν οι συνδικαλιστές Σύμφωνα με τη θεωρία η δουλειά των συνδικαλιστών είναι σελ. 56 η υπεράσπιση των δικαιωμάτων των εργαζομένων και η προστασία τους από τις αυθαιρεσίες του εργοδότη. Σύμφωνα, όμως, με την εμπειρία η δουλειά των συνδικαλιστών είναι η προστασία των συντεχνιακών συμφερόντων και η προώθηση των δικών τους προσωπικών φιλοδοξιών… Θ. Λιανός – ΤΟ ΒΗΜΑ Η κρίση του συνδικάτου Στην ευρωπαϊκή ιστορία των δύο προηγούμενων αιώνων, το σελ. 58 συνδικάτο συνδέθηκε με τη συλλογική πάλη των εργαζομένων για την κοινωνική χειραφέτηση… Σήμερα φαίνεται να κυριαρχούν συμφέροντα και ιδεολογίες που υποβαθμίζουν το ρόλο και τη δύναμη της εργασίας... Θ. Γιαλκέτσης - ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ Ο μονοπωλιακός συνδικαλισμός και η ωφελιμότητά του … σε μια ευνομούμενη κοινωνία, αφενός μεν οι υποχρεώσεις σελ. 63 και τα δικαιώματα των πολιτών και των συλλογικών φορέων αυτών θα πρέπει να διαμορφώνονται με βάση την «αρχή της ισότητας», αφετέρου δε οι νόμοι και οι βασικές αρχές δικαίου θα πρέπει να εφαρμόζονται σε όλους με τον ίδιο τρόπο... Ι. Ληξουριώτης - Athens Review of Books
- 9. Η διαχείριση τηςεκτέλεσης του Οσάμα Μπιν Λάντεν Υπάρχει διχασμός στη Δύση για τη διαχείριση της νίκης επί σελ. 74 του υπ’ αριθμόν ένα εχθρού της. Η ηθική του Ομπάμα δεν του επιτρέπει να δώσει στη δημοσιότητα την εικόνα του άγριου φόνου… Η κυνική ηθική των άλλων, όμως, θεωρεί ότι έτσι στη συλλογική μνήμη θα μείνει η εικόνα του χαμογελαστού Οσάμα. Γι’ αυτό καλύτερα να μείνει η εικόνα του παραμορφωμένου... Γ. Χ. Παπασωτηρίου – Η ΒΡΑΔΥΝΗ Η αραβική άνοιξη σημαίνει …χειμώνα για τους Χριστιανούς … Πριν όμως αγκαλιάσει τη συριακή επανάσταση, ο πρόεδρος σελ. 76 Ομπάμα θα πρέπει να αναρωτηθεί τι θα συμβεί στους Χριστιανούς της χώρας αν αναλάβουν οι Μουσουλμάνοι. Στο Ιράκ, οι Σιίτες εκμεταλλεύτηκαν την ελευθερία τους για να κυνηγήσουν τους Σουνίτες, ενώ η αλ Κάιντα κυνήγησε τους Χριστιανούς... P. J. Buchanan - www.antinews.gr Ο υπερτιμημένος κ. Νταβούτογλου Τα μέσα τον περιγράφουν ως τον Κίσινγκερ της Τουρκίας… σελ. 79 Ο λόγος, βεβαίως, για τον Αχμέτ Νταβούτογλου, τον υπουργό Εξωτερικών της Τουρκίας. Είναι όμως έτσι; Ας πάρουμε το περίφημο δόγμα του περί μηδενικών προβλημάτων με τους γείτονες. Η πραγματικότητα το έχει διαψεύσει οικτρά… Ά. Μ. Συρίγος - ΕΘΝΟΣ Αραβική άνοιξη = Τουρκικός χειμώνας Ένας από τους πολλούς μύθους που γκρέμισε η αραβική σελ. 81 άνοιξη είναι και ο μύθος της τουρκικής εξωτερικής πολιτικής στην εποχή του Ερντογάν. Στη πραγματικότητα όμως οι νέο- Οθωμανοί δυσκολεύονται να διαχειριστούν τη πολιτική της περιοχής, όπως δυσκολεύονταν και οι Σουλτάνοι πρόγονοί τους…. Foreign Policy - www.antinews.gr
- 10. Ο πολιτικός ΠαναγιώτηςΚανελλόπουλος Είναι αδύνατο να κριθή ως πολιτικός ο Παναγιώτης σελ. 86 Κανελλόπουλος, χωρίς να ενταχθή η πολιτική δράση του μέσα στα πλαίσια της όλης πολυσύνθετης προσωπικότητάς του, αλλά και να εντοπισθή μέσα στα χρονικά όρια μιας συγκλονιστικής εποχής, σε εθνική και σε παγκόσμια κλίμακα, πού σφραγίσθηκε κυριολεκτικά από τής συνέπειες ενός παγκόσμιου πολεμικού σεισμού. Κ. Μ. Καλλίας Ο Παναγιώτης Κανελλόπουλος μέσα απ’ την «Ιστορία του Ευρωπαϊκού Πνεύματος» σελ. 94 Στή διάρκεια μιας πενηνταετίας με τα ανεπανάληπτα έργα του, αναδείχτηκε ο νεότερος απ’ τους μεγάλους διδασκάλους του Έθνους. Ή «Ιστορία του ευρωπαϊκού πνεύματος» θα παραμένει «μέγιστον μάθημα»… Τ. Αθανασιάδης Παναγιώτης Κανελλόπουλος: Ο Πολιτικός και Διανοούμενος Ποιο ήταν το κίνητρο που ώθησε τον Παναγιώτη σελ. 97 Κανελλόπουλο να στραφεί στην ενεργό πολιτική; Αναμφίβολα, η πνευματική του ιδιοσυστασία δεν αντέφασκε, αλλά, αντίθετα, εναρμονιζόταν με την αντίληψη ότι η ενασχόληση με τα κοινά αποτελεί καθήκον, «δέον» υπέρτατο… Κ. Σβολόπουλος Το ιστορικό νόημα του Ελληνικού Έθνους Πολλές φορές είχα σκεφθεί ότι θα ‘πρεπε να αναζητήσω το σελ. 100 νόημα που έχει το «Ελληνικόν». Μέσα μου το αναζητώ ή μάλλον το ζω αδιάκοπα, όπως το ζουν όλοι οι Έλληνες, χωρίς καν να το αναζητούν. Υπάρχει αυτονόητο μέσα μας, όπως υπάρχουν στους καρπούς ενός δένδρου -και στους χυμούς των καρπών- οι ρίζες του. Το σιωπηλό, όμως, τούτο βίωμα πρέπει να παίρνει κάθε τόσο και τη μορφή του Λόγου… Π. Κανελλόπουλος
- 11. «Ένα “όχι” πουβγήκε από μια βαθιά πεποίθηση, είναι πολύ καλύτερο - και πιο μεγαλειώδες - από ένα “ναι” που ειπώθηκε για να ευχαριστήσει ή, χειρότερα, για να αποφύγει φασαρίες» Μαχάτμα Γκάντι
- 12. ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑ ΠΟΛΙΤΙΚΟΥ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΥΝΔ Σαμαράς εγκλωβίζει Παπανδρέου Του Γεώργιου Π. Μαλούχου Χ θες ο αρχηγός της Νέας Δημοκρατίας περίπου τετραγώνισε τον κύκλο: όξυνε την (ήδη έντονη) σύγκρουσή του με την κυβερνητική πολιτική, την ώρα που έβαλε πολύ ουσιαστική πλάτη στην κυβέρνηση. Αρνήθηκε με πάθος τη συναίνεση εκεί που του τη ζητούσαν, για να την προσφέρει απλόχερα εκεί που δεν την ήθελαν, διεμβολίζοντας το ΠΑΣΟΚ, χτυπώντας στο πιο βαθύ του κέντρο… Το σχήμα είναι φοβερά ενδιαφέρον: η ΝΔ εγκλωβίζει το ΠΑΣΟΚ, δίνοντας του διέξοδο! Το πρόγραμμα που παρουσίασε χθες ο Αντώνης Σαμαράς έχει δύο ξεκάθαρα διακριτά σκέλη. Το ένα είναι αυτό που βρίσκεται σε κάθετη «σύγκρουση» με την ασκούμενη οικονομική πολιτική, σκέλος που θα απαιτούσε εκλογές και νίκη της Ν.Δ. για να κριθεί στην πράξη: φόροι, ασθενείς κοινωνικές ομάδες κ.ο.κ. και το οποίο η κυβέρνηση έσπευσε να απαξιώσει, λες και οι μεγάλες… «επιτυχίες» της, της επιτρέπουν κάτι τέτοιο. Όμως, υπάρχει και το άλλο σκέλος, αυτό που, στην πράξη στηρίζει την κυβέρνηση - και κυρίως τη χώρα -, υπό την προϋπόθεση βεβαίως ότι η κυβέρνηση θα θελήσει επιτέλους να κάνει κάτι πέρα από τα λόγια στις ΔΕΚΟ – γιατί αν δεν θελήσει, η στήριξη αυτή λειτουργεί αντίστροφα: εκθέτει. Και αυτό το σκέλος δεν απαιτεί εκλογές: αν το θέλει η κυβέρνηση, μπορεί να λειτουργήσει αμέσως, σήμερα το πρωί. Η «πλάτη» που βάζει από χθες η Νέα Δημοκρατία στην υπόθεση των ΔΕΚΟ, με κορυφαίο παράδειγμα τη ΔΕΗ, είναι πρωτοφανής. Και στερεί την κυβέρνηση από κάθε δικαιολογία για καθυστερήσεις και ολιγωρίες. Και δεν ήταν μόνον η ΔΕΗ, αλλά όλος ο δημόσιος «επιχειρηματικός» τομέας επί του οποίου κυριαρχεί το ΠΑΣΟΚ δια των συνδικαλιστών του: Από τις εικόνες των προσώπων τους είναι βέβαιο ότι οι παριστάμενοι στο Ζάππειο συνδικαλιστές κ.κ. Παπασπύρος και Παναγόπουλος ένιωσαν ότι κάτι νέο και σημαντικό συμβαίνει όταν άκουσαν την επίθεση Σαμαρά στους «τσιφλικάδες» των ΔΕΚΟ... Εν τω μεταξύ, αν η κυβέρνηση προχωρούσε σε αυτό το κομμάτι, δεν είναι απίθανο να ήταν σε θέση να πετύχει ακόμα και βελτίωση των όρων του μνημονίου συνολικότερα, καθώς πληθαίνουν διαρκώς οι φωνές που μέσα στην Ευρώπη μιλούν για την ύφεση που προκάλεσε το μνημόνιο στην Ελλάδα, αλλά η έλλειψη αποτελεσματικότητας μπλοκάρει κάθε δυνατότητα 12
- 13. 1. ΠΟΛΙΤΙΚΗ συζήτησης. Στηνουσία, αυτό ακριβώς το μήνυμα έστειλε χθες και η ίδια η Ευρώπη: αλλάξτε, για να συζητήσουμε εκ νέου… Όταν στην κατάσταση κρίσης που περνάμε ο κ. Παπανδρέου δεν μπορεί να κάνει στην άκρη 3 συνδικαλιστές, ποιος να μας πάρει πλέον σοβαρά και για ποιο λόγο; Με ποια λογική κανείς να συζητήσει άλλους όρους, όταν το αυτονόητο καθίσταται αδύνατο; Αν είχε πετύχει σε αυτό το κομμάτι, η χώρα θα είχε τη νομιμοποίηση να ζητήσει αλλαγές, ειδικά στην κατεύθυνση της ανάπτυξης. Κι αυτή είναι η εσωτερική διασύνδεση του πρώτου και του δεύτερου σκέλους του προγράμματος της Ν.Δ. Αντίστοιχη ήταν άλλωστε και η λογική της παρέμβασης Λοβέρδου, που βλέπει τον εαυτό του σε ρόλο επίδοξου πρωθυπουργού ευρύτερης συναίνεσης σε κυβέρνηση σωτηρίας. Κι εδώ, ο Αντώνης Σαμαράς έκανε χθες μια ενδιαφέρουσα «χάρη» στην κυβέρνηση: δεν πήρε τη μπάλα από εκεί που την πέταξε ο Λοβέρδος, αν και θα μπορούσε… Έλα όμως που η κυβέρνηση δεν θέλει να προχωρήσει στην υπόθεση των ΔΕΚΟ! Η κυρία Μπιρμπίλη έχει από καιρό ξεκαθαρίσει, μαζί και με άλλους συναδέλφους της, ότι δεν έχει καμία διάθεση να υποστηρίξει την πώληση της ΔΕΗ και άλλων εταιριών του δημοσίου. Έχει αναλάβει την αποστολή να κρατάει τα «μπόσικα» με τους πράσινους συνδικαλιστές για να μην κηρύξουν τον πόλεμο στον κ. Παπανδρέου και τους χαϊδεύει κατά καιρούς με διάφορες τοποθετήσεις που τους αρέσουν να ακούνε… Από χθες, τα προσχήματα αυτά καταρρέουν. Η κυβέρνηση δεν έχει πλέον κανένα άλλοθι να καθυστερεί: δεν την πιέζουν μόνον οι υφιστάμενες δεσμεύσεις της, δεν την πιέζει μόνον η τρόικα, τώρα την πιέζει και η στάση της Νέας Δημοκρατίας. Πρέπει να προχωρήσει. Μετά τον διεμβολισμό Σαμαρά, ο κ. Παπανδρέου, είναι πλέον αναγκασμένος να πάρει διαζύγιο από τον κ. Φωτόπουλο, αν θέλει να επανακτήσει κάποιο έστω τμήμα της αξιοπιστίας του. Αν επιτέλους ήρθε η ώρα που εννοούμε πια αυτά που λέμε, αν πράγματι έχουμε καταλάβει που βρισκόμαστε και πόσο κινδυνεύουμε, για τον πρωθυπουργό, ιδού η Ρόδος: Η κυβέρνηση πρέπει να κινηθεί σήμερα κι όλας για να σπάσει αυτό το φοβερό απόστημα. Ο πρωθυπουργός δεν έχει πια άλλοθι. Οφείλει να προχωρήσει. Θα το κάνει; Πιθανότατα, όχι… www.tovima.gr - 13/05/2011 13
- 14. ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑ ΠΟΛΙΤΙΚΟΥ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΥΝΔ Ψάχνουν για συνενόχους Του Νίκου Μπέλλου Ο ι εταίροι μας στην ευρωζώνη και το ΔΝΤ όχι μόνο επιμένουν αλλά ενισχύουν την εντελώς αποτυχημένη «συνταγή» του Μνημονίου, γιατί δεν θέλουν να παραδεχθούν το λάθος τους. Σκληρά δημοσιονομικά μέτρα και εκποίηση της κρατικής περιουσίας με συνοπτικές διαδικασίες βρίσκονται στο νέο «πακέτο» που θα ανακοινωθεί τις αμέσως επόμενες μέρες. Την ίδια στιγμή με απίστευτο θράσος ζητούν από τα κόμματα της αντιπολίτευσης, κυρίως τη Νέα Δημοκρατία, να συναινέσει στο πρόγραμμα για να βγει η Ελλάδα από την κρίση. Να συναινέσουν δηλαδή σε μια πολιτική που έχει οδηγήσει την οικονομία σε πρωτοφανή ύφεση και σε στρατιές ανέργων. Ο επίτροπος Ολι Ρεν και ο πρόεδρος του Γιούρογκρουπ Ζαν-Κλοντ Γιούνκερ επικαλούνται τις περιπτώσεις της Πορτογαλίας και της Ιρλανδίας, ισχυριζόμενοι ότι στις χώρες αυτές τα πολιτικά κόμματα συμφώνησαν στα προγράμματα προσαρμογής. Πρόκειται για μεγάλη ανακρίβεια. Στη μεν Πορτογαλία τα τρία μεγάλα πολιτικά κόμματα συμφώνησαν με τους στόχους του προγράμματος για τον απλούστατο λόγο ότι είχαν ενεργό συμμετοχή στις διαπραγματεύσεις με την Κομισιόν και το ΔΝΤ. Μάλιστα, πέτυχαν την προστασία των χαμηλών εισοδημάτων, υποχρεώνοντας την Τρόικα να εγκαταλείψει ακραίες απαιτήσεις. Στην Ιρλανδία η νέα κυβέρνηση επαναδιαπραγματεύθηκε το Μνημόνιο, πέτυχε την αύξηση του εισοδήματος των οικονομικά ασθενεστέρων, διεκδικεί μείωση του επιτοκίου δανεισμού, ενώ δεν ενέδωσε στις πιέσεις των Ευρωπαίων για αύξηση του συντελεστή φορολογίας στα κέρδη των επιχειρήσεων. Στην Ελλάδα ούτε η Νέα Δημοκρατία ούτε κάποιο άλλο πολιτικό κόμμα διαπραγματεύθηκε με την Τρόικα το Μνημόνιο. Η κυβέρνηση αποδέχθηκε ό,τι της ζητήθηκε τον περασμένο Μάιο και φυσικά το πρόγραμμα εξελίχθηκε σε φιάσκο. Τώρα οι εταίροι επιβάλουν τα νέα μέτρα, επιμένοντας στην ίδια τακτική και αρνούμενοι οποιαδήποτε αλλαγή πορείας. Απλώς αναζητούν συνενόχους πιστεύοντας ότι η συναίνεσή τους θα διευκολύνει την εφαρμογή ακόμη πιο σκληρών μέτρων λιτότητας. 14
- 15. 1. ΠΟΛΙΤΙΚΗ Ο πρόεδροςτης Ν.Δ. απαντάει το αυτονόητο, δηλαδή ότι δεν μπορεί να συναινέσει σε μια πολιτική που επιδεινώνει την κατάσταση της χώρας και φυσικά δεν τη βγάζει από την κρίση. Οι «εμπνευστές» του Μνημονίου πήραν το μήνυμα ότι η συναίνεση δεν μπορεί να αποτελεί προϊόν εκβιαστικών διλημμάτων. Δεν έχουν παρά να παραδεχθούν δημόσια ότι το σημερινό Μνημόνιο οδηγεί σε αδιέξοδο και να δεχθούν τις αλλαγές εκείνες που θα βγάλουν τη χώρα από το τούνελ. Ιδού η Ρόδος... ΕΛΕΥΘΕΡΟΣ ΤΥΠΟΣ – 21/05/2011 15
- 16. ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑ ΠΟΛΙΤΙΚΟΥ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΥΝΔ Παρά ταύτα αισιοδοξώ Του Κωνσταντίνου Χολέβα* Α πό παντού λαμβάνουμε μηνύματα απαισιοδοξίας. Για την Ελλάδα, για την οικονομία μας, για την Ευρώπη, για την ανθρωπότητα. Ειδικά στον μέσο Έλληνα καλλιεργείται από διάφορες πλευρές η αίσθηση ότι τα χειρότερα δεν τα έχουμε δει ακόμη. Η αυτοπεποίθηση του Νεοέλληνα κινδυνεύει να καταρρεύσει τελείως. Και οι λόγοι είναι πολλοί. Ακούμε τους δανειστές μας να μάς απειλούν, βλέπουμε υπαλλήλους διεθνών Οργανισμών να ελέγχουν κάθε τομέα της δημόσιας ζωής σαν να είμαστε το προτεκτοράτο του 1830, παρατηρούμε καταστήματα να κλείνουν, διαβάζουμε απειλές για απολύσεις. Η Ευρώπη στερείται μεγάλων ηγετών και οι υπερεθνικοί οργανισμοί διοικούνται από ανθρωπάκια που δεν μπορούν να τιθασεύσουν τον ... ερωτισμό τους. Παρά ταύτα αισιοδοξώ. Συγκρατημένα, μετρημένα, με έντονο προβληματισμό, ναι. Αλλά αισιοδοξώ. Διότι μελετώ την πρόσφατη ιστορία μας και διδάσκομαι ότι ξεπεράσαμε χειρότερες καταστάσεις. Θυμίζω ότι το 1893 ο Χαρίλαος Τρικούπης φώναξε μέσα στην Βουλή το περίφημο: Δυστυχώς επτωχεύσαμεν! Είχε στείλει προηγουμένως τον Υπουργό Οικονομικών Θεοτόκη στη Μ. Βρετανία για να ζητήσει δάνειο και οι Βρετανοί απαίτησαν να ελέγχουν πλήρως την εξωτερική μας πολιτική ως προϋπόθεση κάθε οικονομικής βοήθειας. Ο υπερήφανος Τρικούπης δεν έκανε υπόγειες διαβουλεύσεις, όπως κάποιοι σύγχρονοι πολιτικοί μας έκαναν με τον Στρως Καν. Ούτε αμφιταλαντεύθηκε. Δεν θέλησε να απεμπολήσει το Μακεδονικό, το Κρητικό και τα άλλα εθνικά ζητήματα στο όνομα της οικονομικής κρίσης. Ενώ στην εποχή μας κάποιοι άλλοι δηλώνουν στο εξωτερικό ότι δεν βλάπτει να χάσουμε μερικά τετραγωνικά εθνικού εδάφους αρκεί να περνάμε καλά και να έχουμε ειρήνη με τους γείτονες. Ο Χ. Τρικούπης προτίμησε να μην παραχωρήσει την εθνική μας αξιοπρέπεια και να πει την αλήθεια στον ελληνικό λαό. Θα μπορούσε να πει «λεφτά υπάρχουν», αλλά δεν το έκανε. Έμεινε στην ιστορία με θετικό πρόσημο διότι είπε ειλικρινέστατα ότι «λεφτά δεν υπάρχουν». Μετά από τέσσερα χρόνια ακολούθησε ο εν μέρει ατυχής πόλεμος του 1897. Στο μεν στρατιωτικό πεδίο πράγματι υποχωρήσαμε έναντι των Τούρκων πλην του Σμολένσκη στο Βελεστίνο. Όμως στο διπλωματικό πεδίο κερδίσαμε την διεθνή αναγνώριση της Αυτονομίας της Κρήτης, που ήταν το πρώτο βήμα για την Ένωση. Το επόμενο έτος επεβλήθη στην Ελλάδα ο Διεθνής Οικονομικός Έλεγχος, ο ΔΟΕ, που τηρουμένων των αναλογιών ήταν η τρόϊκα της εποχής. Άγγλοι, Γάλλοι, Αυστριακοί, Γερμανοί, Ιταλοί 16
- 17. 1. ΠΟΛΙΤΙΚΗ και Ρώσοιεγκαταστάθηκαν σε όλα τα κρατικά μονοπώλια, όπως τα σπίρτα, το αλάτι κ.α και έπαιρναν κατ’ ευθείαν από την πηγή τα χρήματα για τους ξένους δανειστές μας. Παρ’ όλα αυτά τα προβλήματα και την απογοήτευση από τον ελληνοτουρκικό πόλεμο του 1897, η μικρή πτωχευμένη και καθημαγμένη Ελλάδα κατόρθωσε το 1903-1908 να συντηρήσει έξω από τα τότε σύνορά της έναν διμέτωπο Μακεδονικό Αγώνα εναντίον Τούρκων και Βουλγάρων και το κυριώτερο: Κατόρθωσε να διαφυλάξει την ελληνικότητα της Μακεδονίας. Και όχι μόνον αυτό. Μέσα σε λίγα χρόνια αυτή η προβληματική Ελλαδίτσα, με τον ΔΟΕ να βάζει το χέρι στην τσέπη του κάθε Έλληνα, κατόρθωσε να ανοίξει τα φτερά τα πρωτινά της τα μεγάλα (Κωστής Παλαμάς) και να πραγματοποιήσει το μεγάλο άλμα των Βαλκανικών Πολέμων. Το 1912- 13 η Ελλάς έδιωξε τους Τούρκους από την Ήπειρο, τη Μακεδονία, τα νησιά του Β. Αιγαίου και την Κρήτη, ενώ έθεσε τις βάσεις για τη απελευθέρωση της Θράκης. Οι Έλληνες του 1893-1912 κατόρθωσαν την κρίση να την μετατρέψουν σε ευκαιρία. Τα οικονομικά προβλήματα τους φιλοτίμησαν, τους φανάτισαν με την καλή έννοια, τους προέτρεψαν να μεγαλουργήσουν και να αποδείξουν ότι είναι άξιοι φορείς ενός μεγάλου ονόματος και ικανοί για ένα καλύτερο μέλλον. Όμως τότε οι διανοούμενοι του Έθνους πρόβαλλαν και υποστήριζαν τη συνέχεια του Ελληνισμού και τόνωναν το εθνικό φρόνημα. Ο Κωστής Παλαμάς, ο Ίων Δραγούμης, ο Αλέξανδρος Παπαδιαμάντης, η Πηνελόπη Δέλτα και πολλοί άλλοι προετοίμασαν τον απλό Έλληνα πολίτη να γίνει ο συνεργάτης και συντονιστής των γηγενών Μακεδονομάχων και στη συνέχεια να γίνει ο ενθουσιώδης στρατιώτης του 1912-13. Σήμερα υπερπροβάλλονται ορισμένοι διανοητές που καλλιεργούν την εθνική απαισιοδοξία, την περιφρόνηση προς το νεοελληνικό κράτος, την αμφισβήτηση της συνέχειας του Ελληνισμού. Ας τους παραμερίσουμε και ας ανοίξουμε τον δρόμο για επιστήμονες, για διανοητές και βεβαίως για πολιτικούς, οι οποίοι πιστεύουν στις δυνάμεις του Ελληνισμού, που δεν υποκλίνονται δουλοπρεπώς μπροστά σε κάθε Ανάν, Στρως Καν και Νταβούτογλου, που ακολουθούν την αξιοπρεπή γραμμή του Χ. Τρικούπη και δεν υποχωρούν στα εθνικά θέματα με πρόσχημα την οικονομική δυσπραγία. Αισιοδοξώ σκεπτόμενος ότι η πτωχευμένη Ελλάδα των αρχών του προηγουμένου αιώνος οδηγήθηκε στην εθνική αναγέννηση των Βαλκανικών Πολέμων. Αισιοδοξώ διότι μετά τη Μικρασιατική καταστροφή απορροφήσαμε με ταχύτητα και επιτυχία 1,5 εκατομμύριο προσφύγων αδελφών μας και αξιοποιήσαμε την πνευματική και εμπορική τους ικμάδα. Αισιοδοξώ διότι μετά τη δραματική δεκαετία 1940-1950 βγάλαμε δύο Νομπελίστες, τον Σεφέρη και τον Ελύτη, έναν παγκοσμίου ακτινοβολίας 17
- 18. ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑ ΠΟΛΙΤΙΚΟΥ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΥΝΔ επιστήμονα όπως ο Γ. Παπανικολάου, δύο μουσικοσυνθέτες με οικουμενική ακτινοβολία όπως ο Μάνος Χατζηδάκης και ο Μίκης Θεοδωράκης. Αναβαπτισθήκαμε στις ελληνορθόδοξες ρίζες μας με τη βοήθεια του Φώτη Κόντογλου, του Γέροντος Παϊσίου κ.ά., και ταυτοχρόνως γίναμε πλήρες μέλος της μεγάλης ευρωπαϊκής οικογενείας με κύριο εφόδιο τη σπουδαία εμπορική ναυτιλία μας. Ως Ορθόδοξος και ως Έλληνας δικαιούμαι να αισιοδοξώ. *Πολιτικός Επιστήμων ΔΗΜΟΚΡΑΤΙΑ - 29/05/2011 18
- 19. 1. ΠΟΛΙΤΙΚΗ Ο Μέτερνιχ Σοσιαλδημοκράτης: Η παρακμή της ευρωπαϊκής και η πτώση της ελληνικής σοσιαλδημοκρατίας. Του Η.Μ. Q uell dommage! Τι κρίμα. Ήταν τόσο όμορφη ιδέα, ζυγισμένη και φρόνιμη και ασφαλής. Η σοσιαλδημοκρατία, ένας κομψός μεταπολε- μικός συμβιβασμός: η αριστερά θα δεχόταν να εγκαταλείψει τις πιέσεις της για να αλλάξουν οι δομές και οι θεσμοί της παραγωγής και της εξουσίας στην Ευρώπη και σε αντάλλαγμα θα έπαιρνε ένα δυνατό κράτος που θα αναδιένειμε αναδρομικά μέσω φόρων και κοινωνικών υπηρεσιών σεβαστό μερίδιο από τα κέρδη των πλούσιων. Τι καλά, μαγικά, όλοι ευχαριστημένοι. Ας γίνουμε λοιπόν όλοι φαντασιακοί (γιατί οι πραγματικοί έχουν σοβαρά παράπονα) Σουηδοί. Ακόμα και στην Αμερική, η κυρίαρχη φιλελεύθερη διανόηση στα Πανεπιστήμια προσχώρησε: Η Θεωρία της Δικαιοσύνης του John Rawls είναι πιθανότατα η ισχυρότερη φιλοσοφική τεκμηρίωση της σοσιαλδημοκρατίας που γράφτηκε ποτέ. Σε ένα τόσο νοικοκυρεμένο και δίκαιο σύστημα, τι θα μπορούσε άραγε να πάει στραβά; Το πρώτο πρόβλημα, είναι αυτό που παραδέχονται ιστορικά και οι ίδιοι οι σοσιαλδημοκράτες, ότι δηλαδή οι πλούσιοι φροντίζουν έντεχνα να μην τηρούν τη συμφωνία. Δεν κάθονται ήσυχοι, ακίνητοι βρε αδερφέ, να τους φορολογήσουμε. Προσλαμβάνουν δικηγόρους, φοροτεχνικούς, δημοσιογράφους, μπράβους, ελβετούς τραπεζίτες, διαφημιστές και αγοράζουν τα ΜΜΕ και τις ομάδες ποδοσφαίρου και κάνουν στενή παρέα με πολιτικούς, δημάρχους, δικαστές, μεγαλοσυνδικαλιστές. Επίσης έχουν την καταστροφική συνήθεια να προτιμούν τα σίγουρα και βαρετά κέρδη από τα επικά και αμφίβολα: Προτιμούν είτε να γίνουν ρεντιέρηδες είτε να αντιγράψουν εκ του ασφαλούς μια κοινότοπη μεταφερόμενη από άσχετο περιβάλλον συνταγή – που ονομάζουν Best Practice. Από καινοτομία, από δημιουργικότητα, από προσαρμογή στα καθ’ ημάς, ελάχιστα και αναιμικά και προσχηματικά. Τι να κάνουν και οι έρμοι οι σοσιαλδημοκράτες πολιτικοί, δωροδοκούν συστηματικά επί δεκαετίες τους πλούσιους με επιχορηγήσεις και θαλασσοδάνεια και άδειες τηλεόρασης και προνομιακές αναθέσεις μπας και φέρουν λίγη ανάπτυξη μέσω του θρυλούμενου επιχειρηματικού τους δαιμόνιου – αλλά αυτοί δεν τραβάνε… Το δεύτερο πρόβλημα των σοσιαλδημοκρατών είναι οι ψηφοφόροι τους, που επιμένουν να τηρηθεί θρησκευτικά η συμφωνία. Και όταν αυτό δεν γί- 19
- 20. ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑ ΠΟΛΙΤΙΚΟΥ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΥΝΔ νεται, προσπαθούν μέσα στην απελπισία τους να μιμηθούν τους πλούσιους: να γίνουν κι αυτοί (έστω μικροί και ταπεινοί) ρεντιέρηδες. Να εξασφαλίσουν τιμής ένεκεν μια θέση στον ήλιο, να στείλουν τα παιδιά τους στα πανεπιστήμια μπας και γίνει πράξη η καταπαγωμένη κοινωνική κινητικότητα, να περάσουν με πολιτικό μέσο το γείτονά τους στον άπονο αγώνα – στο rat race. Άλλωστε, είναι φυσικό στη δημοκρατία όσοι χάνουν και καταπιέζονται στην οικονομία να αντεπιτεθούν στο πεδίο της πολιτικής. Θα φτιάξουν κι αυτοί ομάδες πίεσης, θα κατέβουν στο δρόμο, θα περιχαρακωθούν στις λεγόμενες συντεχνίες, θα αδιαφορήσουν για τους καταφρονεμένους συναδέλφους τους στη σκιώδη οικονομία, δεν θα κάνουν τόπο στους νέους, θα αγαπήσουν μόνο τα βασανισμένα κεκτημένα τους. Μάλιστα, κύριε, αντιστέκονται κι ας ορίζεται ο αγώνας τους ως λαϊκισμός κι ας τους κοροϊδεύουν με ηθοπλαστικά χρονογραφήματα αλά παλαιά οι βολεμένοι αναλυτές και οι παρατρεχάμενοι. Κι ας τους βρίζουν κάποιοι δεινόσαυροι σοσιαλδημοκράτες (;) πολιτικοί, ως κοπρίτες. Μόνο που, φευ, η αντίστασή τους είναι άγονη. Σκεφτείτε μόνο ότι την καταπίεζαν με ευχέρεια για μια τουλάχιστον δεκαετία στην Ελλάδα, με μόνα όπλα το δήθεν εκδημοκρατισμό της πίστωσης (καταναλωτικά δάνεια και κάρτες) και τα πολυτραγουδισμένα επιδόματα και την παραμυθία του ώριμου (!) χρηματιστηρίου και του Ευρώ. Το τρίτο πρόβλημα της σοσιαλδημοκρατίας είναι το προφανές, αλλά δυστυχώς δεν το βλέπει κανένας θιασώτης της. Το πρόβλημα είναι ότι μετά τον μεταπολεμικό συμβιβασμό η σοσιαλδημοκρατία υιοθέτησε το πρόγραμμα των αντιπάλων της!!! Ακόμα κι αν για ένα διάστημα κράτησε την ιδεολογία της (τώρα τη χάνει κι αυτήν), απέκτησε το πολιτικό και οικονομικό πρόγραμμα των εχθρών της – απλά το εξανθρώπισε με πολλή ζάχαρη. Υιοθέτησε δηλαδή την κατεστημένη αλλά επιστημονικά αστήριχτη άποψη ότι η οικονομία της αγοράς έχει μία και μόνο μία θεσμική έκφανση – ότι δεν μπορεί να στηθεί με πολλούς διαφορετικούς συνταγματικούς τρόπους και νομικές διευθετήσεις. Έτσι π.χ. κατέληξε να θεωρεί δεδομένο το χρηματο-οικονομικό καζίνο και την ουσιαστική απαλλαγή των τραπεζών από τη δραστηριότητα που συνιστά το βασικό λόγο ύπαρξής τους: τη δρομολόγηση των αποταμιεύσεων στην παραγωγική διαδικασία. Οι τράπεζες ξεφαντώνουν πλέον ρέμπελες στη διεθνή αρένα, αλλά δυστυχώς εξακολουθούν να πεθαίνουν (άρα και να στοιχίζουν) στη χώρα τους. Ταυτόχρονα, το κράτος δωροδοκεί τους πλούσιους ιδιώτες, μπας και φιλοτιμηθούν και φέρουν την ανάπτυξη - όπως μόνο αυτοί υποτίθεται ξέρουν. Η όλο και πιο περιορισμένη αναδιανομή δεν μπορεί να προσφέρει ούτε κοινωνικά περιεκτική ανάπτυξη ούτε και χαλάρωση μιας άκαμπτης ιεραρχικής οικονομίας. 20
- 21. 1. ΠΟΛΙΤΙΚΗ Εν γένει,όλες οι σύγχρονες πολιτικές της σοσιαλδημοκρατίας αποσκοπούν στο να εξευμενίσουν τον δήθεν πάνσοφο αλλά μισοκοιμισμένο δράκο – τις παγκόσμιες αγορές του χρήματος. Η ευρωπαϊκή σοσιαλδημοκρατία έχει εξελιχθεί στο νέο Μέτερνιχ, στο σκληρό πυρήνα της αντίδρασης και της αντεπανάστασης, με ιδεολογικό τοτέμ μια δήθεν τεχνοκρατική αλλά στην πράξη βαθιά συντηρητική θεώρηση του κόσμου. Έτσι ακριβώς χάνει και το στοίχημα της μετα-φορντικής παραγωγικής δικτύωσης και σπρώχνει τους ψηφοφόρους της προς τα ακραία δεξιά, ιδεολογικά σαφώς πιο καυτά, σχήματα. Επιχείρησε με άλλα λόγια να φέρει στην πολιτική το Μεγάλο Ύπνο, αλλά αντί αυτού πέτυχε το Μεγάλο Αποχαιρετισμό. Βέβαια κράτησε το καλό της όνομα: είναι τόσο εύκολο να φαίνεσαι ρεαλιστής, όταν δέχεσαι τα πάντα... Στην Ελλάδα μάλιστα η σοσιαλδημοκρατία έκανε και ένα βήμα παραπάνω: αυτοκτόνησε. Όχι επειδή πήρε τα σκληρά και άπονα δανεικά του Μνημονίου. Αυτό ήταν μεν λάθος, αλλά ανθρώπινο. Η συντεταγμένη άμεση χρεωκοπία ή μια πιο σκληρή διλημματική διαπραγμάτευση ή η ομαλή έξοδος από την Ευρωζώνη (έστω και προσωρινή), αν και ορθότερες αντικειμενικά και σαφώς πιο αναπτυξιακές λύσεις (όπως πληθώρα κορυφαίων πανεπιστημιακών σε Ευρώπη και Αμερική επέμενε – Ντάνι Ρόντρικ, Ρομπέρτο Ούνγκερ, Ρικάρντο Χάουσμαν, Ρίτσαρντ Φρίμαν από το Χάρβαρντ, Σάιμον Τζόνσον από το ΜΙΤ, Κώστας Λαπαβίτσας από το Λονδίνο SOAS, Πολ Κρούγκμαν από το Πρίνστον και πάρα πολλοί άλλοι), ήταν λύσεις που απαιτούσαν λεπτούς χειρισμούς και είχαν κι αυτές ένα αρκετά μεγάλο κόστος. Και βέβαια η συναίνεση της κοινής γνώμης για αυτές τις πιο ας πούμε ριζοσπαστικές λύσεις δεν ήταν καθόλου δεδομένη – καθώς οι πολίτες είχαν παραπλανηθεί, από την αυτονόητη και μονόδρομη πορεία που προπαγάνδιζαν ΟΛΕΣ οι προηγούμενες (και η σημερινή επίσης) κυβερνήσεις. Όχι, λοιπόν, δεν ήταν τα ξένα, αν και κατά πολύ επαχθεστερα από τα προηγούμενα, δανεικά που πήρε η κυβέρνηση. Πολύ πιο καταστροφική είναι η επιμονή της ότι δεν είναι εκ των ουκ άνευ η διαγραφή υπολογίσιμου μέρους του χρέους (κούρεμα). Ακόμα και οι μουτζαχεντίν των αγορών, το σύνολο των κατά τεκμήριο σοβαρών οικονομολόγων του πλανήτη (100%), ακόμα και οι σύμβουλοι αυτών που χάνουν τα χρήματά τους (!) είναι απόλυτα κατηγορηματικοί ως προς το κούρεμα: Είναι Α-ΠΑ-ΡΑΙ-ΤΗ-ΤΟ. Η ας πούμε ευγενής κυβερνητική τύφλωση ότι θα επιστρέψουμε και το τελευταίο σεντ είναι ακατανόητη και εξαιρετικά αποσταθεροποιητική για την Ελλάδα - και για την Ε.Ε.! Εγγυήσεις χωρίς νόημα, δεν πείθουν κανέναν. Οι αγορές βλέπουν μόνο μπροστά και δεν νοιάζονται για βικτωριανές ηθικές και αιώνιες υποσχέσεις. Εξίσου κατακριτέα είναι η αδιαφορία της κυβέρνησης για τα συμβόλαιά της με τους πολίτες της χώρας, όταν υπολογίζει αποκλειστικά και μόνο τα 21
- 22. ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑ ΠΟΛΙΤΙΚΟΥ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΥΝΔ άλλα συμβόλαια, αυτά με τους ξένους πιστωτές. Μοιάζει με νέα κρυπτοαποικιοκρατία, αλλά, όχι, ούτε αυτή η στάση συνιστά την πτώση της σοσιαλδημοκρατίας στην Ελλάδα. Είναι κάτι άλλο, ακόμα πιο βαθύ. Το πραγματικό έγκλημα της Ελληνικής σοσιαλδημοκρατίας είναι η απίστευτη εκστρατεία κατασυκοφάντησης του μέσου εργαζόμενου Έλληνα ως τουλάχιστον συνένοχου, αν όχι και αυτουργού της κρίσης και της σαθρής ας πούμε ανάπτυξης και της πλημμύρας της χώρας από ξένα δανεικά (που πήγαν άλλωστε απευθείας στα χέρια της ελίτ). Του μέσου Έλληνα που την στήριξε και πίστεψε σε όλα τα δήθεν αυτονόητα -Ολυμπιάδα, τραπεζοκρατία, Ευρώ, χρηματοοικονομικό καζίνο- που του ζήτησε η ίδια με αδιανόητη ανεμελιά να πιστέψει. Το αμάρτημα της κυβέρνησης στην Ελλάδα είναι ότι αθώωσε τον εαυτό της και σύσσωμη την ελίτ και ενοχοποίησε βάναυσα και συστηματικά όλους τους υπόλοιπους – ειδικά μάλιστα τους ψηφοφόρους της. Χρησιμοποίησε φροϋδικά σχεδόν το φόβο και την ενοχή, για να πείσει ότι η δική της καθαρά πολιτική επιλογή για το Μνημόνιο ήταν απολίτικη, μονόδρομος και η μόνη ρεαλιστική για όσους έχουν ακόμα σώας τας φρένας. Απέκρυψε τη γόνιμη συζήτηση που γινόταν σε Ευρώπη και Αμερική για νέες και ρηξικέλευθες λύσεις στην Ελληνική κρίση και κόλλησε σε ένα πρωτόγονα ανόητο ΓΙΑΤΙ ΕΤΣΙ. Δεν είχε καν το κουράγιο να κουβεντιάσει, μήπως και τρομάξει ο ευαίσθητος μπαμπούλας - οι διεθνείς αγορές του χρήματος. Η ρητορική της ενάντια σε φοροφυγάδες και ρεντιέρηδες, σε ομάδες συμφερόντων που λυμαίνονται την αναδιανομή, ακυρώθηκε από το θρυλικό Όλοι Μαζί Τα Φάγαμε και τελικά το μόνο θύμα ήταν η ίδια η αναδιανομή. Τρομοκράτησε αλύπητα τους συνταξιούχους και τους μικροκαταθέτες ότι δήθεν θα χάσουν (;) και τα λίγα που έχουν, ότι θα γίνουμε Ζιμπάμπουε (200% ο πληθωρισμός με τη νέα δραχμή, γράφει ο κάθε άσχετος κατεστημένος δημοσιογράφος ) και Αλβανία του Χότζα (χωρίς τον Χότζα). Έσπρωξε τους ψηφοφόρους της σε μια δουλική μοιρολατρεία, σε μια ενδεή αντιπάθεια προς την αληθινή δημοκρατία και το γενναίο διάλογο, τους αποξένωσε από όποια ανάγκη για αυτοδιάθεση, τους ξανάκανε (άτακτα) παιδιά που θέλουν να ξυπνήσουν και όλα να είναι εφιάλτης – δεν μπορεί, όχι, η μαμά Ευρώπη δε θα μας αφήσει ποτέ να χαθούμε, όχι αν είμαστε πολύ (μα πολύ) φρόνιμοι. Προτίμησε δηλαδή η κυβέρνηση να χρεωκοπούμε κάθε μέρα από φόβο, για να μην τύχει και χρεωκοπήσουμε μία και καλή και το αντιμετωπίσουμε. Εκεί έδειξε η Ελληνική σοσιαλδημοκρατία ότι είναι ολοκληρωτικά υποταγμένη στη δήθεν εμπιστοσύνη των αρπακτικών αγορών του χρήματος και τις αγκυ- 22
- 23. 1. ΠΟΛΙΤΙΚΗ λώσεις τωνπτωχευμένων τραπεζών. Και απορεί τώρα που τα θύματά της δεν έχουν περιπετειώδη διάθεση για ανάπτυξη και δίψα για το καινούργιο. Που όλο καταστροφολογούν και είναι απαισιόδοξα, και όλο τρέμουν τα καημένα. Quell dommage! Απαραίτητη Σημείωση: Για να είμαστε δίκαιοι η αποστολή της σοσιαλδημοκρατίας στην Ελλάδα της μεταπολίτευσης ήταν εξαιρετικά περίπλοκη. Έπρεπε να αντιμετωπίσει πρώτα τους σαρωτικούς αποκλεισμούς του μετεμφυλιακού κράτους και να αποκαταστήσει τα θύματα και κατόπιν να πετύχει τρεις επαναστάσεις μαζί στη δημόσια διοίκηση: 1) Τη γραφειοκρατική του 19ου αιώνα (για να πολεμήσει τους ντόπιους Βίκινγκς επιδρομείς, τις ομάδες πίεσης, την πολιτική κλεπτοκρατία και τη διαφθορά) 2) την managerial του 20ου (για να μειώσει τα έξοδα και να μην εξαρτιέται από ξένα δανεικά) 3) και την προοδευτική του 21ου (για μια κοινωνικά περιεκτική χωρίς ιεραρχίες και αποκλεισμούς, συμμετοχική οικονομία). Δυστυχώς προσπάθησε σποραδικά μόνο για τις δύο πρώτες, με πισωγυρίσματα με μισή καρδιά με δήθεν κοσμοπολίτικη υπεροψία και αφού απέτυχε παταγωδώς, με πρόφαση το συμμάζεμα αγκάλιασε παθιασμένα έναν άγριο νεοφιλελευθερισμό και στράφηκε ανενδοίαστα εναντίον των απλών πολιτών και συνοδοιπόρων της! Λες και ήταν o μέσος εργαζόμενος που μαγείρεψε τα στατιστικά με την Goldman Sachs... www.thepressproject.gr - 01/03/2011 23
- 24. ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑ ΠΟΛΙΤΙΚΟΥ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΥΝΔ Το θέατρο της Μεταπολίτευσης Του Στάθη N. Kαλύβα* Η διακυβέρνηση της χώρας την τελευταία τριακονταετία μπορεί να παρομοιαστεί με ένα θεατρικό έργο σε τρεις πράξεις. Πράξη πρώτη: Έπειτα από μπόλικες διαβουλεύσεις και καθυστερήσεις, εισάγεται κάποια μεταρρύθμιση που, όπως είναι φυσικό, δυσαρεστεί κάποιους. Πράξη δεύτερη: Οι δυσαρεστημένοι «κινητοποιούνται». Η κινητοποίηση συνίσταται στην επιβολή ενός σημαντικού κόστους πάνω στο κοινωνικό σύνολο, ανάλογα με τις εκάστοτε διαθέσιμες δυνατότητες και στη χρήση ενός αριστερόστροφου πολιτικού λεξιλογίου, με στερεοτυπικές αναφορές σε «ηρωικούς αγώνες» που γίνονται για το «λαϊκό συμφέρον». Σύσσωμα τα ΜΜΕ και η αντιπολίτευση στηρίζουν τα αιτήματα των κινητοποιημένων που δεν μπορεί παρά να είναι δίκαια, ενώ καταδικάζεται η κυβερνητική αυθαιρεσία και αναλγησία, καθώς και η υποταγή της στα «συμφέροντα». Η κυβέρνηση επιλέγει τη χαλαρή αστυνόμευση στη βάση της λογικής πως τα κοινωνικά προβλήματα δεν έχουν αστυνομικές λύσεις: ούτε συλλήψεις γίνονται ούτε επιβάλλονται ποινές σε κανέναν και αυτό, ανεξάρτητα από το αν παραβιάζεται ή όχι ο νόμος. Πράξη τρίτη: Έχοντας εισπράξει ένα σημαντικό πολιτικό κόστος, η κυβέρνηση υποχωρεί στο όνομα της δημοκρατίας και του διαλόγου. Όλοι επιστρέφουν στα σπίτια τους χαρούμενοι. Η μεταρρύθμιση είτε εφαρμόζεται πλημμελώς είτε δεν εφαρμόζεται καθόλου είτε αποσύρεται. Το μάθημα εμπεδώνεται: το κράτος λυγίζει εύκολα. Το πρόβλημα που επεδίωκε να θεραπεύσει η μεταρρύθμιση χώνεται κάτω από το χαλί με την ελπίδα πως κάπως, κάποτε, θα διορθωθεί. Έτσι φθάσαμε στη χρεοκοπία. Η παράσταση αυτή τα έχει όλα: προβλέψιμους ρόλους και σενάριο, χαρούμενο τέλος και (δυστυχώς) αρνητικές συνέπειες. Το εντυπωσιακό, όμως, είναι πως ενώ βρισκόμαστε σε ελεύθερη πτώση, ο θίασος συνεχίζει την παράσταση. Πρόσφατα παραδείγματα: το κάπνισμα στους δημόσιους χώρους, η απελευθέρωση των κλειστών επαγγελμάτων, η Κερατέα. Είναι προφανές πως ένα σημαντικό κομμάτι της κοινωνίας, συνεπικουρούμενο από μερίδα δημοσιογράφων και διανοουμένων, εξακολουθεί να αρνείται να αντικρίσει κατάματα τη ρίζα του προβλήματος: το απλό, δηλαδή, γεγονός πως το επίπεδο διαβίωσης που είχε κατακτήσει η χώρα τα τελευταία χρόνια δεν αντιστοιχούσε στον παραγόμενο πλούτο. Ο στρουθοκαμηλισμός αυτός τρέφεται απευθείας από την ιδεολογία της Μεταπολίτευσης: πάντοτε φταίνε οι άλλοι (οι διεφθαρμένοι πολιτικοί, οι ξένοι που μας επιβουλεύονται και μας επιβάλλουν «επαχθή χρέη», ο 24
- 25. 1. ΠΟΛΙΤΙΚΗ νεοφιλελευθερισμός, ηπαγκοσμιοποίηση κ.λπ.) και ποτέ εμείς οι ίδιοι (ο αγνός, διωκόμενος «λαός»). Έτσι, η ψυχρή αποτίμηση της σκληρής πραγματικότητας που αντιμετωπίζουμε έχει υποκατασταθεί από τη συνεχή γκρίνια, τον αδιέξοδο αυτισμό και τη μανιώδη αναζήτηση της εύκολης και ανέξοδης λύσης που θα μας οδηγήσει στη σωτηρία: η επιμήκυνση, η αναδιάρθρωση, η στάση πληρωμών, οι Κινέζοι, τα κατοχικά χρέη της Γερμανίας..., ο Ισημερινός. Ο στρουθοκαμηλισμός δεν είναι δυσεξήγητος. Κατ’ αρχάς, καμιά αποτυχία δεν γίνεται εύκολα αποδεκτή. Δεύτερον, η ελληνική κοινωνία βίωσε μια αδιάκοπη ανοδική πορεία που διήρκεσε 70 χρόνια. Πρέπει να πάει κανείς πίσω στα χρόνια της Κατοχής για να αναζητήσει μια ραγδαία πτώση του βιοτικού επιπέδου. Η σημερινή πραγματικότητα είναι πραγματικά πρωτόγνωρη για τους περισσότερους. Τρίτον, οι οικονομικές κρίσεις του πρόσφατου παρελθόντος ξεπεράστηκαν με ευκολία και δίχως βαριές συνέπειες, καλλιεργώντας την ψευδαίσθηση της εύκολης διεξόδου. Τέλος, η ιδεολογία της Μεταπολίτευσης υπήρξε σε τέτοιον βαθμό ηγεμονική, που έχει αποκτήσει την ισχύ του αυτονόητου. Παρ’ όλα αυτά, και αντίθετα από τους περισσότερους, ίσως, αναλυτές, δεν θεωρώ πως το κεντρικό πρόβλημα αυτή τη στιγμή εντοπίζεται στην κοινωνία. Αφ’ ενός αυτή διαθέτει πολύ μεγαλύτερα αποθέματα προσαρμοστικότητας απ’ όσα της αναγνωρίζονται. Αφ’ ετέρου, κάτω από την επιφάνεια και πίσω από τις κραυγές, διακρίνονται οι τεκτονικές αξιακές αλλαγές που ήδη συντελούνται. Σιγά σιγά, πράγματα που παλιότερα δεν λέγονταν έχουν αρχίσει να είναι ευρύτερα αποδεκτά. Άλλωστε, οι περισσότεροι άνθρωποι κάπου συναισθάνονταν πως ο τρόπος με τον οποίο λειτουργούσαν τα πράγματα, παρότι βολικός, ήταν σαθρός. Αργά αλλά σταθερά, η πίεση της πραγματικότητας ωθεί την κοινωνία προς την αναθεώρηση των θεμελιωδών αξιών της. Η μετατόπιση αυτή δεν μεταφράζεται ακόμη σε πολιτική ενέργεια, γιατί η κοινωνία δέχεται αντιφατικά μηνύματα από μια πολιτική ηγεσία που δεν εμπιστεύεται και η οποία δεν της παρέχει ούτε αξιόπιστο οδηγό εξόδου από την κρίση ούτε όραμα για το μέλλον. Είναι προφανές πως οι αλλαγές και δύσκολες είναι και χρόνο χρειάζονται. Όμως, ούτε χρόνος υπάρχει ούτε η προοπτική της κατάρρευσης επιτρέπει δισταγμούς. Το πρόβλημα είναι πως την πραγματοποίηση των αλλαγών επωμίσθηκε μια κυβέρνηση (και ένα πολιτικό προσωπικό) που ούτε τις καταλαβαίνει ούτε και πιστεύει σ’ αυτές. Η κρίσιμη διαφορά με το παρελθόν είναι πως το θέατρο της Μεταπολίτευσης απώλεσε πλέον τους χρηματοδότες του. Μόνο η δύναμη της αδράνειας εξηγεί 25
- 26. ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑ ΠΟΛΙΤΙΚΟΥ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΥΝΔ γιατί συνεχίζονται ακόμη οι παραστάσεις. Δεν θα κρατήσουν για πολύ. Η πολιτική ηγεσία της χώρας διαθέτει ίσως ακόμη τη δυνατότητα να επιλέξει πόσο ομαλός θα είναι ο δρόμος της μετάβασης. Είτε, όμως, επιλέξει είτε όχι, το τελικό αποτέλεσμα θα είναι το ίδιο: η κρίση θα σαρώσει τη σημερινή πραγματικότητα, θέτοντας τη χώρα σε μια υγιέστερη τροχιά. * Ο κ. Στάθης Ν. Καλύβας είναι καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Yale Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΜΗ – 30/04/2011 26
- 27. 1. ΠΟΛΙΤΙΚΗ Η κατάρρευση του ελληνικού κράτους Του Μάριου Ευρυβιάδη* Σ ΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ γινόμαστε μάρτυρες ενός πρωτοφανούς γεγονότος για την ιστορία της Ευρώπης παρόμοιο του οποίου δεν έχει συμβεί από τα μέσα του 17ου αιώνα όταν πρωτοεμφανίστηκε το κράτος. Ένα δυτικού τύπου κράτος, όχι κάποιο Πακιστάν, Σομαλία κ.λπ., καταρρέει μέρα με τη μέρα. Το κράτος όπως το γνωρίζουμε σήμερα, εδαφικά κυρίαρχο, γραφειοκρατικά συγκεντρωτικό με μονοπώλιο στη χρήση βίας, είναι μια μορφή διακυβέρνησης που ταυτίζεται με τον σύγχρονο κόσμο. Προγενέστερες μορφές διακυβέρνησης υπήρξαν ο χριστιανικός οικουμενισμός (του Πάπα), οι λογής- λογής Αυτοκρατορίες, οι σατραπείες, ο φυλετισμός κ.λπ. Προπομποί του σύγχρονου κράτους υπήρξαν οι πόλεις-κράτη της Αναγεννησιακής Ιταλίας και, από τα μέσα του 17ου αιώνα, το κράτος εμπεδώθηκε και απέκτησε όλα τα γνωστά σε εμάς χαρακτηριστικά. Ταυτόχρονα, το ίδιο αναδείχθηκε ως ο σημαντικότερος και ο χαρακτηριστικότερος θεσμός της εποχής. Ειδικά, μετά από τον 19ο αιώνα, όταν το κράτος αυτό οικειοποιήθηκε τον εθνικισμό (υπογραμμίζω οικειοποιήθηκε και δεν κατασκεύασε διότι τα έθνη και οι εθνοτικές ομάδες προϋπήρχαν του κράτους και δεν υπήρξαν κατασκευές του όπως διατείνονται νεωτεριστές και μαρξιστές) έγινε ακαταμάχητο διότι απέκτησε και ηθικό περιεχόμενο. Η οικειοποίηση του εθνικισμού από το κράτος του επέτρεψε να απαιτεί από τους πολίτες καθολική αφοσίωση, υπακοή και σειρά υποχρεώσεων. Ως αντάλλαγμα το κράτος παρείχε, μέσω ενός «πολιτικο-κοινωνικού συμβολαίου» μια σειρά από αγαθά προς τους πολίτες. Πρώτο και απαραίτητο ήταν η ασφάλεια - από εξωτερικούς και εσωτερικούς εχθρούς. Ακολούθησε η ελευθερία, αρχικά προς τους λίγους και μετά στους πολλούς. Μετά η τάξη ή ο «νόμος και τάξη», όπως είθισται να λέγεται. Ο «νόμος και τάξη» είναι άμεσα συνυφασμένα με την απονομή δικαιοσύνης. Τέλος, το κράτος αυτό παρείχε κοινωνική πρόνοια προς τους πολίτες του. Κάποια κράτη, όπως αυτό της ενοποιημένης Γερμανίας του Μπίσμαρκ, άρχισαν να παρέχουν κοινωνική πρόνοια προς τους πολίτες, ήδη από τα τέλη του 19ο αιώνα. Αλλά κράτη, όπως π.χ. το ελληνικό, δεν κατάφεραν να κάνουν κάτι τέτοιο παρά μόνο μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο. Σήμερα, η περίπτωση του ελληνικού κράτους δημιουργεί εύλογα ερωτήματα κατά πόσο το κράτος αυτό είναι σε θέση να τηρήσει τα υπεσχημένα του προς 27
- 28. ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑ ΠΟΛΙΤΙΚΟΥ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΥΝΔ τους πολίτες ώστε η εξουσία του να γίνεται αποδεκτή από αυτούς και, με τη σειρά τους, να ανταποκρίνονται και να αποδέχονται τις υποχρεώσεις τους έναντί του, συμπεριλαμβανομένης και της αφοσίωσής τους. Σε ζητήματα εξωτερικής πολιτικής η παροχή ασφάλειας είναι συνυφασμένη με την κυριαρχία του κράτους. Η κυριαρχία αυτή αναγνωρίζεται από όλα τα κράτη. Παραβίασή τους συνεπάγεται ανασφάλεια των πολιτών. Έναντι της Τουρκίας και ειδικά μετά το 1996, η Ελλάδα έπαψε να είναι κυρίαρχο κράτος. Δεν απώλεσε απλά κυριαρχία στα Ίμια, αλλά εισήλθε σε μια διελκυστίνδα που επιτρέπει στην Άγκυρα να τρομοκρατεί, κατά το δοκούν, Έλληνες πολίτες, κυρίως αυτούς που κατοικούν στη νησιωτική επικράτεια της Ελλάδας. Η Ελλάδα αδυνατεί πλέον να ασκήσει την κυριαρχία της σε σημαντικό μέρος της εδαφικής, νησιωτικής και θαλάσσιας επικράτειας λόγω της τουρκικής πολιτικο-στρατιωτικής και ψυχολογικής πίεσης. Ως συνέπεια η Ελλάδα έχει πάρει την άγουσα της φιλανδοποίησης. Η φιλανδοποίηση υποδηλώνει προσαρμογή στις απαιτήσεις μιας άλλης χώρας. Αυτό είναι ασυμβίβαστο με την κρατική κυριαρχία και την παροχή ασφάλειας προς τους πολίτες της φιλανδοποιημένης χώρας. Την τελευταία δεκαετία και με αυξητικούς ρυθμούς, το ελληνικό κράτος αδυνατεί να παράσχει και εσωτερική ασφάλεια, κυρίως σε αστικά κέντρα. Το φαινόμενο αυτό έχει πάρει πλέον εκρηκτικές διαστάσεις στην ελληνική πρωτεύουσα αλλά και σε πολλά άλλα αστικά κέντρα. Όπως για παράδειγμα η Πάτρα. Δείγματα γραφής της ανασφάλειας που νιώθουν οι Έλληνες πολίτες είναι τα αυξανόμενα κρούσματα αυτοδικίας αλλά και η γεωμετρική αύξηση ιδιωτικών υπηρεσιών ασφαλείας. Και τα δυο αυτά φαινόμενα υποδηλώνουν ότι το κράτος αδυνατεί πλέον να μονοπωλήσει τη χρήση βίας και να παράσχει ασφάλεια στους πολίτες. Ως συνέπεια, το κράτος δεν μπορεί να διατηρήσει την τάξη και το νόμο και, βέβαια, ούτε να απονέμει δικαιοσύνη. Το ζήτημα της απονομής δικαιοσύνης συνδέεται μόνο μερικώς με τις πρόσφατες εξελίξεις. Ως τέτοιο, το ζήτημα απονομής δικαιοσύνης έχει μεγάλη προϊστορία που συνδέεται με τη διαφθορά και την παρακμή των ταγών του τόπου και κυρίως με τη διαπλοκή των αιρετών αρχόντων με το κομπαδόρικο οικονομικό σύστημα του τόπου. Το πιο πρόσφατο και τελευταίο δείγμα γραφής της κατάρρευσης του ελληνικού κράτους είναι η οργανωμένη από το ίδιο το κράτος περικοπή των κοινωνικών παροχών. Θα πρέπει να υπογραμμισθεί ότι η αποδυνάμωση του κοινωνικού κράτους δεν γίνεται διότι το ίδιο το κράτος το αποφάσισε να κινηθεί αυτόνομα προς αυτήν την κατεύθυνση στη βάση μιας καλώς 28
- 29. 1. ΠΟΛΙΤΙΚΗ νοούμενης λογικήςή ιδεολογίας όπως αυτής του νεοφιλελευθερισμού για παράδειγμα. Το κοινωνικό κράτος στην Ελλάδα αποδομείται διότι το ελληνικό κράτος έχει χάσει ήδη και την οικονομική του κυριαρχία και υλοποιεί εντολές που λαμβάνει από εξωθεσμικά κέντρα εξουσίας κατά παράβαση του ίδιου του Συντάγματος της χώρας. Συγκεκριμένα ακολουθεί τις εντολές της ΕΕ και του ΔΝΤ μέσω της γνωστής, πλέον στους Έλληνες, Τρόικας. Και όταν ένα κράτος παραβιάζει με τέτοιο αναξιοπρεπή τρόπο το Σύνταγμά του αυτό δεν είναι κράτος. Είναι μασκαραλίκι. * Ο Μάριος Ευρυβιάδης διδάσκει Διεθνείς Σχέσεις στο Πάντειο Πανεπιστήμιο. ΦΙΛΕΛΕΥΘΕΡΟΣ - 22/05/2011 29
- 30. ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑ ΠΟΛΙΤΙΚΟΥ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΥΝΔ Αθήνα - Άγκυρα προετοιμάζουν το έδαφος για το επόμενο βήμα Υπό τον μανδύα της κρίσης, που απομακρύνει την προσοχή από τα εθνικά θέματα, οι συνομιλίες για το Αιγαίο προχωρούν ταχύτατα, χωρίς «κόκκινες γραμμές» από την Ελλάδα, χωρίς ΑΟΖ και με πολλές «γκρίζες ζώνες»… Του Κ. Ι. Αγγελόπουλου Γ ια μία ακόμα φορά τούτη τη χρονιά, θα μπορούσε να υποστηριχθεί ότι, παρά το γεγονός πως οι σχέσεις Αθήνας -Άγκυρας παρουσιάζουν έντονο ενδιαφέρον, η δραματική κατάσταση της εθνικής οικονομίας δεν αφήνει πολύ χώρο και χρόνο στο πολιτικό προσωπικό της Ελλάδας για ιδιαίτερη ενασχόληση με μεγάλα ζητήματα εξωτερικής πολιτικής. Έχει, άλλωστε, κερδίσει έδαφος ήδη από το 2010 στην πολιτική και μιντιακή «πιάτσα» η άποψη ότι γενικώς μια χώρα που βρίσκεται κοντά στην οικονομική «χρεοκοπία» είναι «αντικειμενικώς» σε αδύναμη θέση, ώστε να διαχειριστεί αποτελεσματικά τις σοβαρές εξωτερικές υποθέσεις της. Να όμως που, παρ’ ότι η ελληνική εξωτερική πολιτική δίνει την εντύπωση ότι βρίσκεται σε ύπνωση, κάποια πράγματα δείχνουν ότι -ειδικότερα στο πεδίο του ελληνοτουρκικού πολιτικού διαλόγου- σημειώνονται κάποιες κινήσεις, οι οποίες ενισχύουν τους ισχυρισμούς ή τις υποψίες ορισμένων πολιτικών και διπλωματικών κύκλων ότι «υπογείως» γίνεται η προετοιμασία για έναν επόμενο γύρο «εξελίξεων» στη γραμμή Αθήνας-Άγκυρας. Οι εκτιμήσεις αυτές βασίζονται σήμερα τόσο σε κάποια λόγια του Έλληνα υπουργού Εξωτερικών όσο και σε πληροφορίες ή και δηλώσεις κυβερνητικών παραγόντων από την Τουρκία. Έντονη είναι πλέον η εντύπωση ότι η «μυστική διπλωματία» έχει αγγίξει κάποια μη αποδεκτά όρια. Και μάλλον δεν είναι συμπτωματικό το γεγονός ότι παράγοντες της ελληνικής διπλωματίας για πρώτη φορά εφέτος έφτασαν να κατηγορήσουν σήμερα την πολιτική ηγεσία του υπουργείου τους, τους «εκάστοτε πολιτικούς προϊσταμένους» τους, όχι μόνο για «απαξίωση» και συστηματικό παραγκωνισμό των διπλωματικών υπηρεσιών από την παραγωγή εξωτερικής πολιτικής, αλλά και για ανομολόγητους χειρισμούς σε καίρια εθνικά θέματα από «παραθεσμικούς μηχανισμούς»! Καραμπόλα Η υπόθεση του κύκλου των «διερευνητικών συνομιλιών» Αθήνας- Άγκυρας, ξεχασμένη για αρκετό διάστημα, εξαιτίας των εξελίξεων στο πεδίο της οικονομίας, ζωντάνεψε προσφάτως από «καραμπόλα» με μία εξόχως ενδιαφέρουσα δήλωση του υπουργού Εξωτερικών κ. Δ. Δρούτσα 30
- 31. 1. ΠΟΛΙΤΙΚΗ περί ΑποκλειστικήςΟικονομικής Ζώνης (ΑΟΖ). Ο κ. υπουργός, που έχει έως τώρα εντυπωσιάσει πρωτίστως με την άκρως διακριτική παρουσία του στο πεδίο της εξωτερικής πολιτικής, έσπασε τη ρουτίνα του και δήλωσε προσφάτως ότι ο καθορισμός ΑΟΖ από την κυβέρνηση δεν είναι του παρόντος για να «μην επιβαρυνθούν» οι διερευνητικές ελληνοτουρκικές συνομιλίες! Πρόσθεσε, μάλιστα, ότι «δεν υποτιμά ούτε υποβαθμίζει την έννοια της ΑΟΖ», αλλά, όπως είπε, το θέμα αυτό έχει γίνει και «της μόδας» εσχάτως! Ο εν λόγω υπουργός προφανώς δεν πιστεύει ότι το θέμα της ΑΟΖ συνδέεται με σπουδαία οικονομικά και γεωστρατηγικά συμφέροντα της Ελλάδας (αναφέρθηκε προσφάτως με συγκεκριμένα στοιχεία από ειδικούς ερευνητές του Πανεπιστημίου Κρήτης ότι νοτίως της νήσου, στην ελληνική «λεκάνη του Ηρόδοτου», υπάρχει μεγάλος πλούτος υδρογονανθράκων, κυρίως φυσικού αερίου, που μπορεί, αν αξιοποιηθεί εντός ΑΟΖ, να αποφέρει στην Ελλάδα κέρδη 300 δισ. ευρώ σε διάστημα 25 χρόνων!). Αυτά τα καταπληκτικά, λοιπόν, που αφορούν μείζον θέμα άσκησης εξωτερικής πολιτικής, ειπώθηκαν ηρέμως από τον Δ. Δρούτσα και με σταθερή την πληροφορία από το υπουργείο Εξωτερικών ότι η Αθήνα περιμένει να διεξαχθούν οι εκλογές στην Τουρκία τον Ιούνιο, προκειμένου να συνεχίσει τον «διάλογο» -έναν διάλογο, για τον οποίον τίποτε το συγκεκριμένο δεν γνωρίζουν η Βουλή και τα πολιτικά κόμματα. Ούτε βέβαια είναι εύκολο να υποθέσει κανείς το τι θα μπορεί σήμερα να περιμένει η Αθήνα μετά τον Ιούνιο από τις «διερευνητικές», όταν σε όλα τα θέματα που περιλαμβάνονται στο σχετικό «πακέτο» η Άγκυρα είναι το διαρκώς «επιτιθέμενο» μέρος και η ελληνική πλευρά το διαρκώς «αμυνόμενο». Λογικό είναι βέβαια να υποτεθεί ότι, παρά ταύτα, η ελληνική κυβέρνηση κάτι έχει κατά νου κάτι που σήμερα ουδείς γνωρίζει. Υποχώρηση Γεγονός αδιαμφισβήτητο είναι, πάντως, ότι με τη δήλωση του κ. Δρούτσα η ελληνική κυβέρνηση ανακοινώνει κατά μήνα Μάιο 2011 μια σοβαρή υποχώρησή της σε ένα ζήτημα διεθνώς κατοχυρωμένου σοβαρού κυριαρχικού δικαιώματός της για χάραξη ΑΟΖ υπό τουρκική πίεση (και πάλι) στην προοπτική της επανέναρξης του «διαλόγου» με την Άγκυρα για το Αιγαίο. Το γεγονός έχει φυσικά προβληματίσει έντονα την ηγεσία της Κυπριακής Δημοκρατίας, που δίνει στην Ανατολική Μεσόγειο τη δική της γενναία πολιτική με τη χάραξη ΑΟΖ, ενώ η ελληνική «αναβολή» απασχολεί και όλες τις χώρες της ίδιας περιοχής. Αλλά η Αθήνα φαίνεται να μη θεωρεί εξαιρετικής σημασίας εθνική υπόθεση το να έρθουν σε επαφή οι ΑΟΖ Ελλάδας και Κύπρου (υιοθέτησε και ο Τουρκοκύπριος αρχηγός, κ. Έρογλου, στα Κατεχόμενα την «απειλή πολέμου», που εκτόξευσε 31
- 32. ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑ ΠΟΛΙΤΙΚΟΥ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΥΝΔ στην Κυπριακή Δημοκρατία, αν αυτή προχωρήσει σε εκμετάλλευση υδρογονανθράκων στην ΑΟΖ Κύπρου! Επεκτείνει, άραγε, η Τουρκία το casus belli της στην Κύπρο; Και μήπως θα έπρεπε να δώσει κάποια σημασία στο θέμα αυτό και η Αθήνα;). Πλούσιο παρασκήνιο Η υπόθεση των ελληνοτουρκικών συνομιλιών δεν είναι, λοιπόν, «παγωμένη». Κινείται παρασκηνιακώς σε «υπόγεια» πολιτικά και (έξω) διπλωματικά ρεύματα. Το θέμα παραμένει εκτός διεθνούς πολιτικής, αλλά με την Ουάσινγκτον πάντοτε ζωηρώς ενδιαφερόμενη για την εξέλιξή του. Στους διπλωματικούς διαδρόμους, στην Αθήνα, διάχυτη είναι η εντύπωση ότι πράγματι ο «διάλογος» με την Άγκυρα θα βγει στο φως τους επόμενους μήνες. Το έδαφος προετοιμάζεται από την Αθήνα, ο υπουργός Εξωτερικών δηλώνει ότι η ΑΟΖ (άρα και η υφαλοκρηπίδα του Καστελόριζου) είναι εκτός ατζέντας, θεωρεί την Τουρκία «ώριμη» να αποδεχθεί το Διεθνές Δίκαιο της Θάλασσας και εξακολουθεί να μη ζητά άρση του τουρκικού casus belli ως προϋπόθεση συνέχισης του διαλόγου. Και η Άγκυρα απ’ την πλευρά της ξεκαθαρίζει με δηλώσεις και με δημοσιογραφικές πληροφορίες ότι συζητά «κυμαινόμενη» υφαλοκρηπίδα στο Αιγαίο, αλλά στο πλαίσιο των «γκρίζων ζωνών», όπου η υπόθεση ακόμη και της κυριαρχίας Αγαθονησίου και Φαρμακονησίου δεν είναι κατά την Τουρκία ξεκάθαρη. Και επιμένει ότι με τα σημερινά δεδομένα δεν είναι καταρχήν υποχρεωμένη να αναγνωρίζει ελληνικά δικαιώματα ευθέως συνδεόμενα με ρυθμίσεις του Διεθνούς Δικαίου της Θάλασσας. Η τουρκική πλευρά πάντοτε θυμίζει ότι η υπόθεση του Αιγαίου αφορά πλέον διμερή διάλογο πρωτίστως πολιτικό και όχι νομικό... Η συνέχιση των συνομιλιών για τα «προβλήματα» στο Αιγαίο θεωρείται βέβαιη όταν ο Ταγίπ Ερντογάν θα έχει «ησυχάσει» μετά την εκλογική μάχη του τον Ιούνιο. Και, όπως φαίνεται, η αμερικανική πλευρά, που παγίως ενδιαφέρεται να μην υπάρχει «ένταση» ή «σύγκρουση» στο Αιγαίο, είναι τώρα ικανοποιημένη με αυτή την ανοιχτή προοπτική. Θυμίζουμε ότι ο Τούρκος πρωθυπουργός έχει δηλώσει ότι πρέπει να βρεθεί «συνολική λύση για όλα τα προβλήματα του Αιγαίου». Και ας σημειωθεί ότι από το υλικό των απόρρητων εγγράφων που αποκάλυψε το WikiLeaks προκύπτει ότι ο κ. Αχμέτ Νταβούτογλου χαρακτηρίζει απλώς «βράχους» το Αγαθονήσι και το Φαρμακονήσι, όπως και τα Ίμια (σε συζήτησή του με τον Αμερικανό πρεσβευτή στην Άγκυρα Τζέιμς Τζέφρι). Όσο για την ηγεσία των ελληνικών Ενόπλων Δυνάμεων, δεν υπάρχει σήμερα αμφιβολία στους κόλπους της ότι η Τουρκία, συζητώντας για τα 32
- 33. 1. ΠΟΛΙΤΙΚΗ «προβλήματα» στοΑιγαίο, έχει κατά νου ρυθμίσεις που να βάζουν τις βάσεις συνδιοίκησης και συνδιαχείρισης σε θάλασσα και αέρα από τις δύο χώρες. Τουρκικό μπετόν Όπως κι αν εξελίσσονται, πάντως, τώρα σε αμέσως πολιτικό ή παραπολιτικό επίπεδο τα ελληνοτουρκικά, οι εκτιμήσεις διπλωματικών κύκλων είναι ότι, αν ο «διάλογος» προχωρήσει, ακόμα και ο ρεαλιστής και πάντοτε ανοιχτός στα ελληνοτουρκικά Γ. Παπανδρέου, όπως και ο βοηθός του Δ. Δρούτσας, θα βρεθούν σε τελική φάση μπροστά στο γνωστό σε όλους τους προκατόχους τους τουρκικό «μπετόν». Το γνώρισαν τα τελευταία χρόνια και ο Π. Μολυβιάτης, αλλά και η κ. Ντόρα Μπακογιάννη, που, παρά την απόλυτα θετική διάθεση της για πρόοδο στα ελληνοτουρκικά, παρά την «ανοιχτή αγκαλιά» που πρόσφερε στους Τούρκους ομολόγους της, όταν ανέλαβε το υπουργικό πόστο της εισέπραξε στο τέλος μια στάση της Άγκυρας που η ίδια χαρακτήρισε «εχθρική» (τον Σεπτέμβριο του 2009, η υπουργός Εξωτερικών κ. Μπακογιάννη λέει στον Αμερικανό πρεσβευτή στην Αθήνα, κ. Σπέκχαρντ, ότι ο «κώδικας συμπεριφοράς» για το Αιγαίο, που προτείνει η Τουρκία, το μόνο που εξυπηρετεί είναι να αμφισβητεί την ελληνική κυριαρχία. Όσο συνεχίζονται οι υπερπτήσεις κατοικημένων νησιών στο Αιγαίο, ο μόνος τρόπος με τον οποίο μπορεί να ερμηνευθεί η τουρκική πολιτική στο Αιγαίο είναι πως είναι εχθρική). Άλλωστε, και από το εντυπωσιακό «άνοιγμα» του Γ. Παπανδρέου το 1999 δεν είχε προκύψει έως το 2004 κανένα απτό αποτέλεσμα, δεν είχε σημειωθεί καμία αλλαγή της τουρκικής στρατηγικής και των επιθετικών, μέσω casus belli θέσεων της Τουρκίας στην υπόθεση του Αιγαίου. Στον αέρα έμειναν τότε (όχι χωρίς λόγο, βέβαια) και οι «προχωρημένες» συζητήσεις για την υφαλοκρηπίδα. Το 2011 οι σχετικές συζητήσεις εκτιμώνται πάλι ως «προχωρημένες», χωρίς όμως και τούτη τη φορά να γνωστοποιείται η σημειωθείσα «πρόοδος». Σήμερα, ίσως ανήσυχος πλέον από τα μεταδιδόμενα από την Άγκυρα σχετικά με τις επιδιώξεις της στο Αιγαίο, ο Δ. Δρούτσας δηλώνει με ύφος αυστηρό ότι η γείτων Τουρκία πρέπει να γνωρίζει πως η Ελλάδα δεν πρόκειται να δεχθεί αμφισβήτηση «ούτε μίας σπιθαμής ελληνικής γης». Φυσικά, μια τέτοια αμφισβήτηση γης δεν θα γινόταν ποτέ αποδεκτή από καμία ελληνική κυβέρνηση. Αλλά ήδη η Αθήνα είναι εκ των πραγμάτων πλέον εγκλωβισμένη σε μια διαδικασία «διαλόγου», στην οποία τα θέματα που συζητούνται, χωρίς μια εξαρχής απόρριψη από την ελληνική πλευρά 33
- 34. ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑ ΠΟΛΙΤΙΚΟΥ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΥΝΔ της τουρκικής θέσης περί «γκρίζων ζωνών» στο Αιγαίο, οδηγούν σε επικίνδυνα πολιτικά μονοπάτια. Με τα «γκρίζα» νησιά, νησάκια και «γκρίζες» βραχονησίδες εντός της λογικής μιας «κυμαινόμενης» υφαλοκρηπίδας (με αντίστοιχο «κυμαινόμενο» εύρος χωρικών υδάτων), η Αθήνα μπορεί να βρεθεί μπροστά στο ενδεχόμενο μιας διάσπασης της ελληνικής κυριαρχίας στο Αιγαίο, χωρίς να έχει ακριβώς παραχωρήσει «γη»... ΚΟΣΜΟΣ ΤΟΥ ΕΠΕΝΔΥΤΗ – 21/05/2011 34
- 35. «Πολλοί ζητούν ηκυβέρνηση να προστατέψει τον καταναλωτή. Ένα πολύ πιο επείγον πρόβλημα είναι να προστατευθεί ο καταναλωτής από την κυβέρνηση» Milton Friedman (1912 - 2006), Αμερικανός οικονομολόγος
- 36. ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑ ΠΟΛΙΤΙΚΟΥ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΥΝΔ Αποκρατικοποιήσεις: Το μεγάλο ζητούμενο Του Παναγιώτη Λιαργκόβα* Η ΠΡΟΣΦΑΤΗ παρουσίαση του οικονομικού προγράμματος της Νέας Δημοκρατίας από τον Αντώνη Σαμαρά, γνωστή και ως Ζάππειο II, είχε πολλά στοιχεία με αυτό που στην ακαδημαϊκή γλώσσα ονομάζουμε «οικονομικά της προσφοράς». Δύο είναι οι βασικές θέσεις των «οικονομικών της προσφοράς»: (1) Η μείωση των φορολογικών συντελεστών αυξάνει τα φορολογικά έσοδα και (2) Οι φορολογικές ελαφρύνσεις επιδρούν τόσο θετικά στην πλευρά της προσφοράς που τελικά αυξάνεται ο ρυθμός οικονομικής ανάπτυξης και μειώνονται ο πληθωρισμός και η ανεργία. Η ιδεολογία αυτή γνώρισε μεγάλη δημοσιότητα τα πρώτα χρόνια της δεκαετίας του ‘80, ιδιαίτερα στις ΗΠΑ, όπου είναι γνωστή και ως Ριγκανόμικς (Reaganomics). Απολαμβάνει ακόμα και σήμερα ευρύτατη δημοσιότητα κηρύσσοντας την ορθότητα των θέσεών της μέσα από τον Τύπο (π.χ. «Wall Street Journal») και από σχετικά βιβλία. Ανάμεσα στους πνευματικούς πατέρες αυτής της ιδεολογίας είναι οι Αμερικανοί οικονομολόγοι Rober Mundel και Arthur Laffer. Αποτελεί, λοιπόν, ευχάριστη έκπληξη το γεγονός ότι ο ηγέτης της αξιωματικής αντιπολίτευσης βασίστηκε σε μια συγκροτημένη (και δοκιμασμένη) ιδεολογία προκειμένου να υποστηρίξει τις θέσεις του και δεν βασίστηκε σε εύκολες (αλλά στείρες) εκφράσεις λαϊκίστικης ψηφοθηρίας. Δεν στάθηκε όμως μόνο στα οικονομικά της προσφοράς. Πήρε -συγκεκριμένη- φιλελεύθερη θέση στο δίλημμα που αφορά στη σχέση κράτους και επιχειρήσεων τασσόμενος ξεκάθαρα υπέρ των αποκρατικοποιήσεων. Ουσιαστικά αναγνώρισε ότι η κυβέρνηση παραμένει δέσμια της κρατικίστικης αντίληψης που μας οδήγησε στην κρίση. Μιας αντίληψης που προτάσσει τα ιδιοτελή συμφέροντα των συντεχνιών, βλάπτοντας όμως το γενικότερο συμφέρον. Που προστατεύει τους «τσιφλικάδες της δημόσιας περιουσίας», αφήνοντάς τους να δημιουργούν και να διαιωνίζουν πολλές «φωλιές αυθαιρεσίας». Πράγματι, αν σκεφτούμε την αποτυχία της κυβέρνησης να προωθήσει τις αναγκαίες (και κοινωνικά αποδεκτές) μεταρρυθμίσεις (ουσιαστικό άνοιγμα των κλειστών επαγγελμάτων, ευελιξία της αγοράς εργασίας, αναβάθμιση της Ανώτατης Εκπαίδευσης, απλοποίηση της αδειοδότησης των επιχειρήσεων, άρση των εμποδίων ανάπτυξης της επιχειρηματικότητας), δεν μπορούμε παρά να συμφωνήσουμε με τις παραπάνω διαπιστώσεις του Αντώνη Σαμαρά. 36
- 37. 2. ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ Όλοι σήμεραγνωρίζουμε ότι η οικονομία μας πρέπει να γίνει ανταγωνιστική. Όχι γιατί το ζητάει το Μνημόνιο, αλλά γιατί το χρωστάμε στα παιδιά μας, στις νεότερες γενιές, που θα έχουν να αποπληρώσουν ένα δυσβάστακτο χρέος που οι προηγούμενες γενιές δημιούργησαν. Ανταγωνιστικότερη οικονομία σημαίνει, πρώτιστα, υγιείς επιχειρήσεις. Πώς όμως να υπάρξουν υγιείς κρατικές επιχειρήσεις όταν αυτές ουσιαστικά «διοικούνται» από συντεχνίες που έχουν προνομιακή και διαπλεκόμενη σχέση με το κράτος και το κόμμα; Όταν το ίδιο το κυβερνών κόμμα, όταν ήταν στην αντιπολίτευση, πριμοδοτούσε συντεχνιακές πρακτικές καθολικής άρνησης σε κάθε σχέδιο εξυγίανσης; Είναι, λοιπόν, σαφές ότι η μόνη διέξοδος για την ενίσχυση της ανταγωνιστικότητας είναι ένα γενναίο πρόγραμμα αποκρατικοποιήσεων. Που θα ξεκινήσει από την απελευθέρωση των αγορών ενέργειας και μεταφορών και στη συνέχεια θα επεκταθεί στις υπόλοιπες ΔΕΚΟ, όπως η ΕΥΔΑΠ, η ΕΥΑΘ, τα ΕΛΤΑ, η ΔΕΠΑ, η ΛΑΡΚΟ, τα Καζίνο, τα Λαχεία, ο ΟΔΙΕ, οι Αλυκές, τα Τουριστικά Ακίνητα, αλλά (γιατί όχι;) και στις κρατικές τράπεζες (π.χ. Ταχυδρομικό Ταμιευτήριο), τα λιμάνια και τα αεροδρόμια. Και, φυσικά, δεν μιλάει κανείς για ξεπούλημα, αλλά για κοινά αποδεκτές μεθόδους αποκρατικοποίησης και αξιοποίησης της δημόσιας περιουσίας. Η ΔΕΗ, για παράδειγμα, θα μπορούσε να σπάσει σε πολλά κομμάτια και στη συνέχεια να προσδιοριστούν αυτά που πωλούνται ή δεν πωλούνται. Ο Αντώνης Σαμαράς σωστά προσδιόρισε ότι τα δίκτυα διανομής και μεταφοράς πρέπει να παραμείνουν υπό εθνικό έλεγχο. Τα υπόλοιπα μπορούν να αποκρατικοποιηθούν. Τέλος, δεν πρέπει να ξεχνάμε ένα πράγμα: ότι οι αποκρατικοποιήσεις δεν πρέπει να γίνονται για να μπουν λεφτά στα ταμεία του κράτους και να μειωθεί το χρέος (όπως πιστεύει η κυβέρνηση), αλλά γιατί πραγματικά πιστεύουμε ότι με τις αποκρατικοποιήσεις θα πέσουν οι τιμές, θα δημιουργηθεί δυναμικό συγκριτικό πλεονέκτημα και, σε τελική ανάλυση, θα διασωθούν θέσεις εργασίας. *Προέδρος του Τμήματος Οικονομικών Επιστημών Πανεπιστημίου Πελοποννήσου ΤΥΠΟΣ ΤΗΣ ΚΥΡΙΑΚΗΣ – 22/05/2011 37
- 38. ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑ ΠΟΛΙΤΙΚΟΥ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΥΝΔ Ύφεση και μειωμένα φορολογικά έσοδα επιδείνωσαν την κρίση του χρέους Του Μανόλη Γ. Δρεττάκη* Ε νώ η κυβέρνηση ετοιμάζεται να ανακοινώσει και, στη συνέχεια, η κυβερνητική πλειοψηφία να ψηφίσει το πακέτο των μέτρων για το διά- στημα 2012-2015, οι εαρινές εκτιμήσεις της Στατιστικής Υπηρεσίας της Ε.Ε., της Eurostat, που ανακοινώθηκαν στις 26.4.11, αποτυπώνουν την παταγώδη αποτυχία των παρόμοιων μέτρων που, κατ’ εντολή της τρόικας, εφαρμόστηκαν από την κυβέρνηση τους τελευταίους 12 μήνες, με αποτέλεσμα την αύξηση του δημόσιου χρέους από το 127,1% το 2009 στο 142,8% του ΑΕΠ το 2010. Προκειμένου να δείξουμε ποιοι είναι οι παράγοντες στους οποίους κυρίως οφείλεται η επιδείνωση αυτή, θα συγκρίνουμε τις δαπάνες και τα έσοδα της γενικής κυβέρνησης, το δημόσιο έλλειμμα (δαπάνες μείον έσοδα) και το δημόσιο χρέος (όλα ως ποσοστά του ΑΕΠ), καθώς και το ΑΕΠ σε δισ. ευρώ σε τρέχουσες τιμές της χώρας μας με τα αντίστοιχα στοιχεία της Πορτογαλίας (χώρας με ανάλογο με την Ελλάδα πληθυσμό) και του συνόλου των 15 κρατών-παλαιών μελών της Ε.Ε. (Ε.Ε. 15). Τα σχετικά στοιχεία δίνονται στον πίνακα που ακολουθεί. Από τον πίνακα αυτό φαίνεται ότι ως ποσοστά του ΑΕΠ το 2010 σε σχέση με το 2009: - Οι δαπάνες της γενικής κυβέρνησης αυξήθηκαν στην Πορτογαλία και μειώθηκαν στην Ελλάδα και στην Ε.Ε. 15. Οι δαπάνες της χώρας μας, ενώ το 2009 ήταν ελαφρά υψηλότερες του μέσου όρου της Ε.Ε. 15 και της Πορτογαλίας, το 2010 είναι ελαφρά χαμηλότερες. - Τα έσοδα της γενικής κυβέρνησης αυξήθηκαν τόσο στην Ελλάδα και την Πορτογαλία όσο και στην Ε.Ε. 15 ως σύνολο. Στην Ελλάδα υστερούσαν τόσο εκείνων της Πορτογαλίας (κατά 2,4% το 2009 και το 2010) όσο και εκείνων της Ε.Ε. 15 (κατά 4,8% το 2009 και 3,0% το 2010). 38
- 39. 2. ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ - Τοδημόσιο έλλειμμα της Ελλάδας μειώθηκε κατά 4,9%, κυρίως εξαιτίας της μείωσης των δαπανών (-3,4%) και λιγότερο εξαιτίας της αύξησης των εσόδων (+1,8%), ενώ της Πορτογαλίας μειώθηκε κατά 1,0% εξαιτίας μόνο της αύξησης των εσόδων (+1,8%), δεδομένου ότι οι δαπάνες αυξήθηκαν. Η μικρή μείωσή του στην Ε.Ε. 15 οφείλεται αποκλειστικά στην ελαφριά μείωση των δαπανών. - Το δημόσιο χρέος αυξήθηκε περισσότερο στην Ελλάδα απ’ ό,τι στην Πορτογαλία και στην Ε.Ε. 15 ως σύνολο και τόσο το 2009 όσο και το 2010 ήταν πολύ υψηλότερο (και το υψηλότερο στην Ε.Ε. των 27). - Το ΑΕΠ σε δισ. ευρώ σε τρέχουσες τιμές μειώθηκε στην Ελλάδα, ενώ της Πορτογαλίας και της Ε.Ε. 15 αυξήθηκε εξαιτίας της αύξησης ή της μικρής μείωσης των δαπανών. Χάρη στην αύξηση του ΑΕΠ το δημόσιο χρέος της Πορτογαλίας και της Ε.Ε. 15 αυξήθηκε λιγότερο απ’ ό,τι εκείνο της χώρας μας. Από τα παραπάνω φαίνεται καθαρά ότι το κύριο πρόβλημα της χώρας μας δεν είναι οι δημόσιες δαπάνες (οι οποίες ασφαλώς χρειάζονται γερό νοικοκύρεμα προκειμένου να παταχθεί η σπατάλη και η διασπάθιση του δημόσιου χρήματος και να γίνει ανακατανομή τους για να εξυπηρετηθούν πραγματικές ανάγκες). Οφείλεται στα διαχρονικά χαμηλά φορολογικά έσοδα εξαιτίας της εκτεταμένης παραοικονομίας και φοροδιαφυγής (που, δυστυχώς, παραμένουν αμείωτες) και της ύφεσης που προκαλεί η οικονομική πολιτική που επέβαλε η τρόικα. Προκειμένου να γίνει αντιληπτή η σημασία των δύο αυτών παραγόντων, θα πρέπει να σημειώσουμε ότι: αν το 2010 τα έσοδα της χώρας μας ως ποσοστό του ΑΕΠ και η αύξηση του ΑΕΠ σε ευρώ ήταν ίσα με εκείνα: - της Πορτογαλίας, το δημόσιο χρέος της χώρας μας θα ήταν ίσο με 134,3% του ΑΕΠ, ή - της Ε.Ε. 15 ως συνόλου, το δημόσιο χρέος της χώρας μας θα ήταν ίσο με 129,2% του ΑΕΠ αντί 142,8%. Είναι σαφές, κατά συνέπεια, ότι χωρίς ανάπτυξη και σημαντική αύξηση των εσόδων με δραστικό περιορισμό της παραοικονομίας και πάταξη της φοροδιαφυγής και εισφοροδιαφυγής, το δημόσιο χρέος της χώρας μας ως ποσοστό του ΑΕΠ θα αυξάνεται και η οικονομική και κοινωνική κρίση που τη μαστίζει θα επιδεινώνεται. * Ο Μανόλης Γ. Δρεττάκης είναι πρώην: αντιπρόεδρος της Βουλής, υπουργός και καθηγητής της ΑΣΟΕΕ ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ – 05/05/2011 39
- 40. ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑ ΠΟΛΙΤΙΚΟΥ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΥΝΔ Επαναδιαπραγμάτευση του χρέους, τράπεζες και πτώχευση: Ερωτήματα που απασχολούν Των Δημήτρη Μάρδα* και Βασίλη Πολυμένη** Η συζήτηση για την αναδιάρθρωση του χρέους ή την πτώχευση της Ελλάδας καλά κρατεί (βλ. Spiegel, Economist) παρά τις αποφάσεις της 24ης-25ης Μαρτίου και τις όποιες διαβεβαιώσεις του Ο. Ρεν περί του αντιθέτου. Σε όλη αυτήν την ένταση και τις αντικρουόμενες πληροφορίες επισημαίνονται τα ακόλουθα: 1. Η δανειακή σύμβαση που υπέγραψε ο κ. Παπακωνσταντίνου δεν επιτρέπει τη μονομερή αναδιάρθρωση του νέου χρέους. Αυτό απορρέει από ένα συνδυασμό τριών άρθρων κυρίως του Συμφώνου, του Άρθρου 8 περί μη εκπλήρωσης των υποχρεώσεων μας, του Άρθρου 4 περί προτεραιότητας των πιστωτών των 110 δις και του Άρθρου 14 περί απώλειας της ασυλίας στα περιουσιακά μας στοιχεία στην περίπτωση μη εκπλήρωσης των υποχρεώσεών μας. Σύμφωνα με κορυφαίους συνταγματολόγους, εκκρεμεί βεβαίως η διεθνής εγκυρότητα και συνταγματικότητα της συγκεκριμένης δανειακής σύμβασης. 2. Η απουσία ρητρών άρνησης (negative pledge clauses) μας δίνει τη στρατηγική δυνατότητα μονομερούς επαναδιαπραγμάτευσης για το υπόλοιπο του χρέους (παλιά ομόλογα). Αυτό είναι ισχυρό πλεονέκτημα στα χέρια της Ελλάδας και όχι μειονέκτημα! 3. Είναι βεβαίως προτιμητέο η Ελλάδα να επιδιώξει την οδό της συναινετικής αναδιάρθρωσης πρωτίστως. Με απλή αλλαγή του Ελληνικού νόμου που διέπει τη λειτουργία των παλαιών μας ομολόγων, μπορεί η χώρα να εξαναγκάσει τυχόν μειοψηφίες ομολογιούχων, που τυχοδιωκτικά θα αποφασίσουν να μη συμμετάσχουν στην εν λόγω διαδικασία, να δεσμευθούν από τις αποφάσεις της πλειοψηφίας. Ενδεικτικά δίνεται μια τέτοια απόφαση από το ακόλουθο παράδειγμα: Αν τα 2/3 των πιστωτών συμφωνήσουν για αναδιάρθρωση μέρους του χρέους, τότε υποχρεωτικά ακολουθεί και το 1/3. Αυτή είναι πλέον και η διεθνής πρακτική εισαγωγής ρητρών συλλογικής δράσης (Collective Action Clauses) στα ομόλογα. 4. Σε αυτή την προσπάθεια μπορεί να βοηθήσει και η αγορά ελληνικού χρέους (ομολόγων) που ήδη έγινε από την ΕΚΤ για να στηριχθούν οι δευτερογενείς αγορές ομολόγων. Αυτές οι αγορές έγιναν σε τιμές με σημαντικές εκπτώσεις, τις οποίες βεβαίως η ΕΚΤ θα περάσει στην Ελλάδα, όταν η τελευταία αποφασίσει να αγοράσει τα ομόλογα της κατά τη λήξη 40
- 41. 2. ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ τους ήνα μπει σε μια διαδικασία αναδιάρθρωσης του εν λόγω χρέους, σε συνεννόηση με την ΕΚΤ. 5. Το ερώτημα αν μπορούν να μας αποπέμψουν από το ευρώ έχει την ακόλουθη απάντηση: Δεν υπάρχει μηχανισμός αποπομπής κράτους μέλους της ΕΕ από το ευρώ, ως εκ τούτου η συζήτηση είναι ανούσια. Το μόνο που προβλέπεται από την Συνθήκη της Λισσαβόνας είναι η οικειοθελής αποχώρηση κράτους από την ΕΕ. Αν δε θέλουμε εμείς να φύγουμε από το ευρώ ουδείς μπορεί να μας εξαναγκάσει. 6. Το ερώτημα αν κινδυνεύουν οι καταθέσεις μας σε περίπτωση επαναδιαπραγμάτευσης του χρέους απαντάται ως εξής: Δεν κινδυνεύουν οι καταθέσεις από κάτι τέτοιο. Από τη στιγμή κατά την οποία οι τράπεζες έχουν σαν ελαφρύ μαξιλάρι την Ευρωπαϊκή Κεντρική Τράπεζα (ΕΚΤ) και μπορούν να δανείζονται (με ή χωρίς προϋποθέσεις) οι αποταμιεύσεις δεν κινδυνεύουν. Οι τράπεζες δανείζονται από την ΕΕ είτε καταθέτοντας ελληνικά ομόλογα είτε μέσω των εκάστοτε εγγυήσεων του ελληνικού κράτους. Οι Τράπεζες της Αργεντινής δεν είχαν παρόμοιο ‘μαξιλάρι’. Υπενθυμίζεται ότι εξακολουθεί και υφίσταται η εγγύηση των καταθέσεων, έως τις 31-12-2011, που ανέρχεται σε 100.000 ευρώ ανά καταθέτη, σύμφωνα με το άρθρο 6 του Νόμου 3714 της 7/11/2008. * Αν. καθηγητή, Τμήμα Οικονομικών Επιστημών του ΑΠΘ ** Επ. καθηγητή, Τμήμα Οικονομικών Επιστημών του ΑΠΘ 11/04/2011 - ellinikioikonomia.wordpress.com 41
- 42. ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑ ΠΟΛΙΤΙΚΟΥ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΥΝΔ Πώς λειτουργεί το καζίνο των CDS Του Βασίλη Βιλιάρδου* Τ Α ΠΡΟΪΟΝΤΑ που συνέβαλαν στην επιτυχία των CDS, των χρηματοπιστωτικών προϊόντων δηλαδή που είχαν «συσκευάσει» πολλές μαζί δανειακές συμβάσεις διαφορετικού ρίσκου, είναι οι ασφάλειες έναντι πιστωτικών απωλειών - τα Credit Default Swaps ή CDS. Η ΕΠΕΝΔΥΤΙΚΗ τράπεζα, η οποία το 1997 «εφεύρε» τα προϊόντα αυτά, ήταν η JP Morgan. Ειδικότερα, δόθηκε για πρώτη φορά η δυνατότητα σε μία τράπεζα, η οποία δάνειζε έναν πελάτη της, να εξασφαλιστεί απέναντι σε μελλοντικούς κινδύνους ασφαλίζοντας την πίστωση προς τον πελάτη της έναντι ενός ποσού, το οποίο βασιζόταν στην ονομαστική αξία των πιστώσεων που παρείχε (κεφάλαιο). ΟΤΑΝ ΤΩΡΑ ο δανειστής έχει πληρώσει για τα ασφάλιστρα κινδύνου 1.000 μονάδες βάσης (10% του κεφαλαίου), τότε είναι ουσιαστικά υποχρεωμένος να τα χρεώσει στον οφειλέτη - επιπλέον του επιτοκίου που θα ήθελε να κερδίσει. Θεωρώντας αυτό το επιτόκιο ίσο με το 3%, όσον αφορά στα ομόλογα της ευρωζώνης, με αυτό δηλαδή που «χρεώνεται» το γερμανικό ομόλογο, τότε ο δανειστής θα πρέπει να χρεώσει τον οφειλέτη με ένα επιτόκιο που υπερβαίνει το 13%. ΑΠΟ ΤΗΝ ΑΛΛΗ πλευρά τα spreads είναι μια ονομασία η οποία στα ομόλογα δεν αναφέρεται στην απόλυτη κερδοφορία τους, αλλά στον επιπλέον τοκισμό τους, σε σχέση με το επιτόκιο ενός άλλου ομολόγου ιδίας διαρκείας, το οποίο θεωρείται «μηδενικού ρίσκου» (στην περίπτωση της ευρωζώνης το ομόλογο του γερμανικού Δημοσίου, με επιτόκιο περί το 3%). Όταν, λοιπόν, τα spreads των δεκαετών ομολόγων καταγράφουν την τιμή των 1.240 μονάδων βάσης (12,40%), τότε το επιτόκιο, με το οποίο θα μπορούσε να δανεισθεί το Ελληνικό Δημόσιο, θα ήταν περί το 15,40% ΠΕΡΑΙΤΕΡΩ, εάν ο οφειλέτης (κράτος κ.λπ.) δεν μπορέσει να επιστρέψει το δάνειο του, εάν χρεοκοπήσει δηλαδή, τότε ο δανειστής πληρώνεται από τον ασφαλιστή. Κατ’ επέκταση, τα ασφαλισμένα με CDS δάνεια (ομόλογα, CDO΄s) που παρέχουν ή αγοράζουν οι τράπεζες δεν εγγράφονται σαν τέτοια στα βιβλία τους - οπότε συνήθως δεν απαιτείται η διατήρηση του ελάχιστου αποθεματικού (fractional reserve) στις κεντρικές τράπεζες. ΟΦΕΙΛΟΥΜΕ να προσθέσουμε εδώ το τεράστιο ρίσκο των ασφαλιστικών εταιριών, στην περίπτωση της χρεοκοπίας ενός κράτους. Για παράδειγμα, 42
- 43. 2. ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ εάν μίαχώρα ασφαλισμένη με CDS ύψους 1.000 μονάδων βάσης (10%) χρεοκοπήσει τον πρώτο χρόνο της ασφάλισής της, τότε η ασφαλιστική εταιρία είναι υποχρεωμένη να πληρώσει δεκαπλάσιο των ασφαλίστρων που έχει εισπράξει. ΣΥΝΕΧΙΖΟΝΤΑΣ, η JP Morgan είχε την ιδέα να συνδέσει τις δύο χωριστές λειτουργίες, τα ασφαλιστήρια δηλαδή (CDS), καθώς επίσης τις «τιτλοποιήσεις» δανείων (CDO’s), σε μία, δημιουργώντας εξ αυτών ένα καινούργιο σύνθετο (δομημένο) προϊόν: το BISTRO (Broad Index Secured Trust Offering). ΤΟ ΚΑΙΝΟΥΡΓΙΟ αυτό σύνθετο προϊόν, το οποίο βαθμολογήθηκε ακόμη και με ΑΑΑ, πουλήθηκε ή εξελίχθηκε σε άλλα παρόμοια (όπως BISTRO’s από BISTRO’s κ,ο.κ.), έως ότου, σε τελική ανάλυση, δεν γνώριζε κανείς ποιος έχει ασφαλίσει ποιόν, γιατί και από πού θα πληρωθεί, στην περίπτωση που πραγματικά χρεοκοπήσει ο ασφαλιζόμενος πελάτης. Η «ΦΟΥΣΚΑ» αυτή, η οποία υφίσταται παράλληλα με την πρώτη και δεν έχει ακόμη εκραγεί, είναι κατά πολύ μεγαλύτερη - υπολογιζόταν στα 57.325 δις.$ το 2008 (για σύγκριση, το παγκόσμιο ΑΕΠ το 2007 ήταν 54.312 δις.$), έναντι μόλις 6.396 δις.$ που ήταν το 2004. Στην περίπτωση που θα εκραγούν οι τράπεζες, μεταξύ άλλων, οι οποίες τυχόν δεν θα πληρωθούν από τις ασφάλειες, θα υποχρεωθούν να επαναφέρουν στους ισολογισμούς τους τις απαιτήσεις που έχουν «πουλήσει», με αποτέλεσμα να επιβαρυνθούν με ακόμη περισσότερες ζημίες από αυτές που επωμίσθηκαν ήδη, από την έκρηξη της «φούσκας» των ενυπόθηκων δανείων. ΣΗΜΕΡΑ, σύμφωνα με όσα δημοσιεύονται, τα διάφορα CDS αγοράζονται πλέον από τους κερδοσκόπους, μέσω των μεγάλων τραπεζών και ασφαλιστικών εταιριών, οι οποίες είναι οι νόμιμοι «διαπραγματευτές» τους. Ουσιαστικά, βέβαια, πρόκειται για «στοιχήματα» (το αντικείμενό τους είναι η χρεοκοπία κάποιας χώρας), τα οποία «εξαργυρώνονται» από τις τράπεζες (ασφαλιστικές εταιρίες) που τα πουλούν, εάν πράγματι η χώρα χρεοκοπήσει. ΜΕ ΤΗΝ ΑΣΦΑΛΕΙΑ τώρα να κοστίζει ανάλογα με τις μονάδες βάσης, σημαίνει ότι, για κάθε 1.000.000 € αξίας ομολόγων, τα ασφάλιστρα που απαιτούνται υπολογίζονται σύμφωνα με τον πίνακα. ΕΑΝ ΘΕΛΟΥΜΕ λοιπόν να ασφαλίσουμε ομόλογα αξίας 1.000.000 € (τα οποία δεν υποχρεούμαστε να έχουμε στην κατοχή μας), τότε στις 1.000 μ.β. θα πρέπει να διαθέσουμε 100.000 € (μία από τις πολλές περιπτώσεις). 43
- 44. ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑ ΠΟΛΙΤΙΚΟΥ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΥΝΔ *Υπάρχουν διαφορετικού τύπου CDS, καλυμμένα και μη, με διαφορετικά ποσοστά ασφαλίστρων, ενώ είναι τρίμηνης λήξης – 30 Ιουνίου κ.ο.κ. (επόμενο «ραντεβού» για την Ελλάδα, στις 30.06.2011). Ειδικά τα μη καλυμμένα θεωρούνται τεράστια απειλή για το σύστημα. ** 1% για κάθε 100 μονάδες βάσης (μ.β.) ΕΝ ΤΟΥΤΟΙΣ, με δεδομένο ότι οι κερδοσκόποι πληρώνουν ακόμη και το 10% της αξίας των ασφαλίστρων σαν εγγύηση (πίνακας Ι, τελευταία στήλη), απαιτούνται 10.000 € - προς εξασφάλιση αξίας 1.000.000 €. Δηλαδή, με μία επένδυση ύψους 10.000 €, μπορεί κανείς να εκατονταπλασιάσει τα χρήματά του - εάν φυσικά κερδίσει (στις 100 μ.β. μπορεί να τα κάνει «χιλιαπλάσια»). ΣΥΝΕΧΙΖΟΝΤΑΣ, διαπιστώνει κανείς ότι στην περίπτωση που η ασφαλιζόμενη χώρα χρεοκοπήσει (στάση πληρωμών, αναδιάρθρωση χρεών κ.λπ.), τότε ο κερδοσκόπος κερδίζει 100 φορές το κεφάλαιο που επένδυσε- στις 1.000 μονάδες βάσης. Δηλαδή, «στοιχηματίζοντας» 10.000 € κερδίζει 1.000.000 €, στην περίπτωση που χάνει, τότε η απώλεια του είναι 100.000 €. ΑΝΤΙΘΕΤΑ, η ασφαλιστική εταιρία, η οποία πουλάει τα CDS, εάν τυχόν χρεοκοπήσει η χώρα, χάνει 1.000.000 € ανά ασφαλιζόμενο, ενώ κερδίζει 100.000 €, επίσης ανά ασφαλιζόμενο, εφόσον δεν χρεοκοπήσει η χώρα (πάντοτε εντός του προκαθορισμένου χρονικού διαστήματος «λήξης» των CDS). Επομένως, η τράπεζα (ασφαλιστική εταιρία) έχει σε κάθε περίπτωση πολλαπλάσιο ρίσκο, σε σχέση με την απόδοση που επιτυγχάνει, συγκρινόμενη με τον κερδοσκόπο. ΕΠΕΙΔΗ το παράδειγμα είναι αριθμητικά υποθετικό, η απειλή από τα ελληνικά CDS θα μπορούσε να είναι κατά πολύ μεγαλύτερη, όχι μόνο λόγω του ότι πουλήθηκαν CDS με λιγότερο από 1.000 μ.β., ενώ για κάθε ομόλογο υπάρχουν πολλοί ασφαλισμένοι (για παράδειγμα, το ίδιο σπίτι έχει ασφαλισθεί από πολλούς γείτονες, ενώ όλοι θα πληρωθούν από την «τελική» ασφαλιστική εταιρία), αλλά και ένεκα των BISTRO’s, καθώς επίσης των ίδιων των ομολόγων που ασφαλίσθηκαν (στα γερμανικά ασφα- 44
- 45. 2. ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ λιστικά ταμείαυπολογίζονται 500 euro- found με ελληνικά ομόλογα, ύψους 80 δις. €, τα οποία αφορούν πολλούς ασφαλισμένους). ΜΕ ΒΑΣΗ, λοιπόν, τα δεδομένα, αυτά, αναρωτιέται κανείς εάν είναι δυνατόν να αντεπεξέλθει το «σύστημα», με τυχόν χρεοκοπία της Ελλάδας, όχι μόνο λόγω της απώλειας των ομολόγων αλλά, κυρίως, από τα τεράστια ποσά των ασφαλίστρων, τα οποία θα έπρεπε υποχρεωτικά να αποδοθούν στους κερδοσκόπους. Έχοντας δε «νωπό» το παράδειγμα της Lehman Βrothers, από την οποία ουσιαστικά «χρεοκόπησε» η AIG (ασφαλίζοντας τα CDO’s), είμαστε της άποψης ότι η κατάσταση είναι τουλάχιστον εκρηκτική (αν και πολύ λιγότερο επικίνδυνη, από ό,τι ήταν ένα χρόνο πριν). Εδώ ακριβώς «εντοπίζεται» η διαφορά (διαπραγματευτικό πλεονέκτημα), μεταξύ των παλαιότερων χρεοκοπιών κρατών και της ενδεχόμενης της Ελλάδας. ΚΛΕΙΝΟΝΤΑΣ, τα CDS διαπραγματεύονται στις χρηματαγορές ελεύθερα, χωριστά δηλαδή από τα ομόλογα που ασφαλίζουν, ενώ χρησιμοποιούνται τόσο για τον περιορισμό των επενδυτικών ρίσκων όσο και για τη διασπορά των κινδύνων. Μπορούν όμως επίσης να χρησιμοποιηθούν με στόχο την κερδοσκοπία - για παράδειγμα, ως στοιχήματα σε σχέση με την πτώχευση μίας επιχείρησης ή ενός κράτους. Στην περίπτωση αυτή ο κερδοσκόπος, αυτός δηλαδή που στοιχηματίζει στη χρεοκοπία ενός άλλου, έχει τεράστιο κίνητρο κέρδους, οπότε έχει κάθε λόγο να συμβάλλει στην «πυρπόληση του σπιτιού του γείτονα». * Ο Β. Βιλιάρδος είναι οικονομολόγος, πτυχιούχος της ΑΣΟΕ Αθηνών, με μεταπτυχιακές σπουδές στο Πανεπιστήμιο του Αμβούργου. ΤΥΠΟΣ ΤΗΣ ΚΥΡΙΑΚΗΣ – 30/04/2011 45
- 46. ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑ ΠΟΛΙΤΙΚΟΥ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΥΝΔ Το «πάρτι» με τα ελληνικά CDS ξεκίνησε το καλοκαίρι του 2009 Πολύ πριν αλλάξει η κυβέρνηση και αποκαλυφθεί το πραγματικό ύψος του ελλείμματος Του Παναγή Γαλιατσάτου Σ τις 9 Μαΐου του 2011 τα ασφάλιστρα κινδύνου (CDS) για τα ελληνικά πενταετή ομόλογα κατέγραψαν το ύψος-ρεκόρ των 1.369 μονάδων βά- σης, έχοντας σχεδόν διπλασιάσει την αξία τους μέσα σε κάτι λιγότερο από έξι μήνες. Το εύλογο συμπέρασμα του πολιτικού και τραπεζικού κόσμου της χώρας ήταν ότι η μεταρρυθμιστική κόπωση της κυβέρνησης Παπανδρέου και η ατέρμων συζήτηση για μια πιθανή αναδιάρθρωση του ελληνικού χρέους (το 95% των CDS στα ελληνικά ομόλογα «ασφαλίζουν» απέναντι σε αυτόν τον κίνδυνο) δημιούργησαν ευνοϊκές προϋποθέσεις για ένα νέο πάρτι των κερδοσκόπων. Τα φαινόμενα, όμως, ενίοτε είναι απατηλά. Και φαίνεται ότι αυτό συμβαίνει και στη συγκεκριμένη περίπτωση. Γιατί, στην πραγματικότητα, η συνολική αξία των νέων συμβολαίων στα ελληνικά CDS δεν ξεπέρασε τα 189 εκατ. δολάρια την εβδομάδα από 2 ώς 6 Μαΐου, όταν τον Δεκέμβρη του 2010, 200 εκατ. δολάρια αντιστοιχούσαν κατά μέσο όρο στα νέα συμβόλαια μιας ημέρας. Μάλιστα, τα στοιχεία της DDTC, της επίσημης βάσης δεδομένων της ISDA (International Credit Default Swaps Association) κρύβουν κι άλλες εκπλήξεις. Για παράδειγμα, αποκαλύπτουν ότι το μεγάλο πάρτι στα CDS έγινε στο διάστημα από τον Ιούνιο του 2009 ώς τον Μάρτιο του 2010, όταν η συνολική αξία των νέων συμβολαίων έφτανε καθημερινά κατά μέσο όρο τα 450 εκατ. δολάρια. Από εκεί και ύστερα, η ορατή προοπτική διάσωσης της ελληνικής οικονομίας από την Ευρωζώνη προβλημάτισε τους κερδοσκόπους. Η ημερησία συνολική αξία των νέων συμβολαίων έπεσε στα 325 εκατ. δολάρια το διάστημα Μαρτίου - Ιουνίου και υποχώρησε στα επίπεδα των 200 εκατ. δολαρίων ημερησίως το δεύτερο εξάμηνο του 2010. Το «πάρτι» ξεκίνησε, λοιπόν, πολύ πριν αποκαλυφθεί επισήμως ότι το έλλειμμα του 2009 ήταν διψήφιο, πολύ πριν αλλάξει η κυβέρνηση και πολύ πριν το ελληνικό χρέος γίνει η ατζέντα των συμβουλίων κορυφής της Ε. Ε. Τι είχαν αντιληφθεί οι κερδοσκόποι που δεν καταλαβαίναμε ακόμα στην Ελλάδα; Τίποτε περισσότερο από τα θεμελιώδη δεδομένα της ελληνικής οικονομίας, που έδειχνε ευάλωτη όχι μόνον απέναντι σε μια παγκόσμια χρηματοπιστω- τική κρίση σαν κι αυτή που ξέσπασε μετά την κατάρρευση της Lehman 46
- 47. 2. ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ Brothers, αλλάκαι απέναντι σε μια απλή ύφεση στις ΗΠΑ, κάτι που οριστικοποιήθηκε στις αρχές του 2008. Εκείνη ακριβώς την περίοδο -και πολύ πριν αντιδράσουν τα spreads των ομολόγων- άρχισε να ανεβαίνει η αξία των ελληνικών CDS στα επίπεδα των 80 - 90 μ. β. Δύο μήνες μετά την κατάρρευση της LehmaBrothers (15.9.2008) μια έκθεση του έγκυρου think tank των Βρυξελλών ECPS αναφέρθηκε για πρώτη φορά στο ενδεχόμενο αποχώρησης της Ελλάδας από την Ευρωζώνη. Τα CDS εκτοξεύονται στις 200 μ. β. και θα παραμείνουν σε δυσθεώρητα ύψη ώς τον Φεβρουάριο του 2009, όταν οι διαβεβαιώσεις του τότε Γερμανού υπουργού Οικονομικών Σταϊνμπρίκ ότι η Γερμανία θα στηρίξει τις περιφερειακές χώρες της Ευρωζώνης εκτόνωσε κάπως την κατάσταση. Το δεύτερο εξάμηνο του 2009 αποτελούσε, πάντως, κοινό μυστικό για όλους -πλην της ελληνικής πολιτικής ηγεσίας- ότι το ελληνικό έλλειμμα διαμορφώνεται διψήφιο. Τα CDS πήραν πάλι την ανηφόρα, ενώ ο όγκος των συναλλαγών αυξήθηκε ραγδαία. Είναι γνωστό ότι τα CDS ευνοούν την κερδοσκοπία πάνω στο ενδεχόμενο αναδιάρθρωσης ή χρεοκοπίας γιατί μπορεί να τα αγοράσει κανείς «γυμνά», δηλαδή χωρίς να έχει στην κατοχή του το ομόλογο ή τον τίτλο που υποτίθεται ότι διασφαλίζουν. Ωστόσο, η εντύπωση που έχει διαμορφωθεί στην Ελλάδα ότι οι κερδοσκόποι μπήκαν στην αγορά βραχυπρόθεσμα πέρυσι την άνοιξη, με ορίζοντα ενός έτους, δεν επαληθεύεται από τα στοιχεία της DDTC. Το 62% των συμβολαίων CDS αφορούν σε ελληνικά 5ετή ομόλογα και το 30% σε δεκαετή. Και από τη στιγμή που τα CDS διαπραγματεύονται εξωχρηματιστηριακά, το ύψος του ασφαλίστρου δεν λέει πολλά πράγματα για το βάθος της κερδοσκοπίας. Ο καθοριστικός παράγοντας σε μια περίπλοκη μαθηματική εξίσωση για την κοστολόγηση των CDS αποτελεί το premium που συμφωνούν πωλητής και αγοραστής και θα πρέπει να βρεθεί εκείνος που θα θελήσει να ασφαλίσει τα 47
- 48. ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑ ΠΟΛΙΤΙΚΟΥ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΥΝΔ ελληνικά ομόλογα, με δεδομένη την αναδιάρθρωση, αλλά και ο κερδοσκόπος που θα θελήσει να πληρώσει 1.369.000 δολάρια ετησίως για 10 εκατ. δολάρια ασφάλεια (αυτό αντικατοπτρίζουν οι 1.369 μ. β). Αν η αναδιάρθρωση συμβεί στο τέλος της διάρκειας του ομολόγου θα έχει πληρώσει πάνω από 6,5 εκατ. ασφάλιστρα για να εισπράξει -στην καλύτερη περίπτωση- 10 εκατ. δολάρια. Μια απόδοση μάλλον αποτρεπτική για κερδοσκοπία. Ο καθοριστικός παράγοντας σε μια περίπλοκη μαθηματική εξίσωση για την κοστολόγηση των CDS αποτελεί το premium που συμφωνούν πωλητής και αγοραστής και θα πρέπει να βρεθεί εκείνος που θα θελήσει να ασφαλίσει τα ελληνικά ομόλογα, με δεδομένη την αναδιάρθρωση, αλλά και ο κερδοσκόπος που θα θελήσει να πληρώσει 1.369.000 δολάρια ετησίως για 10 εκατ. δολάρια ασφάλεια (αυτό αντικατοπτρίζουν οι 1.369 μ. β). Αν η αναδιάρθρωση συμβεί στο τέλος της διάρκειας του ομολόγου θα έχει πληρώσει πάνω από 6,5 εκατ. ασφάλιστρα για να εισπράξει -στην καλύτερη περίπτωση- 10 εκατ. δολάρια. Μια απόδοση μάλλον αποτρεπτική για κερδοσκοπία. Ποιοι «πάνε ταμείο» στο ενδεχόμενο αναδιάρθρωσης Αυτό που προκαλεί εφιάλτες στους τραπεζίτες, αλλά φαίνεται να καθησυχάζει τους πολιτικούς, είναι η εντύπωση πως αν η αναδιάρθρωση συμβεί και τα ελληνικά CDS πληρώσουν, θα προκληθούν αναταράξεις τύπου Lehman Brothers στην παγκόσμια οικονομία. Άλλωστε, όταν κατέρρευσε η αμερικανική τράπεζα, εμφανίστηκαν απαιτήσεις 100 δισ. δολ. σε χρέη και 400 δισ. δολ. σε ασφάλιστρα κινδύνου. Οι Eλληνες πολιτικοί δεν πρέπει, όμως, να εφησυχάζουν ότι οι «ξένοι» θα μας στηρίξουν θέλοντας και μη για να αποφύγουν ένα τέτοιο ενδεχόμενο, καθώς η εικόνα στα ελληνικά CDS είναι εντελώς διαφορετική. Μπορεί ο μεικτός όγκος των συμβολαίων CDS να ανερχόταν στις 6 Μαΐου στα 77 δισ. ευρώ, όμως αυτός συμπεριλαμβάνει πολλές περιπτώσεις όπου κάποιος που πουλάει το ασφάλιστρο αγοράζει για να διασφαλιστεί ένα ίδιας 48
- 49. 2. ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ αξίας απόέναν τρίτο κι εκείνος με τη σειρά του από έναν τέταρτο κ. ο. κ. Τα στοιχεία της DDTC δείχνουν ότι οι καθαρές απαιτήσεις των αγοραστών «προστασίας» για τα ελληνικά ομόλογα ανέρχονται σε 5,5 δισ. δολ., μειωμένες από τα 7,7 δισ. πριν από ένα χρόνο και κάτι που ασφαλώς οι εκκαθαριστές μπορούν να αντέξουν. Η «Κ» έχει γράψει κατ’ επανάληψιν πως σε περίπτωση αναδιάρθρωσης ή επιμήκυνσης του ελληνικού χρέους, εκείνος που θα αποφασίσει αν υπάρχει credit event και πρέπει να πληρώσουν τα CDS είναι η Επιτροπή Προσδιορισμού της ISDA για την Ευρώπη μεικτή από αγοραστές και πωλητές. Για το ποιοι θα είναι αυτοί πήραμε μια ιδέα, αφού υπεβλήθη στην ISDA το ερώτημα αν η προσφυγή της Ιρλανδίας στον EFSF αποτελεί credit event, το οποίο απαντήθηκε αρνητικά. Τα μέλη της Επιτροπής ήταν η Bank of America, η Barclays, η Credit Sui- sse, η Goldman Sachs, η JP Morgan, η Morgan Stanley, η UBS, η BNP Paribas, η RBS, η Citadel Investment, η D. E. Shaw, η Black Rock, η Blue Mountain Capital και η Rabobank. Η ΚΑΘΗΜΕΡΙΝΗ – 22/05/2011 49
- 50. ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑ ΠΟΛΙΤΙΚΟΥ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΥΝΔ Δύο στρατηγικές στη μάχη με την κρίση Του Γιώργου Ι. Μαύρου Α πό την πρώτη στιγμή της μεγάλης χρηματοοικονομικής κρίσης προέκυψε διεθνώς μια έντονη αντιπαράθεση για τον τρόπο με τον οποίο θα έπρεπε να αντιμετωπιστεί. Δύο ήταν οι βασικές προσεγγίσεις, η αμερικανική και η γερμανική: Η πρώτη επιδίωξε την έξοδο από την κρίση μέσω της διεύρυνσης των ελλειμμάτων, της εκτύπωσης «φρέσκου» χρήματος, και της συσσώρευσης χρέους, ώστε να διοχετευτεί επαρκής ποσότητα ρευστότητας στην αγορά και να ανακάμψει πρώτα το χρηματιστήριο και μετά η οικονομία. Η δεύτερη είχε εντελώς αντίθετο προσανατολισμό: δημοσιονομική πειθαρχία με συρρίκνωση των ελλειμμάτων και μείωση του χρέους, και έξοδο από την κρίση με όχημα τις εξαγωγές. Σχεδόν τρία χρόνια μετά το ξέσπασμα της διεθνούς κρίσης, ένα χρόνο μετά την προσφυγή της Ελλάδας στο Μηχανισμό Στήριξης και τη συνεπακόλουθη υπογραφή του Μνημονίου και με αφορμή την άνευ προηγουμένου υποβάθμιση των πιστοληπτικών προοπτικών των ΗΠΑ από τον οίκο Standard & Poor’s, η «Η» επιχειρεί να κάνει έναν πρώτο απολογισμό των προσπαθειών των ΗΠΑ και της Γερμανίας, επιχειρώντας να διερευνήσει κατά πόσο έχουν δικαιωθεί για τις επιλογές τους. ΗΠΑ Η εκτύπωση δολαρίων απέτρεψε την ύφεση αλλά προκάλεσε κίνδυνο υποβάθμισης Νομισματική πολιτική: Παραδοσιακά, ο πιο ισχυρός παράγοντας διαμόρφωσης οικονομικής πολιτικής στις ΗΠΑ είναι η κεντρική της τράπεζα (Fed). Ο διοικητής της, Μπεν Μπερνάνκι, αντέδρασε στην κρίση με αποφασιστικότητα: Αφενός μηδένισε κυριολεκτικά τα επιτόκια του δολαρίου. Αφετέρου προχώρησε σε μαζικές αγορές ομολόγων του αμερικανικού Δημοσίου με στόχο να ρίξει το κόστος δανεισμού των ΗΠΑ και να τονώσει το χρηματιστήριο. Όταν, όμως, το κράτος εκδίδει ομόλογα και τα αγοράζει η κεντρική τράπεζα, αυτό συνιστά εκτύπωση χρήματος. Η πρώτη φορά που η Fed τύπωσε χρήμα ήταν το Μάρτιο του 2009. Η δεύτερη το Νοέμβριο του 2010 στο πλαίσιο ενός προγράμματος που πρόκειται να τερματιστεί τον Ιούνιο. 50
- 51. 2. ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ Με αυτήντην τακτική, ο δείκτης S&P 500 στο Χρηματιστήριο της Νέας Υόρκης αυξήθηκε κατά 100% μέσα σε δυο χρόνια. Στόχος ήταν να βελτιωθεί η αίσθηση πλουτισμού των Αμερικανών, να αυξηθεί η κατανάλωση και να ανακάμψει η οικονομία. Αυτό επετεύχθη σε ένα βαθμό, όμως, με υψηλό τίμημα. Αφενός, οδήγησε στην υποτίμηση του δολαρίου, γεγονός που ναι μεν ευνόησε κατά τι τις αμερικανικές εξαγωγές, όμως, υπονομεύει τα θεμέλια του διεθνούς χρηματοοικονομικού συστήματος. Υπενθυμίζεται ότι το δολάριο έχει το ρόλο του παγκόσμιου αποθεματικού νομίσματος, δηλαδή του φρουρού της αξίας των απανταχού αποταμιεύσεων. Αφετέρου, η υποτίμηση του δολαρίου και η εξτρά ρευστότητα που διοχέτευσε η Fed στην αγορά τροφοδότησε «φούσκες» σε όλον τον πλανήτη και ιδιαίτερα στα εμπορεύματα: καύσιμα, τρόφιμα και πρώτες ύλες υπέστησαν μεγάλες ανατιμήσεις, προκαλώντας κύμα πληθωρισμού και αναταραχές σε όλον τον κόσμο. Το πληθωριστικό κύμα αγγίζει πλέον και τις ΗΠΑ, την ώρα που η Fed πασχίζει να κρατήσει στο μηδέν τα επιτόκιά της. Αυτό είναι το πρώτο αδιέξοδο που αντιμετωπίζει. Το δεύτερο είναι ότι η εκτύπωση χρήματος από μέρους της διόγκωσε το έλλειμμα και το χρέος των ΗΠΑ, με συνέπεια να τεθούν στον προθάλαμο της πιστοληπτικής υποβάθμισης από τον οίκο Standard & Poor’s. Αυτή η προοπτική λογικά θα ανεβάσει το κόστος δανεισμού των ΗΠΑ, την ώρα που η Fed ετοιμάζεται να σταματήσει να τυπώνει χρήμα για να το αποτρέψει... Δημοσιονομική πολιτική: Η κυβέρνηση Ομπάμα δέχθηκε εξ αρχής έντονες πιέσεις να προχωρήσει σε μεγάλα δημοσιονομικά ανοίγματα: Υιοθέτησε τη γραμμή Μπους για τη χορήγηση σωσιβίου 700 δισ. δολ. στις υπό κατάρρευση το 2008-09 αμερικανικές τράπεζες, ποσό που σε μεγάλο βαθμό φέρεται να έχει επιστραφεί στα κρατικά ταμεία. Προχώρησε σε «ένεση» ρευστότητας 787 δισ. δολαρίων στην οικονομία το 2009 μέσω φοροαπαλλαγών, δημοσίων επενδύσεων και αύξησης των κρατικών δαπανών. Ανανέωσε την ισχύ των φοροαπαλλαγών που είχε θεσπίσει η κυβέρνηση Μπους και οι οποίες ευνοούν τα ανώτερα οικονομικά στρώματα. Η πολιτική των υψηλών ελλειμμάτων διατηρήθηκε και το 2010, εν μέσω μεγάλης αύξησης της ανεργίας που έφτασε μια ανάσα πριν το 10% και ανησυχιών για δεύτερο γύρο ύφεσης. Η ανεργία όντως υποχώρησε κάτω 51
- 52. ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑ ΠΟΛΙΤΙΚΟΥ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΥΝΔ από το 9% και η ύφεση αποφεύχθηκε. Όμως, το τίμημα αποδεικνύεται υψηλό: το έλλειμμα στον προϋπολογισμό των ΗΠΑ αναμένεται να ανέλθει φέτος πάνω από 1,4 τρισ. δολ. και πάνω από 10 τρισ. δολ. μέσα στα επόμενα 10 χρόνια! Ταυτόχρονα, ο δανεισμός των ΗΠΑ έχει ξεπεράσει κάθε προηγούμενο, με το δημόσιο χρέος στα 14,26 τρισ. δολ. να αγγίζει το 100% του ΑΕΠ καθώς και το ανώτατο επιτρεπτό όριο των 14,3 τρισ. δολ., το οποίο αναμένεται να αναθεωρηθεί προς τα πάνω ώστε να αποφευχθεί μια στάση πληρωμών! Γερμανία Η δημοσιονομική πειθαρχία προκαλεί τον κίνδυνο ντόμινο κρίσης χρέους στην Ευρωζώνη Νομισματική πολιτική: Ως χώρα-μέλος της Ευρωζώνης η Γερμανία δεν έχει ανεξάρτητη νομισματική πολιτική. Ωστόσο, η κεντρική της τράπεζα, Bundesbank, έχει τη μεγαλύτερη επιρροή στους κόλπους της Ευρωπαϊκής Κεντρικής Τράπεζας. Σε αυτό το πλαίσιο, είναι η γερμανική παρέμβαση εκείνη που οδήγησε την ΕΚΤ να αντιμετωπίσει την κρίση με διαφορετικό τρόπο απ’ ό,τι η αμερικανική Fed: Η ΕΚΤ έριξε το επιτόκιο του ευρώ στο 1% και όχι στο 0%, ενώ δεν δίστασε να το αυξήσει στο 1,25% (με προοπτική περαιτέρω αυξήσεων) πριν από δυο εβδομάδες, θορυβημένη από την αύξηση του πληθωρισμού. Σε αντίθεση με τη Fed, η ΕΚΤ δεν εστιάζει κυρίως στο δομικό πληθωρισμό, ο οποίος δεν συνυπολογίζει τις ευμετάβλητες τιμές των καυσίμων και των τροφίμων. Αντιθέτως, ανησυχεί ιδιαίτερα για τις ανατιμήσεις σε καύσιμα, τρόφιμα και πρώτες ύλες, καθώς έχουν σοβαρή επίπτωση στην κατανάλωση και το εισόδημα των νοικοκυριών. Η ΕΚΤ απέφυγε να αγοράσει ευθέως κρατικά ομόλογα κι επομένως να τυπώσει χρήμα, παρόλο που ορισμένες χώρες-μέλη, όπως η Ελλάδα, κινδυνεύουν με χρεοκοπία. Ωστόσο, στήριξε τις ευρωπαϊκές τράπεζες αποδεχόμενη τα κρατικά ομόλογα ως εχέγγυα για να τις δανείσει. Στο πλαίσιο αυτού του προγράμματος, οι τράπεζες είχαν δεδομένο χρονικό διάστημα για να επιστρέψουν το ποσό και να επαναγοράσουν τα ομόλογα που είχαν καταθέσει. Η Γερμανία δεν δέχθηκε να χαλαρώσει περαιτέρω η πολιτική αυτή της ΕΚΤ, ακόμα κι όταν το ευρώ βρέθηκε να ενισχύεται υπερβολικά έναντι του δολαρίου, γεγονός που έπληττε τις εξαγωγές της. Με αυτόν τον τρόπο έδειξε αποφασιστικότητα στο να υπερασπιστεί την αξία του ευρώ. Δημοσιονομική πολιτική: Έχοντας διαφορετικό ιστορικό υπόβαθρο από τις ΗΠΑ (όχι ένα Μεγάλο Κραχ, αλλά ένα κύμα υπερπληθωρισμού που 52
- 53. 2. ΟΙΚΟΝΟΜΙΑ κατέστρεψε τηνοικονομία της και έφερε στην εξουσία ένα Χίτλερ) η Γερμανία τάσσεται παραδοσιακά κατά των ελλειμμάτων. Το εντυπωσιακό είναι ότι αυτό το πέτυχε και κατά τη διάρκεια της κρίσης, καθώς, κάλυψε γρήγορα τις -ούτως ή άλλως μικρές- τρύπες στον προϋπολογισμό της και πέτυχε υψηλούς ρυθμούς ανάπτυξης. Μάλιστα, η Γερμανία επέδειξε μεγάλη ευελιξία στην εξαγωγική της πολιτική, παρά το ακριβό ευρώ. Την ώρα που η μεγάλη της αγορά, αυτή των ΗΠΑ, έκλεινε, η Γερμανία άνοιξε μια νέα προσοδοφόρα αγορά στην Κίνα και την ανατολική Ασία ευρύτερα. Οι γερμανικές επιχειρήσεις είχαν ήδη προχωρήσει σε αναδιάρθρωση των δραστηριοτήτων τους την περίοδο 2001-2004, και η κρίση τις βρήκε με ανταγωνιστικό πλεονέκτημα. Οι υψηλές εξαγωγές διατηρούν πλεονασματικό το εμπορικό ισοζύγιο της Γερμανίας, παρά την αύξηση του κόστους των εξαγωγών λόγω των ανατιμήσεων στο πετρέλαιο και τις πρώτες ύλες εν γένει. Ως εκ τούτου, η Γερμανία διαθέτει σήμερα πλεονάσματα αρκετά ώστε να μπορεί να διασώσει ουκ ολίγες χώρες-μέλη της Ευρωζώνης... ΗΜΕΡΗΣΙΑ - 29/4/2011 53
- 55. «Κάθε άνθρωπος έχειτόση αξία, όση και τα πράγματα με τα οποία έχει αυτός ασχοληθεί» Μάρκος Αυρήλιος (Ρωμαίος αυτοκράτορας και στωικός φιλόσοφος)
- 56. ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑ ΠΟΛΙΤΙΚΟΥ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΥΝΔ Τι δουλειά κάνουν οι συνδικαλιστές Του Θεόδωρου Λιανού* Ε ίναι πλέον τεκμηριωμένο και γνωστό ότι κύριοι υπεύθυνοι για την άθλια κατάσταση, οικονομική και άλλη, που επικρατεί στη χώρα είναι οι πολιτικοί και οι συνδικαλιστές. Προκειμένου να βελτιώσουμε την κατάσταση και να αποφύγουμε τα ίδια στο μέλλον είναι σκόπιμο να αναρωτηθούμε τι κάνουν οι πολιτικοί και τι κάνουν οι συνδικαλιστές. Ας αρχίσουμε σήμερα με τους συνδικαλιστές. Τι κάνουν, λοιπόν, οι συνδικαλιστές; Σύμφωνα με τη θεωρία η δουλειά των συνδικαλιστών είναι η υπεράσπιση των δικαιωμάτων των εργαζομένων και η προστασία τους από τις αυθαιρεσίες του εργοδότη. Σύμφωνα, όμως, με την εμπειρία η δουλειά των συνδικαλιστών είναι η προστασία των συντεχνιακών συμφερόντων και η προώθηση των δικών τους προσωπικών φιλοδοξιών. Ένας θέλει να διατηρήσει την εξουσία που έχει και να ανέλθει συνδικαλιστικά. Άλλος θέλει να γίνει βουλευτής και, με τα κατάλληλα προσκυνήματα, υπουργός. Άλλος θέλει να γίνει ευρωβουλευτής. Άλλος θέλει να ανέβει στην κομματική ιεραρχία. Αυτές είναι θεμιτές και ευγενείς φιλοδοξίες, όχι όμως όταν επιδιώκονται εις βάρος του κοινωνικού συνόλου, όπως συμβαίνει στη χώρα μας εδώ και δεκαετίες. Σε πολλές περιπτώσεις η απερισκεψία και η σκόπιμη κακή πολιτική των συνδικαλιστών έχουν αποτελέσματα που θίγουν άμεσα τα συμφέροντα των εργαζομένων τα οποία υποτίθεται ότι προωθούν. Θλιβερά παραδείγματα, η Πιρέλλι, η Ολυμπιακή και σε λίγο ο ΟΣΕ. Προκειμένου ο συνδικαλισμός να μπει στον φυσικό του δρόμο είναι αναγκαίο να γίνουν αλλαγές και να ληφθούν μέτρα που θα κόψουν την όρεξη εκείνων των συνδικαλιστών οι οποίοι στο όνομα της εργατικής τάξης προωθούν τον εαυτό τους. Μερικά τέτοια μέτρα είναι τα εξής: Πρώτον, οι συνδικαλιστές να μην μπορούν να συμμετέχουν σε διοικητικά συμβούλια δημοσίων επιχειρήσεων και οργανισμών. Αναρωτηθήκατε ποτέ σε πόσα συμβούλια συμμετέχουν οι συνδικαλιστές, πόσα χρήματα εισπράττουν από τη συμμετοχή τους και πόσο ισχυρό κίνητρο είναι αυτό για την αναπαραγωγή μιας συντεχνιακής πολιτικής; Δεύτερον, οι συνδικαλιστές να μην μπορούν να διεκδικήσουν βουλευτική έδρα πάρα μόνο αν περάσει ορισμένο χρονικό διάστημα, π.χ. μια τετραετία, μετά την τελευταία θητεία τους σε συνδικαλιστικό όργανο. Το μέτρο αυτό 56
- 57. 3. ΚΟΙΝΩΝΙΑ θα μειώσειτο κίνητρο για λαϊκισμούς και επίσης το κίνητρο για χρηματοδότηση συνδικαλιστών εκ μέρους ιδιωτών και επιχειρηματιών. Τρίτον, οι συνδικαλιστές να μην εξαιρούνται από την υποχρέωση παροχής εργασίας προς την επιχείρηση στην οποία έχουν προσληφθεί. Είμαι βέβαιος ότι έχετε ακούσει για συνδικαλιστές που δεν έχουν δουλέψει ποτέ, αλλά αμείβονται πάντα και παντοιοτρόπως. Τέταρτον, οι συνεδριάσεις των συνδικαλιστικών οργανώσεων να γίνονται εκτός ωραρίου εργασίας και σε χώρους εκτός της υπηρεσίας ή επιχείρησης. Είναι παράλογο να κλείνει το σχολείο επειδή οι καθηγητές έχουν γενική συνέλευση. Πέμπτον, να απαγορευτεί η συμμετοχή συνδικαλιστών (όχι εργαζομένων) σε πειθαρχικά και λοιπά συμβούλια, διότι χρησιμοποιούν τη δύναμη που απορρέει από αυτά για ρουσφέτια, εκβιασμούς και προβολή. Αν οι αρμόδιοι εξετάσουν το ζήτημα αυτό, θα βρουν πολλά άλλα που πρέπει να αλλάξουν. Η εργατική τάξη χρειάζεται γνήσιο εργατικό κίνημα, όχι συντεχνίες, κομματικές οργανώσεις και πονηρούληδες υποκριτές που δουλεύουν για το δικό τους συμφέρον. *Ο κ. Θεόδωρος Π. Λιανός είναι καθηγητής της Πολιτικής Οικονομίας στο Οικονομικό Πανεπιστήμιο Αθηνών ΤΟ ΒΗΜΑ - 30/05/2010 57
- 58. ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑ ΠΟΛΙΤΙΚΟΥ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΥΝΔ Η κρίση του συνδικάτου Του Θανάση Γιαλκέτση Σ την ευρωπαϊκή ιστορία των δύο προηγούμενων αιώνων, το συνδικάτο συνδέθηκε με τη συλλογική πάλη των εργαζομένων για την κοινωνική χειραφέτηση, με τη βαθμιαία συνειδητοποίηση των δικαιωμάτων τους, με την ιστορική διαδικασία που οδήγησε στη διεύρυνση της ελευθερίας, την ενίσχυση της αλληλεγγύης και τη διεκδίκηση της ισότητας. Σήμερα φαίνεται να κυριαρχούν συμφέροντα και ιδεολογίες που υποβαθμίζουν το ρόλο και τη δύναμη της εργασίας και εξαίρουν, αντίθετα, το δυναμισμό της αγοράς και του χρηματιστικού κεφαλαίου. Στην κρίση του συνδικάτου αναφέρονται, στα κείμενα που ακολουθούν, ο Λουτσιάνο Γκαλίνο, καθηγητής Κοινωνιολογίας στο Πανεπιστήμιο του Τορίνο, ο ιταλός οικονομολόγος Τζόρτζιο Ρούφολο και ο γάλλος πολιτειολόγος Μαρκ Λαζάρ. Μαρκ Λαζάρ: οι δεσμοί με τα κόμματα ΤΑ ΣΥΝΔΙΚΑΤΑ διακηρύσσουν την ανεξαρτησία τους αλλά πάντα διατηρούσαν σχέσεις με την πολιτική. Ισχυροί οργανικοί δεσμοί, οργανωτικοί και ανθρώπινοι, συνέδεαν τα συνδικάτα με τα μεγάλα σοσιαλδημοκρατικά κόμματα, για παράδειγμα στη Γερμανία, τη Σουηδία ή τη μεταπολεμική Αγγλία. Αυτά τα ίδια τα συνδικάτα ήταν οι προνομιακοί συνομιλητές των δημόσιων εξουσιών για την αναδιανομή των καρπών της ανάπτυξης με βάση δύο κύρια μοντέλα. Στη Βόρεια Ευρώπη, εφαρμόζονταν σε μεγάλο βαθμό η διαπραγμάτευση και ο συμβιβασμός, χωρίς να αποκλείονται οι συλλογικές δράσεις. Η «ευρωλατινική» ζώνη, όπως στην περίπτωση της Γαλλίας και της Ιταλίας, χαρακτηριζόταν από ένα μεγάλο κατακερματισμό του συνδικαλιστικού κινήματος και από ισχυρές κοινωνικές συγκρούσεις. Οι δεκαετίες 1970 και 1980 αντιπροσωπεύουν μιαν ιστορική τομή. Οι μεταβολές του καπιταλισμού, οι αλλαγές στην οργάνωση της εργασίας και στις δομές της παραγωγής, οι τάσεις του ατομικισμού, η νεοφιλελεύθερη αντεπίθεση, οι νέες μορφές διαχείρισης των ανθρώπινων πόρων, η μεγάλη επιτάχυνση της παγκοσμιοποίησης και η ενοποίηση της Ευρώπης έπληξαν τα συνδικάτα. Οι εγγραφές νέων μελών μειώθηκαν, η ισχύς τους περιορίστηκε, οι ικανότητές τους για διαπραγμάτευση και κινητοποίηση ελαττώθηκαν. Συνεπώς, άλλαξαν και οι σχέσεις τους με την πολιτική. Οι δεσμοί μεταξύ των 58
- 59. 3. ΚΟΙΝΩΝΙΑ σοσιαλδημοκρατικών κομμάτωνκαι των συνδικάτων χαλάρωσαν. Τα κόμματα, στη Σουηδία, τη Γερμανία ή την Αγγλία, με τους Νέους Εργατικούς του Τόνι Μπλερ, θέλησαν να χειραφετηθούν από τα συνδικάτα, για να μπορέσουν να απευθυνθούν στους αστούς εκλογείς του κέντρου. Οι πολιτικές τους της λιτότητας και του εκσυγχρονισμού του κράτους πρόνοιας, η θέλησή τους να εισαγάγουν νέα θέματα, όπως για παράδειγμα η οικολογία, η προσπάθειά τους να προσαρμοστούν στις συμπεριφορές της εποχής, που είναι πιο ατομικιστικές και πιο καταναλωτικές, προκάλεσαν εντάσεις με τα συνδικάτα. Από τη μεριά τους τα συνδικάτα προσπάθησαν να προσαρμοστούν προσφέροντας υπηρεσίες, διατυπώνοντας εποικοδομητικές προτάσεις, ξεκινώντας διαπραγματεύσεις τόσο μέσα στις επιχειρήσεις όσο και με τις κυβερνήσεις, συντονίζοντας τις δράσεις τους σε ευρωπαϊκό επίπεδο και εκδηλώνοντας ενδιαφέρον για νέα θέματα. Αποδυναμωμένα, γερασμένα, αναδιπλωμένα στο δημόσιο τομέα, τα συνδικάτα συνεχίζουν να παίζουν ένα ρόλο άμυνας και κοινωνικής προστασίας και να ασκούν μιαν έμμεση επιρροή στην πολιτική. Τζορτζιο Ρούφολο: από τον θρίαμβο στην παρακμή ΣΤΗΝ αυτοκρατορική Ρώμη το Collegium ήταν ένα είδος συνδικάτου γεννημένου για να προστατεύει προλεταριακές κατηγορίες, εκτεθειμένες στον κίνδυνο ασθενειών, αναπηρίας και φτώχειας. Στον Μεσαίωνα αυτόν το ρόλο τον ανέλαβαν οι συντεχνίες των τεχνών και των επαγγελμάτων. Αλλά το συνδικάτο γεννιέται με τη βιομηχανική επανάσταση και με τα τρομερά κοινωνικά τραύματα που αυτή προκάλεσε. Και γεννιέται μαζί με τα πολιτικά κόμματα της προλεταριακής αριστεράς, ως αναπόσπαστο τμήμα του εργατικού κινήματος, για να προστατεύει τη ζωή, την υγεία και την αξιοπρέπεια των εργαζομένων. Εμπνεόμενο από τον σοσιαλισμό αλλά και από τον κοινωνικό χριστιανισμό, το συνδικάτο διατρέχει μέσα σε λιγότερο από δύο αιώνες μια τριπλή μεγαλειώδη ιστορική διαδρομή: την ηρωική εποχή, την εποχή της ισχύος και την εποχή της παρακμής. Η πρώτη σημαδεύεται από ορμητικούς και σκληρούς αγώνες, στις τρομερές τότε συνθήκες των εργοστασίων και των ορυχείων, που περιγράφονται στην Αγγλία από μια κυβερνητική επιτροπή: γυναίκες και παιδιά που εργάζονται από 12 έως 15 ώρες τη μέρα σε φοβερά ανθυγιεινές συνθήκες. Εργοστάσια και ορυχεία που μοιάζουν με κόλαση, πειθαρχία ανάλογη με εκείνη που επιβάλλεται στη φυλακή, ξυλοδαρμοί των παιδιών που τα παίρνει ο ύπνος. Οι πρώτες εργατικές οργανώσεις καταδιώκονται με φυλα- 59
- 60. ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑ ΠΟΛΙΤΙΚΟΥ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΥΝΔ κίσεις. Οι πρώτες απεργίες καταπνίγονται στο αίμα. Το συνδικάτο γεννιέται μέσα σε μαρτυρικές συνθήκες και μεγαλώνει με την τόλμη του, αμφισβητώντας τη βία και την υποκρισία. Η δεύτερη εποχή είναι η εποχή του θριάμβου του συνδικάτου. Μέσα από τις μεγάλες απεργίες, την κοινωνική νομοθεσία, το κράτος πρόνοιας, το συνδικάτο γίνεται, μεταξύ των μέσων του 19ου και των μέσων του 20ού αιώνα, ένας από τους μεγάλους θεσμούς της σύγχρονης δημοκρατίας. Επίσης και ένας από τους πιο ισχυρούς. Ορισμένες φορές μάλιστα χρησιμοποιεί καταχρηστικά την ισχύ του, με αποτέλεσμα να γεννάει γραφειοκρατικά προνόμια και να προκαλεί πληθωριστικές τάσεις. Η τρίτη είναι η εποχή της παρακμής, που εγκαινιάζεται από μια καπιταλιστική αντεπίθεση με την απελευθέρωση των διεθνών κινήσεων του κεφαλαίου, η οποία ανατρέπει τους συσχετισμούς δύναμης μεταξύ των μεγάλων πολυεθνικών επιχειρήσεων και των εθνικών κρατών και μεταξύ κεφαλαίου και εργασίας. Το συνδικάτο, με το ένδοξο παρελθόν του, ζει σήμερα μια κατάσταση αγωνιώδους αβεβαιότητας σε έναν κόσμο της εργασίας που κινδυνεύει να διαιρεθεί μεταξύ προστατευμένων και επισφαλών εργαζομένων, σε έναν οικονομικό κόσμο εκτεθειμένο στους ανέμους της χρηματιστικής κερδοσκοπίας και σε έναν πολιτικό κόσμο που χαρακτηρίζεται από ασυνέπεια. Λουτσιάνο Γκαλίνο: εργαζόμενοι χωρίς προστασία ΑΝΑΧΡΟΝΙΣΤΙΚΟ κατάλοιπο της βιομηχανικής επανάστασης. Περιττό ως υποκείμενο συλλογικής διαπραγμάτευσης, αφού οι συλλογικές συμβάσεις εργασίας έχουν ξεπεραστεί. Ανίκανο να εκπροσωπήσει τα συμφέροντα των εργαζομένων στην παγκόσμια αγορά. Αυτά λένε για το συνδικάτο μάνατζερ και πολιτικοί αλλά και αρκετοί εργαζόμενοι και μισθωτοί. Ας δούμε λοιπόν ορισμένα δεδομένα: Στις χώρες της Δυτικής Ευρώπης, μεταξύ του 1981 και του 2007, τα συνδικάτα, με εξαίρεση τη δημόσια διοίκηση, έχασαν περισσότερα από τα μισά τους μέλη. Την ίδια περίοδο το ποσοστό των μισθών στο Ακαθάριστο Εγχώριο Προϊόν (ΑΕΠ) έπεσε κατά μέσον όρο δέκα μονάδες. Στις Ηνωμένες Πολιτείες, χάρη στις αντισυνδικαλιστικές πολιτικές, που άρχισαν με την προεδρία Ρέιγκαν, οι πραγματικοί μισθοί των μισθωτών είναι σήμερα στο ίδιο επίπεδο με εκείνους του 1973. 60
- 61. 3. ΚΟΙΝΩΝΙΑ Στη Γερμανία,όπου τουλάχιστον στα μεγάλα θέματα τα συνδικάτα κινούνται με τρόπο ενωτικό και έχουν από τη νομοθεσία έναν ουσιαστικό ρόλο στη διαχείριση των επιχειρήσεων, οι καθαρές ετήσιες αποδοχές των εργαζομένων ξεπερνούσαν τα 20.000 ευρώ, το 2008. Στην Ιταλία, όπου τα συνδικάτα είναι διαιρεμένα και δεν παίζουν κανένα ρόλο στη διαχείριση των επιχειρήσεων, οι καθαρές ετήσιες αποδοχές ήταν κάτω από τα 15.000 ευρώ. Μεγάλες επιχειρήσεις της Ευρωπαϊκής Ένωσης, που διατηρούν καλές σχέσεις με τα συνδικάτα των χωρών τους, όταν ανοίγουν ένα εργοστάσιο στις ΗΠΑ, εφαρμόζουν εξαιρετικά αντισυνδικαλιστικές πρακτικές. Ο λόγος; Η νομοθεσία που προστατεύει τη συνδικαλιστική δράση είναι πολύ καθυστερημένη στις ΗΠΑ σε σχέση με την Ευρωπαϊκή Ένωση. Αυτά τα δεδομένα μας λένε ότι στις αναπτυγμένες χώρες, όταν τα συνδικάτα είναι αδύναμα, η αναδιανομή του εισοδήματος καθώς και άλλες όψεις των συνθηκών εργασίας ακολουθούν πτωτική πορεία. Προφανώς, στις αναπτυσσόμενες χώρες η κατάσταση είναι χειρότερη. Εδώ τα συνδικάτα δεν υπάρχουν ή έχουν μειωμένη διαπραγματευτική δύναμη. Αποτέλεσμα: όπως η παραγωγικότητα και η αγοραστική δύναμη, έτσι και οι μισθοί είναι από δύο έως πέντε φορές χαμηλότεροι, τα ωράρια είναι αρκετά μεγαλύτερα, οι μέρες της ανάπαυσης και των εορτών περιορίζονται στο ελάχιστο. Υπάρχουν ακόμα και χώρες όπου όποιος υποστηρίζει το ρόλο του συνδικάτου διακινδυνεύει την ίδια τη ζωή του. Στην Κολομβία, μόνον το 2006 δολοφονήθηκαν 72 συνδικαλιστές. Ας πάρουμε τώρα την περίπτωση -υπεραπλουστεύουμε εδώ αλλά η περίπτωση είναι πραγματική- μιας οικιακής ηλεκτρικής συσκευής που πουλιέται στις υπεραγορές. Τα 50-60 μέρη από τα οποία αποτελείται κατασκευάζονται σε μια δωδεκάδα τόπους, σε δέκα διαφορετικές χώρες, και ελέγχονται από πολυεθνικές που έχουν αλλού την έδρα τους. Σε κάθε τόπο, οι εργαζόμενοι ανήκουν σε πολλές διαφορετικές εθνικότητες. Η τελική συναρμολόγηση της συσκευής μπορεί να γίνεται σε ένα εργοστάσιο που βρίσκεται στην Ούμπρια ή στην Πούλια, από τα χέρια ιταλών, νιγηριανών, μολδαβών, μαροκινών εργαζομένων. Αυτοί, παρ’ όλο που εργάζονται μαζί, ανήκουν σε πέντε ή έξι διαφορετικές επιχειρήσεις. Επιπλέον, εργάζονται με βάση μια δωδεκάδα διαφορετικών μεταξύ τους συμβάσεων εργασίας. Η παραγωγικότητά τους εξαρτάται από εξαρτήματα που κατασκευάζονται στην Ταϊβάν ή στην Κεράλα και από την ταξιδιωτική ακρίβεια αμέτρητων αεροπλάνων, καραβιών και αυτοκινήτων, με τα οποία αυτά τα εξαρτήματα ταξίδεψαν διανύοντας αποστάσεις 30.000 χιλιομέτρων. 61
- 62. ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑ ΠΟΛΙΤΙΚΟΥ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΥΝΔ Μπροστά σε έναν παρόμοιο τρόπο παραγωγής, για το συνδικάτο το να «εκπροσωπεί τα συμφέροντα των εργαζομένων» δεν έχει γίνει μόνον ένας ηράκλειος άθλος, αλλά δεν γίνεται καν κατανοητό το τι μπορεί να σημαίνει. Αυτό ακριβώς είναι το αποτέλεσμα που οι αρχιτέκτονες της παγκοσμιοποίησης ήθελαν να πετύχουν. ΕΛΕΥΘΕΡΟΤΥΠΙΑ (ΕΠΤΑ) – 30/04/2011 62
- 63. 3. ΚΟΙΝΩΝΙΑ Ο μονοπωλιακόςσυνδικαλισμός και η ωφελιμότητά του Του Ιωάννη Ληξουριώτη* Τα συνδικάτα ωφελούν τους εργαζόμενους; Α κόμη και η ίδια η διατύπωση του ερωτήματος ηχεί ως ύβρις. Στερεότυπα δεκαετιών έχουν εγκαθιδρύσει την αδιαπραγμάτευτη πεποίθηση ότι η συνδικαλιστική δράση είναι συστατικό στοιχείο της προόδου των εργαζομένων και διηνεκής κινητήρια δύναμη της βελτίωσης των αποδοχών και των λοιπών όρων εργασίας τους. Τα συνδικάτα, με τη συνέργεια του Κράτους, έχουν καταφέρει να πείσουν τους εργαζόμενους και σε μεγάλο βαθμό τους πολίτες, ακόμη και πολλούς από αυτούς που πλήττονται βάναυσα από τη δράση τους (άνεργους και άλλες επαγγελματικές και κοινωνικές ομάδες), ότι υπερασπιζόμενα την εργατική τάξη εκφράζουν ταυτόχρονα το «γενικό καλό» και ότι η θεσμική και νομοθετική ενίσχυση της δράσης τους ενεργεί θετικά προς τη βελτίωση της «κοινωνικής δικαιοσύνης». Στην πραγματικότητα, το κυρίαρχο μοντέλο συνδικαλισμού, πάνω και πέρα από κάθε αντιμονοπωλιακή νομοθεσία, παρεμβαίνει αυθαίρετα στη διαμόρφωση των αμοιβών και των λοιπών όρων εργασίας, υπονομεύει τον ελεύθερο ανταγωνισμό και αποτελεί μια από τις πλέον άκαμπτες μορφές μονοπωλιακής παρέμβασης στη διαμόρφωση των τιμών των προϊόντων και στην αγορά εργασίας. Έτσι, μολονότι καλλιεργείται η ψευδής εντύπωση ότι η συνδικαλιστική δράση έχει ως συνέπεια τη βελτίωση του γενικού καθεστώτος των εργαζομένων, εν τέλει, όπως και οι λοιπές μορφές μονοπωλιακών παρεμβάσεων, εμποδίζει την μείωση των τιμών, λειτουργεί σε βάρος της θετικής εξέλιξης της παραγωγικότητας και της απασχόλησης, υπονομεύοντας μεσο-μακροπρόθεσμα την ασφάλεια των θέσεων εργασίας των εκάστοτε απασχολουμένων και μειώνει την προσδοκία απασχόλησης των εκτός εργασίας ευρισκόμενων1. 1. Βλ. ιδίως Friedrich A. Hayek, The Constitution of Liberty, μτφρ. Ελένη Αστερί- ου, Καστανιώτη, Αθήνα 2008, σ. 375 επ., Milton Friedman, Capitalism and Free- dom, The University of Chicago, 1962, σ. 202 επ., Μάρκος Δραγούμης, Πορεία προς τον φιλελευθερισμό, 2010, σ. 270 επ. 63
- 64. ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑ ΠΟΛΙΤΙΚΟΥ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΥΝΔ Η αντίληψη της οργανωμένης «προστασίας του επαγγέλματος» (με την έννοια της εξασφάλισης όσων ήδη κατέχουν θέση στο επάγγελμα και του αποκλεισμού εισόδου σ’ αυτό τρίτων με κάθε τρόπο), από την οποία διαπνέονταν οι μεσαιωνικές συντεχνιακές συσσωματώσεις, επιβίωσε σε ένα σημαντικό βαθμό στην οργανωτική και διεκδικητική αντίληψη των εργατικών και λοιπών επαγγελματικών οργανώσεων1, οι οποίες, κατά 2 το διάβα των δύο προηγούμενων αιώνων, σχηματίστηκαν αξιοποιώντας την «ελευθερία του συνεταιρίζεσθαι»3 . Από τα τέλη του 19ου αιώνα, 2 η κορπορατίστικη αυτή αντίληψη εισχώρησε σταδιακά στα εργατικά συνδικάτα, τα οποία, διεμβολισμένα σε μεγάλο βαθμό από σοσιαλιστικές ιδέες, θρυμμάτισαν ολοκληρωτικά τα όποια αρχικά φιλελεύθερα χαρακτηριστικά τους και, απαιτώντας από το Κράτος να αναδιανέμει τον πλούτο και να εγγυάται την «κοινωνική προστασία», κατέληξαν στην πλήρη υιοθέτηση κρατικίστικων και μονοπωλιακών αντιλήψεων, από τις οποίες μέχρι σήμερα διαπνέονται groupe de pression à vocation redistribu- tive groupe de pression à vocation redistributive3. Εάν βέβαια καταφέρει 4 να δραπετεύσει κανείς από το «μυστικιστικό» θάμπος των στερεοτύπων περί προάσπισης του καθεστώτος αμοιβής των εργαζομένων και τα περί προαγωγής του «γενικού καλού», η προσγείωση στην πραγματικότητα είναι ιδιαίτερα σκληρή. 2. Αναφερόμαστε και στα κάθε είδους εμφανή ή κεκαλυμμένα «συνδικάτα» ελεύθερων επαγγελματιών (γιατρών, δικηγόρων, συμβολαιογράφων, φαρμακοποιών κ.λπ.), ακόμη και στα συχνά κρατικίστικου προσανατολισμού εργοδοτικά συνδικάτα. Χαρακτηριστικά παραδείγματα αποτελούν στη χώρα μας τα τελευταία τουλάχιστον χρόνια, η ΓΣΕΒΕΕ και η Εθνική Συνομοσπονδία Ελληνικού Εμπορίου, η οποία μάλιστα πρόσφατα (23.2.2011) κατέβηκε σε κοινή «απεργία» με τη ΓΣΕΕ (!!!). 3. Η «ελευθερία του συνεταιρίζεσθαι» υποστηρίχθηκε σθεναρά και από την Καθολική Εκκλησία, ιδίως με την Εγκύκλιο Rerum novarum του Πάπα Λέοντος 13ου σχετικά με την κατάσταση των εργατών, που εκδόθηκε το 1891 (Jean-Yves Naudet, “Le syndicalisme dans la doctrine sociale de l’Eglise catholique”, in Guil- laume Bernard et Jean-Pierre Deschodt, Les forcessyndicales françaises, idées, or- ganisations, institutions, Coll. Major, PUF, Παρίσι 2009). 4. Υπάρχουν βέβαια κάποιοι συνδικαλιστικοί οργανισμοί που διεκδικούν μια θέση στον φιλελεύθερο χώρο, όπως στο Βέλγιο η Centrale Générale des Syndicats Libé- raux de Belgique (CGSLB). Επίσης στη Γαλλία, η Association pour l’Etude et la Création d’un Syndicat Professionnel Libre, μια νέα οργάνωση μισθωτών, η AECSPL (Association pour l’Etude et la Création d’un Syndicat Professionnel Li- bre) θεωρεί ότι «η πάλη των τάξεων δεν έχει καμία σημασία», αναγνωρίζει ότι «ο μισθωτός και ο εργοδότης δεν είναι ούτε εχθροί ούτε αντίπαλοι» και ότι «φαίνεται παράλογο να εμποδίζονται εργοδότης και εργαζόμενος να συνάπτουν ελεύθερα τη σύμβαση εργασίας που θεωρούν ότι τους ταιριάζει». 64
- 65. 3. ΚΟΙΝΩΝΙΑ Καταρχήν, τα«συνδικάτα» εργαζομένων (αλλά και κάθε είδους συσσωματώσεις επαγγελματιών), προσηλωμένα στη συντεχνιακή αντίληψη προστασίας των μελών τους, αδιαφορούν, ενσυνείδητα ή ασυνείδητα, για τη μοίρα όσων βρίσκονται εκτός αγοράς εργασίας ή όσων δεν είναι μέλη τους. Στο όνομα της προστασίας των συμφερόντων των «insiders», η διατήρηση των «outsiders» εκτός αγοράς εργασίας ή η υπονόμευση ατομικών πρωτοβουλιών για τη βελτίωση των αμοιβών εργασίας αποτελεί βασικό στόχο ή αναπόφευκτο αποτέλεσμα των συνδικαλιστικών πρακτικών. Κινητήρια δύναμη της διατήρησης και ενίσχυσης του συντεχνιακού αυτού συνδικαλισμού είναι το Κράτος, το οποίο, με νομοθετικές παρεμβάσεις απονέμει ειδικά προνόμια στα συνδικάτα και τους εκπροσώπους τους, ενώ με εκδηλώσεις ανοχής ή/και αφανούς υποκίνησης (εδώ, πρωτεύουσα ασφαλώς θέση κρατούν οι κομματικοί οργανισμοί) υποδαυλίζει έκνομες συνδικαλιστικές πρακτικές. Μέσα σε ένα τέτοιο περιβάλλον οι εργαζόμενοι εμποδίζονται ή αποθαρρύνονται να ασκήσουν την αποθετική (αρνητική) ελευθερία του συνδικαλίζεσθαι, όσοι δε αμφισβητούν τις συνδικαλιστικές μεθόδους και πρακτικές απομονώνονται ή διστάζουν να εκφραστούν από το φόβο ότι θα χαρακτηρισθούν «υπηρέτες των αφεντικών». Άλλωστε πολλοί εργαζόμενοι, με την πεποίθηση ότι θα πετύχουν καλύτερες αποδοχές και όρους εργασίας, εξαπατούνται και προσφέρουν στα συνδικάτα εξουσία ισχυρής παρέμβασης, χωρίς όμως να συνειδητοποιούν ότι η εξουσία αυτή περιορίζει μεσο-μακροπρόθεσμα την οικονομική ανάπτυξη και ότι ουσιαστικά στρέφεται κατά των ιδίων και κατά των παιδιών τους που ψάχνουν ή θα ψάξουν ματαίως να βρουν εργασία. Στο πλαίσιο της παρέμβασής τους, τα συνδικάτα, με νόμιμες διαδικασίες (απεργίες, συλλογικές συμβάσεις) ή με παράνομες ενέργειες και εξωθεσμικούς τρόπους (παράνομες απεργίες, καταλήψεις επιχειρήσεων, εισβολές σε δημόσιους χώρους, παρεμποδίσεις λειτουργίας εταιρικών οργάνων, κ.ο.κ.), πιέζουν και συχνά επιβάλλουν στις επιχειρήσεις να καταβάλλουν στα μέλη τους μισθό ανώτερο από τον ανταγωνιστικό μισθό, δηλαδή μισθό μεγαλύτερο από αυτόν που οι επιχειρήσεις αντέχουν. Επίσης, θέλοντας να προωθήσουν όσο το δυνατό περισσότερο τη μονοπωλιακή τους θέση, αγωνίζονται λυσσωδώς για τον περιορισμό του «διευθυντικού δικαιώματος», δηλαδή της ευχέρειας του εργοδότη να οργανώνει την εργασία με τρόπο που θεωρεί παραγωγικότερο και απαιτούν να έχουν το ρόλο του αναγκαίου ενδιάμεσου μεταξύ επιχείρησης και εργαζομένων. Μπορεί όμως να αμφισβητηθεί ότι κάθε επίπεδο αμοιβής μεγαλύτερο από αυτό της οριακής παραγωγικότητας του κάθε εργαζόμενου καθιστά την επιχείρηση λιγότερο ανταγωνιστική; Μπορεί να αμφισβητηθεί ότι η υπονόμευση της ανταγωνιστικότητας μια επιχείρησης θα την οδηγήσει αργά ή γρήγορα στην εξαφάνιση ή στη μείωση του προσωπικού της ή στη «μετακόμιση» της δράσης της σε περιβάλλον χωρίς ή με λιγότερο μονοπωλιακό συνδικαλισμό; 65
- 66. ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑ ΠΟΛΙΤΙΚΟΥ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΥΝΔ Η επίτευξη αδικαιολόγητων μισθολογικών αυξήσεων υπό την πίεση των συνδικάτων αποτελούν βασικές αιτίες ενός πληθωριστικού σπιράλ που έχει προφανώς αρνητική επίπτωση στη σταθεροποίηση των τιμών, παγιώνει δομές αναχρονισμού και διατηρεί επαγγέλματα, κλάδους και υπηρεσίες χωρίς οικονομική και κοινωνική ωφελιμότητα1. Η αύξηση των 5 αμοιβών μέσω των συνδικαλιστικών πιέσεων (restrictionism) καθώς και η συρρίκνωση του διευθυντικού δικαιώματος υπονομεύουν τις προσπάθειες βελτίωσης της παραγωγικότητας κάθε μεμονωμένου εργαζόμενου, δεδομένου ότι με τον τρόπο αυτό διαμορφώνονται συνειδήσεις αδιάφορες για τη βελτίωση των οικονομικών αποτελεσμάτων της επιχείρησης και ενισχύονται πεποιθήσεις ότι η μισθολογική καλυτέρευση θα επέλθει έτσι κι αλλιώς με τη συνδικαλιστική παρέμβαση που λειτουργεί ως από μηχανής θεός. Η «δημοσιοϋπαλληλική» αυτή αντίληψη καθιστά τους εργαζόμενους αμέτοχους στις επιχειρησιακές ανάγκες, αδυνατίζει οποιαδήποτε διάθεσή τους για πρόσθετη κατάρτιση ή επανεκπαίδευση, τους καθιστά εντελώς αδιάφορους ως προς την ανάγκη βελτίωσης των δεξιοτήτων τους και συνεπώς «απροσάρμοστους» σε κάθε είδους επαγγελματική αλλαγή. Εάν λοιπόν κάποιοι εργαζόμενοι κερδίζουν ευκαιριακά υψηλούς μισθούς εξαιτίας της παρέμβασης ενός συνδικάτου και όχι λόγω της παραγωγικότητάς τους, κάποιοι άλλοι εργαζόμενοι, που απολύονται ή διατηρούνται εκτός αγοράς εργασίας λόγω της αδικαιολόγητης ανόδου του εργασιακού κόστους, χάνουν εισοδήματα που διαφορετικά θα μπορούσαν να κερδίζουν. Βρισκόμαστε εδώ μπροστά στη «θυσία» μιας σημαντικής μερίδας εργαζομένων, δηλαδή αυτών που απολυόμενοι εισέρχονται στην ανεργία και εκείνων που λόγω του περιορισμού των προσλήψεων διατηρούνται στην ανεργία (καταστροφή δυνητικών θέσεων εργασίας), υπέρ μιας άλλης προνομιούχου μερίδας εργαζομένων που ωφελείται πρόσκαιρα από τη συνδικαλιστική παρέμβαση. Επίσης, οι εργαζόμενοι που ως απόρροια των συνδικαλιστικών παρεμβάσεων προστίθενται στο στρατό των ανέργων, αυξάνουν την προσφορά εργασίας, δημιουργώντας έτσι συνθήκες για μειώσεις των αποδοχών σε άλλες επιχειρήσεις ή παραγωγικούς κλάδους. Τέλος, ακόμη και όσοι εργαζόμενοι μοιάζει να είναι κάποια στιγμή κερδισμένοι λόγω της συνδικαλιστικά επιβαλλόμενης αύξησης των αποδοχών τους, είναι πολύ πιθανό ότι κάποια άλλη, όχι πολύ μακρινή, στιγμή να χάσουν τα πάντα με τη βίαιη μετατόπισή τους εκτός αγοράς εργασίας, αφού είναι σφόδρα πιθανό η επιχείρηση να κλείσει ή να περιορίσει δραστικά το ανθρώπινο δυναμικό της προκειμένου να αντιμετωπίσει το υψηλό κόστος εργασίας που την οδηγεί εκτός ανταγωνισμού2.6 5. Το ίδιο συμβαίνει και με τη διαμόρφωση τιμών υπηρεσιών με κανονιστικές παρεμβάσεις για την εξυπηρέτηση επαγγελματικών συντεχνιών δικηγόρων, γιατρών, συμβολαιογράφων ή φαρμακοποιών. 6. Milton Friedman, Capitalism and Freedom, The University of Chicago, 1962. 66
- 67. 3. ΚΟΙΝΩΝΙΑ Είναι λοιπόνφανερό ότι όσο περισσότερο τα συνδικάτα εντείνουν τις συντεχνιακές και μονοπωλιακές πρακτικές τους για την επίτευξη αμοιβών πέραν της παραγωγικότητας και εκτός ανταγωνιστικής λογικής, τόσο μεγαλύτερες ομάδες πολιτών διατηρούνται ή ωθούνται στο περιθώριο της αγοράς εργασίας, με αποτέλεσμα χθεσινοί εργαζόμενοι, μέλη ή όχι των συνδικάτων να καθίστανται σημερινοί άνεργοι ή να εκδιώκονται προς εργασίες πολύ λιγότερο αμειβόμενες από ό,τι θα μπορούσαν να πετύχουν με βάση τα προσόντα τους (μορφωτικά και πείρα). Όπως εύστοχα σημειώνεται, ένα συνδικάτο δεν μπορεί να πετύχει βελτίωση των κατωτάτων ορίων των αποδοχών για τα μέλη του παρά μόνο σε βάρος των αποδοχών άλλων εργαζομένων της οικονομίας ή, ακόμη χειρότερα, με την μακροχρόνια εκδίωξη εκτός αγοράς εργασίας (ανεργία) μαζών πολιτών που αναζητούν εργασία χωρίς να το πετυχαίνουν1. 7 Η σχέση των συνδικάτων με την έννομη τάξη Όσο και εάν φαίνεται παράδοξο, ενώ από τη μια μεριά τα συνδικάτα αξιώνουν από την έννομη τάξη τον ύψιστο σεβασμό και τη διαρκή αύξηση των προνομίων τους, τα ίδια συμπεριφέρονται με πλήρη απαξίωση του νόμου και των δικαιωμάτων όλων των άλλων πολιτών. Εδώ ισχύει σχεδόν απόλυτα η έκφραση «τα δικά μου δικά μου και τα δικά σας δικά μου». Απέναντι στα συνδικάτα αυτά, οι γενικοί κανόνες του δικαίου είτε δεν είναι εφαρμοστέοι (εξαιτίας των υπερβολικών προνομίων που απολαμβάνουν), είτε οι νόμοι δεν εφαρμόζονται de facto, λόγω της αφόρητης ανεκτικότητας αν όχι συνέργειας των αρχών28. Συγκεκριμένα, μια σειρά από παράνομες συμπεριφορές, όπως καταλήψεις των χώρων εργασίας, αυθαίρετες εν ώρα εργασίας εισβολές στις επιχειρήσεις συνδικαλιστικών εκπροσώπων ή κάθε είδους «αλληλέγγυων» (κατά κανόνα εγκάθετων πολιτικών κομμάτων) υπό το πρόσχημα της ενημέρωσης των εργαζομένων, εκβιασμένη παρεμπόδιση εισόδου των μη απεργούντων και των συναλλασσομένων με την επιχείρηση στο χώρο εργασίας, παρεμπόδιση λειτουργίας των οργάνων διοίκησης της εταιρείας, όπως Διευθυνόντων Συμβούλων, Διοικητικών Συμβουλίων ή γενικών συνελεύσεων μετόχων, πιέσεις φυσικές ή/και ηθικές σε μη συνδικαλισμένους και σε στελέχη της επιχείρησης, κ.ο.κ., αντιμετωπίζονται κατά κανόνα από την πολιτεία και τα ταγμένα για την υπεράσπιση του νόμου και της τάξης όργανα ως εκδηλώσεις διαμαρτυρίας που δικαιολογούνται από το εύλογο συνδικαλιστικό ενδιαφέρον. 7. Βλ. Murray Ν. Rothbard, Man, Economy, and State (σε γαλλική μετάφραση από Hervé de Quengo), Chap. 10ο, Monopole et concurrence, § 4, Les syndicats restreindre le prix du travail. 8. Βλ. και Friedrich A. Hayek, ό.π., σ. 375 επ. 67
- 68. ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑ ΠΟΛΙΤΙΚΟΥ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΥΝΔ Πάνω στην ίδια αντίληψη κινούνται οι συμπεριφορές των συνδικάτων, ιδίως αυτών που λειτουργούν στις επιχειρήσεις κοινής ωφέλειας (ΔΕΚΟ και Δημόσιο), απέναντι στη λοιπή κοινωνία. Ιδίως στη χώρα μας έχουμε φθάσει στο σημείο να μην έχει πλέον καμία σημασία εάν μια απεργία είναι νόμιμη ή παράνομη, αφού και στις δύο περιπτώσεις πραγματοποιείται ανεμπόδιστα, ενώ ακόμη και στις δικαστικώς αναγνωρισμένες παράνομες απεργίες δεν υπάρχει καμία ουσιαστική συνέπεια εις βάρος των απεργούντων εργαζομένων και ιδίως εις βάρος των συνδικαλιστών που τους παρασύρουν. Μάλιστα, αμέσως μετά την έκδοση της απόφασης που αναγνωρίζει το παράνομο μιας απεργίας, το ίδιο συνδικάτο κηρύσσει μια νέα απεργία με τα ίδια αιτήματα και με τις ίδιες παράνομες και αθέμιτες μεθοδεύσεις, καταγγέλλοντας ταυτόχρονα το δικαστήριο ότι «καταργεί την απεργία»9 και τον εργοδότη ότι «ποινικοποιεί» τον αγώνα των εργαζομένων. 1 Οι έννοιες του παράνομου και του αθέμιτου έχουν χάσει πλέον κάθε απαξιωτικό χαρακτήρα, αντίθετα οι σχετικές ενέργειες συνιστούν «τίτλο τιμής» για τους επαγγελματίες συνδικαλιστές. Έτσι, αποτελεί κανόνα στις ΔΕΚΟ και στο Δημόσιο οι απεργίες και οι στάσεις εργασίας να κηρύσσονται αιφνιδιαστικά (κατά παράβαση ρητής νομοθετικής υποχρέωσης για τετραήμερη προειδοποίηση), με αποτέλεσμα την αφάνταστη ταλαιπωρία των πολιτών, η υποχρέωση διάθεσης από τα συνδικάτα «προσωπικού ασφαλείας» υφίσταται μόνο στα χαρτιά, ενώ η πρακτική να πραγματοποιούνται οι Γενικές Συνελεύσεις των συνδικάτων των ΔΕΚΟ και του Δημοσίου κατά τον εργάσιμο χρόνο αποτελεί πλέον αδιαπραγμάτευτο κανόνα. Πλέον αυτών, ενώ το Σύνταγμα μιλά για απεργιακό «δικαίωμα», η κυρίαρχη συνδικαλιστική πρακτική έχει καταστήσει υποχρεωτική τη συμμετοχή των εργαζομένων σε απεργιακές κινητοποιήσεις. Σ’ αυτό, εκτός από τις συνδικαλιστικές συμπεριφορές (αποκλεισμός εισόδων επιχειρήσεων, προπηλακισμός όσων επιθυμούν να εργαστούν κ.λπ.), βοηθούν αποφασιστικά τα ΜΜΕ («ρολά κατεβάζουν οι Τράπεζες»), αλλά και οι διοικήσεις των ΔΕΚΟ που συνήθως συνεργάζονται αν όχι υποτάσσονται στα συνδικάτα. Είναι σύνηθες το φαινόμενο η πραγματοποίηση των απεργιών να ανακοινώνεται επισήμως από τις δημόσιες επιχειρήσεις2 10 9. Βλ. τίτλο σχετικού ρεπορτάζ στην εφημ. Ριζοσπάστης, 1.10.2010, που αναφέρεται στην κήρυξη της απεργίας της ΕΣΗΕΑ παράνομης. 10. Βέβαια, έχουμε φθάσει να μη μας ξενίζουν ιδιαίτερα τέτοιες συμπεριφορές στο πλαίσιο ενός εννόμου συστήματος που ανέχεται να καταστρατηγούν οι ίδιοι οι δικαστές το Σύνταγμα βαφτίζοντας τις στάσεις εργασίας τους ως «κάθοδο από την έδρα». Αναφερόμαστε ιδίως στην πρόσφατη «απεργία» δικαστικών που πραγματοποιήθηκε την 10.3.2011 με τη συμμετοχή ακόμη και αρεοπαγιτών και άλλων ανώτατων εισαγγελικών λειτουργών, αν και στο άρθρο 23 § 2 του Συντάγματος ρητώς και σαφώς ορίζεται ότι «απαγορεύεται η απεργία με οποιαδήποτε μορφή στους δικαστικούς λειτουργούς και σ’ αυτούς που υπηρετούν στα σώματα ασφαλείας» (!) 68
- 69. 3. ΚΟΙΝΩΝΙΑ (πόσες φορέςδεν βλέπουμε στα εκράν ανακοινώσεων του μετρό ότι την τάδε ημέρα «δεν θα λειτουργήσει» λόγω απεργίας του προσωπικού;).Η συνενοχή του κράτους στην ανάπτυξη των παράνομων και αντικοινωνικών αυτών πρακτικών είναι εμφανέστατη και συχνά προκλητική, ενώ πολλές φορές η ανεκτική στάση των διωκτικών αρχών (ιδίως εισαγγελίας, αστυνομίας) και της δικαιοσύνης δύσκολα μπορεί να δικαιολογηθεί. Οι παράνομες συνδικαλιστικές πρακτικές απολαμβάνουν παγίως της σιωπηρής ανοχής εκ μέρους της δημόσιας αρχής, είτε όταν τα συνδικάτα εξαναγκάζουν εργαζόμενους να συμμετάσχουν σε απεργίες κλείνοντας τις εισόδους των επιχειρήσεων (picketing), πολλές φορές μετερχόμενα σωματικής βίας σε όσους επιθυμούν να εργαστούν, προσάπτοντάς τους τη μομφή του «απεργοσπάστη» (strike-breakers). Και όμως, για την ανοχή του κράτους απέναντι στις παράνομες, αθέμιτες και αντικοινωνικές συνδικαλιστικές συμπεριφορές υπάρχει δικαιολογία. Τα συνδικάτα, όσο και αδύναμα και εάν είναι αριθμητικά, εξυπηρετούν τα κομματικά κατεστημένα με τα οποία είναι στενά συνδεδεμένα, λειτουργώντας για λογαριασμό τους ως ομάδες πίεσης και ως αποτελεσματικοί «διαμορφωτές γνώμης» (opinion leader- ship). Είναι προφανές λοιπόν ότι η μόνη πραγματική «ωφελιμότητα» των συνδικάτων στις ημέρες μας είναι αφενός η διαιώνιση των προνομίων των επαγγελματιών συνδικαλιστών και αφετέρου η εξυπηρέτηση της πολιτικής των κομμάτων με τα οποία είναι συνδεδεμένα. Για την επίτευξη των στόχων αυτών ελάχιστη σημασία έχει εάν διαθέτουν αξιόλογο αριθμό μελών. Η πηγή της δύναμής τους βρίσκεται ιδίως στην κανονιστική τους «υπερτίμηση» από το εργατικό δίκαιο, στην προκλητική ανοχή του Κράτους απέναντι στις οποιεσδήποτε έκνομες και αντικοινωνικές ενέργειές τους, αλλά και σε κάθε άλλου είδους δημόσια αρωγή και χρηματοδότηση, εμφανώς μέσω διαφόρων προνομίων και κρατικών επιχορηγήσεων ή αφανώς με αθέμιτες συναλλαγές, όπως θα εξετάσουμε παρακάτω. Είναι προφανές ότι οι κομματικοί μηχανισμοί με εργαλείο τον συντεχνιακό συνδικαλισμό θυσιάζουν την «κοινωνική ειρήνη» για ίδιον όφελος. Στο πλαίσιο της ανοχής αυτής, αξιοσημείωτο είναι ότι τα συνδικάτα δεν υφίστανται κανενός είδους οικονομικό έλεγχο, με αποτέλεσμα η διαχείριση των οικονομικών δοσοληψιών τους να είναι εντελώς απροσπέλαστη. Ενώ πολλές συνδικαλιστικές οργανώσεις (ιδίως των ΔΕΚΟ) διαχειρίζονται τεράστια ποσά, δεν υπάρχει υποχρέωση γνωστοποίησης των πηγών 11 χρηματοδότησης, δεν τηρούνται λογιστικά βιβλία1 , δεν υπάρχει υποχρέωση 11. Όταν ο Ριζοσπάστης ζητά (με παραπομπή σε σχετικό τσιτάτο του Λένιν) να έχουν πρόσβαση τα συνδικάτα στα λογιστικά βιβλία των επιχειρήσεων (φύλλο της 18.1.2000), ξεχνά ότι τα συνδικάτα δεν έχουν καν λογιστικά βιβλία (!). 69
- 70. ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑ ΠΟΛΙΤΙΚΟΥ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΥΝΔ δημοσίευσης ισολογισμών, η καταβολή συνδρομών μελών και άλλων πληρωμών δεν γίνεται με τρυπημένες αποδείξεις, ενώ η έννοια του «πόθεν έσχες» είναι παντελώς άγνωστη για τους επαγγελματίες συνδικαλιστές. Έτσι δημιουργείται ένα άριστο υπόβαθρο για την οργάνωση φωλεών εκκόλαψης παράνομων πλουτισμών και ένα εύφορο πεδίο ανάπτυξης κάθε είδους διαπλοκής και αθέμιτης συναλλαγής μεταξύ συνδικαλιστών, εργοδοτών, κομμάτων και άλλων φορέων συμφερόντων. Οι πρόσφατες αποκαλύψεις για τις χρηματοδοτήσεις συνδικαλιστικών οργανώσεων σε 12 ΔΕΚΟ (ΓΕΝΟΠ/ΔΕΗ κ.λπ.)1 αποτελεί απτό παράδειγμα των συνεπειών της έλλειψης διαφάνειας και οποιουδήποτε εξωτερικού ελέγχου των οικονομικών των συνδικάτων. Στη διαμόρφωση της κατάστασης αυτής, το εργατικό δίκαιο συμβάλλει τα μέγιστα, δημιουργώντας το πλαίσιο ενός κανονιστικά «σιδερόφρακτου» συνδικαλισμού. Οι σχετικές ρυθμίσεις εμπνέονται από την ιδέα ότι ο μεμονωμένος εργαζόμενος είναι παντελώς ανίκανος να διαχειριστεί οποιοδήποτε ζήτημα αφορά το εργασιακό του καθεστώς, ότι κάθε εργοδότης που αντιστέκεται στις όποιες συνδικαλιστικές διεκδικήσεις είναι εκ προοιμίου «ένοχος» και ότι ένα συνδικάτο δεν πρέπει να χάνει ποτέ σε μια απεργία2 . Από τις ρυθμίσεις αυτές, μαζί με τη θέσπιση προνομίων 13 14 που αποδίδουν απεριόριστη προστασία στα συνδικαλιστικά στελέχη3, μεγεθύνεται τεχνηέντως το ειδικό βάρος των συνδικάτων σε σχέση με την πραγματική τους ισχύ4. «Υπεραξία» κατακτούν επίσης τα συνδικάτα 15 και με τη νομοθετική έμμεση απαγόρευση της ρύθμισης των μισθών με άλλο τρόπο εκτός από αυτόν της θέσπισης συλλογικών συμβάσεων (εδώ σημαντικό ρόλο παίζει και ο θεσμός της «επέκτασης» των σ.σ.ε.), με αποτέλεσμα οι μεμονωμένοι εργαζόμενοι να στερούνται ουσιαστικά της δυνατότητας να συμφωνούν ελεύθερα το μισθό τους. Πέραν αυτών, η διατήρηση ασαφούς της διάκρισης μεταξύ νόμιμης και παράνομης απεργίας, 12. Το ότι οι επαγγελματίες συνδικαλιστές της ΓΕΝΟΠ/ΔΕΗ διατείνονται ότι πολλές από τις χρηματοδοτήσεις αυτές προβλέπονται με όρους επιχειρησιακών συμβάσεων, το μόνο που πιστοποιεί είναι ότι οι συλλογικές συμβάσεις παραβιάζουν τον Ν. 1264/1982 που απαγορεύει ρητώς τη χρηματοδότηση των συνδικάτων εκ μέρους του εργοδότη. 13. Βλ. Sylvester Petro, The Kohler Strike. Union Violence and Administrative Law, Henry Regnery Co 1961, σ. 90. 14. Εδώ εντάσσεται η απαλλαγή από την υποχρέωση παροχής εργασίας («συνδικαλιστικές άδειες»), η απαγόρευση απόλυσης συνδικαλιστικού στελέχους (ακόμη και εάν προβεί σε ποινικές παραβάσεις) κ.ο.κ. 15. Π.χ. στη χώρα μας, σε μια επιχείρηση με κάποιες χιλιάδες προσωπικό, ένα σωματείο με 21 μέλη αναγνωρίζεται από τον νόμο αξιόπιστος συνομιλητής για τη σύναψη συλλογικής σύμβασης εργασίας και καθ’ όλα αρμόδιο για την κήρυξη απεργίας. 70
- 71. 3. ΚΟΙΝΩΝΙΑ η απαγόρευσητης αντικατάστασης «απεργών» από άλλους διαθέσιμους στην αγορά εργαζόμενους και η απαγόρευση της ανταπεργίας έχουν ως συνέπεια σχεδόν το ακατανίκητο κάθε απεργιακής κινητοποίησης. Τη στιγμή κατά την οποία τα ίδια τα συνδικάτα αξιώνουν από τις επιχειρήσεις να αναπτύξουν «κοινωνική ευθύνη», τα ίδια διαπρέπουν σε παραβατικότητα και σε «κοινωνική ανευθυνότητα». Όμως σε μια ευνομούμενη κοινωνία, αφενός μεν οι υποχρεώσεις και τα δικαιώματα των πολιτών και των συλλογικών φορέων αυτών θα πρέπει να διαμορφώνονται με βάση την «αρχή της ισότητας», αφετέρου δε οι νόμοι και οι βασικές αρχές δικαίου θα πρέπει να εφαρμόζονται σε όλους με τον ίδιο τρόπο. Τα συνδικάτα δεν μπορούν να αποτελούν εξαίρεση. *Καθηγητής Εργατικού Δικαίου Παντείου Πανεπιστημίου Athens Review of Books – ΑΠΡΙΛΙΟΣ 2011 71
- 73. «Η Ιστορία είναικυρίως υποθέσεις. Το υπόλοιπο είναι προκαταλήψεις». Will Durant (1885-1981), Αμερικανός ιστορικός & φιλόσοφος
- 74. ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑ ΠΟΛΙΤΙΚΟΥ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΥΝΔ Η διαχείριση της εκτέλεσης του Οσάμα Μπιν Λάντεν Του Γ. Χ. Παπασωτηρίου «Δ εν είμαστε τέτοιοι» δήλωσε ο Μπάρακ Ομπάμα, αιτιολογώντας την άρνησή του να δώσει στη δημοσιότητα τις φωτογραφίες του παραμορφωμένου προσώπου του Οσάμα Μπιν Λάντεν. Η απουσία, όμως, εικόνων θα ενισχύσει, σχεδόν μυστικιστικά, τη «μυθική αύρα» του, καθώς στον πολιτισμό της εικόνας η στέρηση ενός δημόσιου προσώπου από την ορατότητα τροφοδοτεί με ριζικό τρόπο το συλλογικό ασυνείδητο, επισημαίνει η Irene Costelian. Υπάρχει, συνεπώς, διχασμός στη Δύση για τη διαχείριση της νίκης επί του υπ’ αριθμόν ένα εχθρού της. Η ηθική του Ομπάμα δεν του επιτρέπει να δώσει στη δημοσιότητα την εικόνα του άγριου φόνου ενός άοπλου ακόμη κι αν πρόκειται για το φονιά 3.000 αθώων. Η κυνική ηθική των άλλων, όμως, θεωρεί ότι έτσι στη συλλογική μνήμη θα μείνει η εικόνα του χαμογελαστού Οσάμα. Γι’ αυτό καλύτερα να μείνει η εικόνα του παραμορφωμένου. Ο εκτελεστής, δηλαδή, πρέπει να χτυπήσει δύο φορές, μία στο σώμα του ηγέτη της Αλ Κάιντα και τη δεύτερη στο μυαλό των ανθρώπων και στην εικόνα που έχουν για τον Μπιν Λάντεν. Πως όμως σκοτώνεις την εικόνα ενός ήδη νεκρού; Δύσκολο και μάλλον αδύνατο εγχείρημα καθώς το «πρόσωπο» του Οσάμα έχει διαφύγει οριστικά από τον μάταιο τούτο κόσμο. Τώρα το λόγο έχει η ιστορία. Για την ακρίβεια το εγελιανό «πνεύμα της ιστορίας» που φυσάει πότε από δω και πότε από κει, «χορεύοντας» τους ανθρώπους και τις κοινωνίες. Ε, λοιπόν, το όλο ζήτημα με τις φωτογραφίες του Οσάμα αφορά στη διαχείριση του πνεύματος της ίδιας της ιστορίας. Ιδεολογία, αναπαράσταση, συμβολική τάξη, συλλογική συνείδηση και συλλογικό ασυνείδητο, ό,τι δηλαδή ο Λε Γκοφ χαρακτηρίζει ως φαντασιακό, καθώς και ο πολιτισμός της εικόνας εν γένει είναι ό,τι λειτουργεί σαν «καύσιμο» για τη φοβερή εγελιανή πανουργία του λόγου και της Ιστορίας. Αυτό το «καύσιμο» κατασκευάζεται και συνεπώς ελέγχεται από τη Δύση. Γι’ αυτό δεν ήθελαν το τελετουργικό της κηδείας ή ακόμη έναν τάφο για τον Οσάμα Μπιν Λάντεν. Γιατί όλα τα τελετουργικά της εξουσίας, από την ορκωμοσία του προέδρου, τα άμφια, μέχρι τη χωροταξία των δικαστηρίων και την αμφίεση των δικαστών με τα γουνάκια, όλα έχουν το ρόλο και το σκοπό τους. Αυτή τη στιγμή έχουμε μία επιχείρηση κατάδυσης στη βα- 74
- 75. 4. ΚΟΣΜΟΣ θύτερη φύσητου ανθρώπου, στα άδυτα της συνείδησής του, σ’ εκείνες τις ιδεο-εικόνες στις οποίες είναι εγγεγραμμένοι με δομημένο τρόπο οι φόβοι, οι επιθυμίες, τα όνειρα και οι θρύλοι. Να μην εγγραφεί ο Οσάμα Μπιν Λάντεν σ’ αυτά τα δομημένα συστήματα, να μη γίνει η μη εικόνα του θρύλος, αυτός είναι ο μεγάλος φόβος πλέον των δυτικών. Η ΒΡΑΔΥΝΗ – 06/05/2011 75
- 76. ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑ ΠΟΛΙΤΙΚΟΥ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΥΝΔ Η αραβική άνοιξη σημαίνει …χειμώνα για τους Χριστιανούς Του Patrick J. Buchanan Έ να μήνα πριν την εισβολή στο Ιράκ, ο Παλαιστίνιος Αγγλικανός επίσκοπος της Ιερουσαλήμ Riah Abu el-Assal προειδοποίησε τον Tony Blair ότι θα είναι υπεύθυνος για την ερήμωση του Ιράκ, της πατρίδας του Αβραάμ, από τους Χριστιανούς. Η προειδοποίησή του αποδείχτηκε προφητική. Όπως αναφέρουν οι Financial Times: «Μετά από 2.000 χρόνια, οι Χριστιανοί του Ιράκ κινδυνεύουν με εξαφάνιση…». Ο κοσμικός Saddam Hussein προστάτευε τους Χριστιανούς. Η αμε- ρικανική απελευθέρωση όμως τους έφερε τη μεγαλύτερη δυστυχία, από την εποχή του Χριστού. Χιλιάδες Ιρακινοί Χριστιανοί δραπέτευσαν από τη τρομοκρατία και τις διώξεις το 2003, μετακινούμενοι προς τη Συρία, όπου τους προσέφερε άσυλο ο Bashar Assad. Σήμερα όμως, όπως τουλάχιστον αναφέρουν οι εφημερίδες Financial Times και Washington Post, οι Χριστιανοί της Συρίας, που ζουν εκεί από την εποχή του Ιησού, θα αντιμετωπίσουν πογκρόμ διώξεων σε περίπτωση ανατροπής του καθεστώτος. Οι Χριστιανοί αποτελούν το 10% του πληθυσμού της Συρίας. Ο φόβος τους είναι πως αν ανατραπεί το καθεστώς, οι Σουνίτες που είναι πλειοψηφία θα τους «στήσουν στον τοίχο μαζί με τους Αλεβίτες». Ο σημερινός πρόεδρος ελέγχοντας τη μουσουλμανική αδελφότητα, προστάτευε τους Χριστιανούς. Ο πατέρας του είχε εξοντώσει πάνω από 20.000 μέλη της όταν αυτοί ξεκίνησαν εκστρατεία τρόμου το 1982. Μάλιστα ο Hafez al- Assad ισοπέδωσε με το πυροβολικό του τη πόλη Hama. Με βάση τις μεθόδους καταστολής που χρησιμοποιεί ο σημερινός πρόεδρος, και τους νεκρούς διαδηλωτές, η όποια συμπάθεια για το καθεστώς του είναι μια δύσκολη υπόθεση. Αν ανατραπεί, το Ιράν θα χάσει έναν σημαντικό του σύμμαχο, και οι Hamas και Hezbollah έναν προστάτη τους. Πριν όμως αγκαλιάσει τη συριακή επανάσταση, ο πρόεδρος Ομπάμα θα πρέπει να αναρωτηθεί τι θα συμβεί στους Χριστιανούς της χώρας αν αναλάβουν οι Μουσουλμάνοι. Στο Ιράκ, οι Σιίτες εκμεταλλεύτηκαν την ελευθερία τους για να κυνηγήσουν τους Σουνίτες, ενώ η αλ Κάιντα κυνήγησε τους Χριστιανούς. Από το 1973, ακόμη και όταν σημειώθηκαν πολεμικές συγκρούσεις στο Λίβανο, με συμμετοχή του Ισραήλ και της Συρίας, η κυβέρνηση του Assad 76
- 77. 4. ΚΟΣΜΟΣ διατήρησε τηνανακωχή στα υψώματα του Γκολάν. Μια Σουνιτική Συρία θα έκανε άραγε το ίδιο; Με τη πτώση του Μουμπάρακ στην Αίγυπτο, οι ισλαμιστές επιτέθηκαν στους Κόπτες Χριστιανούς. Τι θα γίνει αργότερα όταν κερδίσει τις εκλογές η μουσουλμανική αδελφότητα και επιβάλλει τον νόμο της Σαρία; Η γαλλική επανάσταση κατέληξε σε βασιλοκτονία, σε σφαγές, σε τρόμο, σε πολέμους, και στη θανάτωση εκατοντάδων χιλιάδων Καθολικών. Η ανατροπή του Τσάρου Νικόλαου της Ρωσίας οδήγησε στη δικτατορία των Λένιν και Τρότσκι, στον Στάλιν, και στη δολοφονία εκατομμυρίων ανθρώπων. Ανάμεσα στα θύματα, ήταν και η ίδια η οικογένεια του Τσάρου. Δεκαπέντε χρόνια μετά τη φυγή του μισητού Κάιζερ, ηγέτη του δεύτερου Ράιχ, ανέλαβε ο Χίτλερ, ιδρύοντας το τρίτο Ράιχ. Καμία μοναρχία δεν είχε παρόμοιο μητρώο τρόμου, όπως είχαν τα επαναστατικά καθεστώτα της Γαλλίας, της Ρωσίας, της Κίνας, της Κούβας, και της Καμπότζης. Όταν έπεσε ο Σάχης του Ιράν, σε ένα μόλις χρόνο ανέλαβε ο Αγιατολάχ Χομεϊνί. Οι Αμερικάνοι στηρίζουν την αραβική άνοιξη, αλλά θα πρέπει αν θυμούνται αυτό που είπε κάποτε ο Edmund Burke: «Αυτοί που απελευθερώνονται όταν πέφτουν οι τύραννοι, είναι άνθρωποι που η ικανότητα τους για πολιτική ελευθερία είναι ανάλογη προς τη διάθεσή τους να βάλουν ηθικά όρια στις ορέξεις τους… Οι παθιασμένοι δεν θα πρέπει να είναι ελεύθεροι. Τα πάθη τους, τους οδηγούν…». Οι Αμερικανοί, που έχουν 2.3 εκατομμύρια φυλακισμένους, γνωρίζουν πολύ καλά την αλήθεια των λεγομένων του Burke. Και σε ολόκληρη τη Μέση Ανατολή, υπάρχουν εκατομμύρια «παθιασμένων» που θα χρησιμοποιήσουν την ελευθερία τους και τη δύναμη που τους δίνει η δημοκρατία για να καταπιέσουν ή να εξοντώσουν τις μισητές για αυτούς μειονότητες. Αν η δημοκρατία και η ισότιμη ψηφοφορία στη Μ. Ανατολή οδηγήσει στην ενδυνάμωση και στη κυριαρχία της μουσουλμανικής αδελφότητας, τότε γιατί θα πρέπει να τη στηρίζουμε; 77
- 78. ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑ ΠΟΛΙΤΙΚΟΥ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΥΝΔ Αν η απελευθέρωση των Μουσουλμάνων σημαίνει δίωξη των Χριστιανών, τότε γιατί θα πρέπει να την επιδιώκουμε; Όταν αυτό το είδωλο του εκσυγχρονισμού, που αποκαλείται δημοκρατία, και στο οποίο κανένας από τους προγόνους μας δεν πίστευε, μετατραπεί σε χρυσό μοσχάρι, πρέπει όλοι να πέσουμε στα γόνατα και να το λατρέψουμε; CNS News Απόδοση: S.A. www.antinews.gr – 27/04/2011 78
- 79. 4. ΚΟΣΜΟΣ Ο υπερτιμημένος κ. Νταβούτογλου Του Άγγελου Μ. Συρίγου* Τ α μέσα τον περιγράφουν ως τον Κίσινγκερ της Τουρκίας. Το βιβλίο του «Στρατηγικό βάθος» δέσποζε για μήνες στα ευπώλητα. Στην Ελλά- δα θεωρείται ως ο σοβαρός καθηγητής διεθνών σχέσεων που κατάφερε να τοποθετήσει τη χώρα του στο επίκεντρο των εξελίξεων. Ο λόγος, βεβαίως, για τον Αχμέτ Νταβούτογλου, τον υπουργό Εξωτερικών της Τουρκίας. Είναι όμως έτσι; Ας πάρουμε το περίφημο δόγμα του περί μηδενικών προβλημάτων με τους γείτονες. Η πραγματικότητα το έχει διαψεύσει οικτρά. Το άνοιγμα προς την Αρμενία έχει μείνει μετέωρο, διότι το τουρκικό Κοινοβούλιο δεν επικυρώνει τις συμφωνίες που υπέγραψε ο Νταβούτογλου. Το Κυπριακό παραμένει βαλτωμένο. Στις ελληνοτουρκικές σχέσεις, δίπλα στα τόσα προβλήματα, ο Νταβούτογλου καθιέρωσε και την επίδειξη σημαίας από τουρκικά πολεμικά που πραγματοποιούν «αβλαβείς» διελεύσεις, προκειμένου να ξεπεραστεί το ψυχολογικό πρόβλημα του μέσου Τούρκου που πρέπει να πάψει να θεωρεί το Αιγαίο ελληνική λίμνη. Έτσι τουλάχιστον είπε. Στις σχέσεις με το Ισραήλ, η Τουρκία κατόρθωσε να διακόψει κάθε σοβαρή συνεργασία. Οι Ισραηλινοί δεν έχουν πολλούς φίλους στον κόσμο. Έχουν, όμως, πολλούς φίλους στην Ουάσιγκτον. Αλλά και οι σχέσεις με τις μεγάλες δυνάμεις είναι προβληματικές. Η στάση της Τουρκίας έναντι του Ιράν ενόχλησε βαθύτατα τους Αμερικανούς. Η πρωτοβουλία Τουρκίας - Βραζιλίας για το ιρανικό πυρηνικό πρόγραμμα συνάντησε τη θυμηδία των Δυτικών πριν καταποντιστεί δύο εβδομάδες μετά την αναγγελία της. Η Κίνα δυσαρεστήθηκε όταν η Τουρκία εξέφρασε θορυβωδώς το ενδιαφέρον της για τη μειονότητα των Ουιγούρων. Ακόμη και η υποτιθέμενη καλή γνώση της Ιστορίας και των διεθνών σχέσεων εκ μέρους του κ. Νταβούτογλου προβληματίζει. Μην ξεχνάμε, άλλωστε, ότι από ακαδημαϊκής πλευράς η διεθνής καριέρα του κ. Νταβούτογλου περιορίζεται σε μία πενταετή θητεία στο Ισλαμικό Πανεπιστήμιο της Μαλαισίας, στην Κουάλα Λουμπούρ. Πιο συγκεκριμένα, κύριο χαρακτηριστικό του Νταβούτογλου είναι η μέχρι υπερβολής εξιδανίκευση της οθωμανικής αυτοκρατορίας. Τα παραδείγματα, όμως, που χρησιμοποιεί δεν είναι και τα πιο επιτυχημένα. Όταν βρέθηκε στο Σεράγεβο, ανέφερε ως παράδειγμα τον Μεχμέτ Πασά Σολόκοβιτς (1506- 1579), Σέρβο, παιδί του παιδομαζώματος που έγινε γενίτσαρος και ανήλθε στο αξίωμα του μεγάλου βεζίρη. Ξέχασε ότι ο Σοκόλοβιτς ήταν δυσώνυμος για διαφθορά και νεποτισμό. Επί παραδείγματι, όρισε δύο ανιψιούς του διαδοχικά Πατριάρχες των Σέρβων. 79
- 80. ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑ ΠΟΛΙΤΙΚΟΥ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΥΝΔ Στην Αίγυπτο ο Νταβούτογλου αναφέρθηκε στον Μοχάμεντ Αλι, τον πρώτο ηγεμόνα της χώρας, που ήταν αλβανικής καταγωγής. Παρέλειψε, βεβαίως, να αναφέρει ότι o Μοχάμεντ Αλι κόντεψε δύο φορές να διαλύσει την οθωμανική αυτοκρατορία. Σε άρθρο του, που δημοσιεύθηκε στον ελληνικό Τύπο κατά την πρόσφατη επίσκεψή του στη χώρα μας, συνέκρινε τον Νικολό Μακιαβέλι με κάποιον Οθωμανό φιλόσοφο, ονόματι Κιναλίζαντε Αλί, καταλήγοντας προφανώς υπέρ του δευτέρου... Όλα αυτά δείχνουν έναν μάλλον συνηθισμένο ακαδημαϊκό, με αφοσίωση στο Ισλάμ και οθωμανικές εμμονές. Χαρακτηρίζεται από μπιζιμποντισμό και ωραία ρητορική, αλλά παράλληλα κάνει σοβαρά λάθη στην εξωτερική πολιτική. Βεβαίως είναι προφανές ότι σε μια χώρα σαν την Ελλάδα, που αδυνατεί να αποφασίσει ακόμη και εάν θα κηρύξει ΑΟΖ, ο κ. Νταβούτογλου φαντάζει ως κολοσσός της εξωτερικής πολιτικής. Τουλάχιστον αυτός ξέρει τι θέλει. *Δικηγόρος - επ. καθηγητής Διεθνούς Δικαίου & Εξωτ. Πολιτικής ΕΘΝΟΣ - 02/04/2011 80
- 81. 4. ΚΟΣΜΟΣ Αραβική άνοιξη = Τουρκικός χειμώνας Ο ι αναταραχές στον αραβικό κόσμο έμοιαζαν σαν παραγγελία για τη «νέα Τουρκία», μια χώρα που επιθυμεί διακαώς να αυξήσει την επιρ- ροή της στη Μέση Ανατολή. Από την εποχή που ανέβηκε στην εξουσία το κόμμα AKP πριν από εννιά χρόνια, η Άγκυρα κάνει τα πάντα προκειμένου να καλλιεργήσει θερμές σχέσεις με κάποια αραβικά κράτη, κερδίζοντας αρκετούς πόντους εξαιτίας της στάσης της στο ζήτημα της Γάζας, και της επίλυσης προβλημάτων στο Λίβανο, στο Ιράκ, και στη Συρία. Τώρα, με εκατομμύρια Αράβων να επιζητούν ελευθερίες, το τουρκικό μοντέλο, δημοκρατικό και κοσμικό με μουσουλμανικό πληθυσμό, μοιάζει ιδανικό ως πρότυπο για ολόκληρη τη Μέση Ανατολή. Πέντε όμως μήνες μετά από τις αρχικές εξεγέρσεις, (και) η Τουρκία δεν δείχνει να έχει κάποιο σχέδιο αντιμετώπισης των αλλαγών που συμβαίνουν γύρω της. Μάλιστα, αντί να αναλάβει ρόλο ηγέτη στη περιοχή, η Άγκυρα μοιάζει να τα έχει χαμένα. Οι αραβικές εξεγέρσεις ξεκίνησαν ιδανικά για τη Τουρκία. Ο Recep Tayyip Erdogan βρέθηκε πολύ πιο μπροστά από τους υπόλοιπους ηγέτες, απαιτώντας από τον Μουμπάρακ να παραιτηθεί. Η πολιτική πλατφόρμα του κυβερνώντος κόμματος της Τουρκίας έχει να κάνει με τη προώθηση της δημοκρατίας τόσο στο εσωτερικό όσο και στο εξωτερικό. Βέβαια στη περίπτωση της Αιγύπτου βοήθησαν αρκετά και οι δύσκολες προσωπικές σχέσεις μεταξύ Ερντογάν και Μουμπάρακ. Η Άγκυρα είχε προαισθανθεί τη μειωμένη επιρροή της Αιγύπτου, και προσπαθούσε να πλασάρει τον εαυτό της ως τον νέο ισχυρό παίκτη στη Μέση Ανατολή. Έτσι για μια ακόμη φορά, όλα έδειχναν πως η τουρκική ηγεσία είχε αντιληφθεί τις εξελίξεις στη περιοχή πολύ πιο καλά απ ότι οι υπόλοιποι, και δη η κυβέρνηση του Ομπάμα, η οποία είχε μείνει προσκολλημένη στη στρατηγική συμμαχία με την Αίγυπτο του Μουμπάρακ, και γι’ αυτό ήταν πολύ πιο διστακτική από την Άγκυρα. Μετά, ακολούθησε η Λιβύη. Παρά τη σκληρότητα που επέδειξε ο Καντάφι, ο Ερντογάν δυσκολεύτηκε να διακόψει τις σχέσεις μαζί του. Ο Τούρκος πρωθυπουργός είχε στο παρελθόν βραβευτεί με το διεθνές βραβείο ανθρωπίνων δικαιωμάτων “al Qaddafi”, ενώ 30.000 Τούρκοι εργαζόμενοι βρίσκονταν στη Λιβύη, συμμετέχοντας σε κατασκευαστικά έργα τουρκικών επιχειρήσεων αξίας $1.5 δισ. 81
- 82. ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑ ΠΟΛΙΤΙΚΟΥ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΥΝΔ Η Τουρκία έφερε αντίρρηση στην επιβολή ζώνης απαγόρευσης πτήσεων στη Λιβύη, και μάλιστα ο Ερντογάν ξεκαθάρισε την 28/2, ότι είναι κάθετα εναντίον μιας επέμβασης. Όταν όμως συμφώνησε στην επέμβαση και ο Αραβικός Σύνδεσμος, η θέση της Τουρκίας έγινε περίεργη. Ο Ερντογάν, από τη μία υποστήριζε την ανάγκη απαγόρευσης πτήσεων της λιβυκής πολεμικής αεροπορίας, από την άλλη όμως δήλωνε αντίθετος στην «επέμβαση ξένων στη φίλη και αδελφή Λιβύη». Ακόμη και την ώρα των ΝΑΤΟϊκών επιδρομών, η Άγκυρα τηρούσε αμφίρροπη στάση, και περιέργως στήριζε τον Καντάφι. Και παρά το γεγονός ότι η Τουρκία πρωταγωνίστησε στην ανθρωπιστική βοήθεια, αρνήθηκε τη χρήση βίας για υπεράσπιση των ανταρτών, επιμένοντας σε κατ αρχήν ανακωχή, και στη συνέχεια σε μεταρρυθμίσεις από πλευράς Καντάφι. Για τους επαναστάτες της Βεγγάζης, οι Τούρκοι ήταν οι υπεύθυνοι για την αποκλιμάκωση των ΝΑΤΟϊκών επιχειρήσεων. Τέλος, μετά από μια σειρά αποτυχημένων διπλωματικών προσπαθειών, ακόμη και προσωπικών επαφών μεταξύ Ερντογάν και Καντάφι, η Άγκυρα κατέληξε στο ίδιο συμπέρασμα στο οποίο είχαν καταλήξει όλοι, πλην ίσως του Hugo Chávez και κάποιων περιθωριακών αφρικανικών χωρών, ότι δηλαδή ο Καντάφι θα πρέπει να φύγει. Στις 3/5 μάλιστα, ο Τούρκος πρωθυπουργός δήλωσε στους δημοσιογράφους: «Για το καλό της χώρας του, και για το καλό του λαού του, ο Καντάφι θα πρέπει να παραιτηθεί αμέσως». Κάτι ανάλογο, στο διπλωματικό τομέα, κάνει η Τουρκία και με τη Συρία. Κάποτε οι δυο χώρες ήταν θανάσιμες αντίπαλοι, με διαφορές επί του θέματος της ροής του Ευφράτη ποταμού, αλλά και τη συριακή υποστήριξη προς το κουρδικό ΡΚΚ. Από τότε όμως που ανέλαβε ο Ερντογάν, οι σχέσεις μεταξύ των δυο γειτόνων αναθερμάνθηκαν. Μάλιστα, ο Τούρκος υπουργός Εξωτερικών Ahmet Davutoglu προειδοποίησε πως η «διεθνοποίηση» των αναταραχών στη Συρία, θα προκαλέσει «μη επιθυμητές συνέπειες». Οι Τούρκοι ανησυχούν για τυχόν αποσταθεροποίηση της Συρίας, εξαιτίας του κουρδικού ζητήματος. Μια ανατροπή του Bashar al-Assad, θα σήμαινε οπισθοδρόμηση για τη στρατηγική της Άγκυρας στη Μ. Ανατολή, στην οποία οι καλές σχέσεις με τη Συρία αποτελούν κεντρικό σημείο. Έτσι, δύσκολα ο Ερντογάν θα αποφασίσει να «πουλήσει» τον φίλο του, όπως έκανε με τον Καντάφι. Αντ’ αυτού, οι Τούρκοι παραμένουν κυνικοί. Την ώρα που ο Άσαντ έβγαζε στους δρόμους τα τανκς, το τουρκικό υπουργείο Εξωτερικών του συνέστηνε να «προχωρήσει σε μεταρρυθμίσεις», ενώ εξέφραζε και την ικανοποίησή του με τις προσπάθειες του καθεστώτος. Σε όλα αυτά, η απάντηση είναι: Ποιες μεταρρυθμίσεις; 82
- 83. 4. ΚΟΣΜΟΣ Η θέσητης Άγκυρας στο συριακό ζήτημα δεν την έχει φέρει ακόμη αντιμέτωπη με τις ΗΠΑ και την ΕΕ. Αν όμως, όπως είναι πιθανό, η Αμερική και η ΕΕ αλλάξουν στάση, τότε η Τουρκία θα βρεθεί να υπερασπίζεται έναν δικτάτορα κόντρα στη θέση των δυο συμμάχων της, αλλά και του λαού της Συρίας. Ένας από τους πολλούς μύθους που γκρέμισε η αραβική άνοιξη είναι και ο μύθος της τουρκικής εξωτερικής πολιτικής στην εποχή του Ερντογάν. Αν πιστέψουμε την Άγκυρα, τότε η τουρκική διπλωματία στη διάρκεια της τελευταίας δεκαετίας, και πολλές φορές αντιτιθέμενη στη Ουάσιγκτον, είχε θετική μεσολάβηση και επιρροή επί πολλών διαφωνιών και συγκρούσεων στα Βαλκάνια, στον Καύκασο, στη Κεντρική Ασία, στη Μέση Ανατολή, και στη Βόρεια Αφρική. Αυτή όμως η περήφανη τουρκική ρητορική, απλά κρύβει τις αντιφάσεις και της αδυναμίες της εξωτερικής της πολιτικής. Τώρα, ο Ερντογάν και ο Νταβούτογλου συνειδητοποίησαν επιτέλους τη δυσκολία του εγχειρήματος για κυριαρχία στη Μ. Ανατολή. Ανέκαθεν, η επιρροή της Τουρκίας στον αραβικό κόσμο δεν ήταν τόσο σημαντική όσο έδειχνε. Στη τουρκική ηγεσία αρέσει να ακούγονται ιστορίες για το πώς οι Άραβες παρακολουθούν τις τουρκικές σαπουνόπερες, πως αναρτούν αφίσες του Ερντογάν στα στρατόπεδα προσφύγων στη Sabra και στη Shatila, και για το πώς οι αραβικοί λαοί συγκρίνουν τον Τούρκο πρωθυπουργό με τον Gamal Abdel Nasser. Στη πραγματικότητα, όμως, αυτοί οι νέο-Οθωμανοί δυσκολεύονται να διαχειριστούν τη πολιτική της περιοχής, όπως δυσκολεύονταν και οι Σουλτάνοι πρόγονοί τους. Στην καλύτερη περίπτωση, οι Τούρκοι άσκησαν κάποια επιρροή, όταν υπήρχε αραβική παρακμή. Ήταν εύκολο για αυτούς να ασκούν επιρροή, όταν ο αραβικός κόσμος ήταν πολιτικά νεκρός, και στερούνταν κάποιας αυθεντικής ηγεσίας. Είτε της αρέσει, είτε όχι, η Άγκυρα είναι προσδεμένη στο παλιό καθεστώς. Το αποτέλεσμα είναι ότι σε αυτή τη στιγμή των άνευ προηγουμένου αλλαγών, σε μια στιγμή που η δημοκρατία και οι λαϊκές προσδοκίες κατακυριεύουν τη Μέση Ανατολή, οι Τούρκοι δείχνουν εξαιρετικά λίγοι. Και κάθε άλλο παρά με ηγέτες της περιοχής, όπως θα ήθελε η Άγκυρα, μοιάζουν. Foreign Policy Απόδοση: S.A. www.antinews.gr – 07/05/2011 83
- 85. «Η αρετή προϋποθέτειτη δικαιοσύνη και η δικαιοσύνη τη δημοκρατία» Παναγιώτης Κανελλόπουλος (1902-1986) Οι ΑΠΟΨΕΙΣ από αυτό το τεύχος εγκαινιάζουν μια σειρά αφιερωμάτων σε σημαντικές προσωπικότητες του σύγχρονου πολιτικού, κοινωνικού και επιστημονικού βίου της χώρας. Σκοπός των αφιερωμάτων είναι, πέρα από την ανταπόκριση στην αδήριτη ανάγκη γνωριμίας με την ιστορία μας και τις προσωπικότητες που συνέβαλαν, σε διαφορετικό βαθμό ο καθένας, στην διαμόρφωσή της, η ανάδειξη χρήσιμων διδαγμάτων για το σήμερα. Πρώτο στη σειρά αφιέρωμα είναι αυτό στον Παναγιώτη Κανελλόπουλο, τον μεγάλο αυτόν πολιτικό, διανοούμενο και άνθρωπο που έβαλε καθοριστική σφραγίδα στην πολιτική και πνευματική ζωή της χώρας κατά τον 20ό αιώνα.
- 86. ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑ ΠΟΛΙΤΙΚΟΥ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΥΝΔ Ο πολιτικός Παναγιώτης Κανελλόπουλος* Του Κωνσταντίνου Μ. Καλλία** 1. Πρίν από 52 χρόνια στον πολιτικό ορίζοντα της Ελλάδος άρχισε να διαγράφεται μια νέα φωτεινή μορφή, ένας νέος πολιτικός. Καταγόταν από οικογένεια πολιτική, αλλά ή προέλευσή του ήταν από το χώρο του πνεύματος. Είχε αρνηθή τον έτοιμο πλούτο μιας σημαντικής κληρονομίας πού τον περίμενε, είχε ξεφύγει από τη γραμμή του παρελθόντος και είχε χαράξει δική του τροχιά. Η λάμψη του πρώτου καιρού, εκτίμηση, προσδοκία καί έκπληξη μαζί, προκάλεσε τη γενική προσοχή και δημιούργησε πολλές ελπίδες, ιδίως μεταξύ των νέων. Έκτοτε διήνυσε μια μεγάλη τροχιά, κάπου μισόν αιώνα, και πρόσφατα τράβηξε προς το χώρο της ιστορίας. Οι ακτίνες όμως της φωτεινής μορφής εξακολουθούν να φωτίζουν τον πολιτικό μας ορίζοντα. Ήταν ο Παναγιώτης Κανελλόπουλος. 2. Είναι αδύνατο να κριθή ως πολιτικός ο Παναγιώτης Κανελλόπουλος, χωρίς να ενταχθή η πολιτική δράση του μέσα στα πλαίσια της όλης πολυσύνθετης προσωπικότητάς του, αλλά και να εντοπισθή μέσα στα χρονικά όρια μιας συγκλονιστικής εποχής, σε εθνική και σε παγκόσμια κλίμακα, πού σφραγίσθηκε κυριολεκτικά από τής συνέπειες ενός παγκόσμιου πολεμικού σεισμού. Ήταν μια εποχή τόσο συνταρακτική, ώστε κράτη ηττημένα, για να σωθούν, πραγματοποιούσαν μια ιλιγγιώδη στροφή προσαρμογής, μετακινούμενα από την άκρα δεξιά στην άκρα αριστερά, γνωστοί Ευρωπαίοι πολιτικοί σαρώνονταν μέσα σε λίγες στιγμές και την πατρίδα μας συντάραξε κυριολεκτικά ο λεγόμενος εμφύλιος πόλεμος. 3. O Κανελλόπουλος ήταν ένας προικισμένος, ένας μεγάλος και βαθύς στοχαστής, που τον απώτατο λογισμό του τον είχε κλειδωμένο μέσα στα βάθη της πιθανότατα δραματικής συνειδήσεώς του. Ήταν κοινωνιολόγος, φιλόσοφος, ιστορικός, πολιτικός, κορυφαίος συγγραφέας με καταπληκτική σε όγκο και ποιότητα πνευματική παραγωγή, οικείος όλων των ειδών της τέχνης, χαρισματικός δάσκαλος (ένας νέος διδάσκαλος του γένους), βαθυστόχαστος χριστιανός, συμπαραστάτης των συνειδήσεων απέναντι στην υπαρξιακή αγωνία, αρχιτέκτονας των ευγενέστερων οραμάτων, γενναίος, μοναχικός, ασκητής, λάτρης σχεδόν της αυτοθυσίας, πάντοτε νέος και σύγχρονος όλων των ηλικιών, περιβαλλόμενος έως το τέλος της ζωής του από ομάδα πιστών νέων. Έτσι η κριτική της πολιτικής του προσωπικότητας από πράξη σε πράξη, από ημέρα σε ημέρα θα ήταν ο πιο άστοχος και άδικος τρόπος για να σταθμισθή η πολιτική προσφορά του Παναγιώτη Κανελλόπουλου. 86
- 87. 5. ΙΔΕΕΣ Εξ άλλουη υψηλή σκοπιά του φιλοσόφου και του ποιητή δεν είναι η προσφορώτερη για την άμεση προσέγγιση και την ρεαλιστική αξιοποίηση κάθε στιγμής και κάθε ευκαιρίας της πολιτικής επικαιρότητας. Γι΄ αυτό μόνο με αδρές γραμμές και βασικές ιδέες μπορεί να συντεθή το πολιτικό πορτραίτο του Παναγιώτη Κανελλόπουλου. 4. Πρέπει ακόμα να προστεθή ότι είναι και πολιτικές στο βάθος τους μερικές προσφορές του, πού δεν διακρίνεται εκ πρώτης όψεως το πολιτικό χρώμα τους. Μια απ’ αυτές είναι η κορυφαία πνευματική προσφορά του, το έργο της ζωής του, η πολύτιμη και πολύτομη «Ιστορία του Ευρωπαϊκού Πνεύματος», πού την ξεκίνησε στη μοναξιά της πρώτης εξορίας του στην Κύθνο το 1937 και την εδούλευε και την εσμίλευε και την συμπλήρωνε έως τις τελευταίες στιγμές της ζωής του. Έργο προφητικό για την εποχή πού ξεκίνησε, πνευματικός θησαυρός στην τελική μορφή του, πού θα μπορούσε και θα πρέπει να αποτελέσει την πνευματική υποδομή μιας Ενωμένης Ευρώπης, (του μεγαλύτερου δηλ. ιστορικού και πολιτικού γεγονότος της δικής μας ηπείρου στον δικό μας αιώνα), αν μεταφρασθή σε μια γλώσσα πού να την κατανοούν πολλά εκατομμύρια Ευρωπαίων. Αυτό εις μάτην αγωνίσθηκα να το επιτύχω όταν ήμουν Ευρωβουλευτής και εύχομαι άλλοι να συνεχίσουν την προσπάθεια μου. Πολιτικά είναι και τα πρώτα βήματά του στον δημόσιο βίο, όταν γύρισε στην Ελλάδα με τελειωμένες, τις σπουδές του. Γίνεται πρώτα γενικός γραμματέας στα Υπουργεία Εθνικής Οικονομίας και Παιδείας και ύστερα εκλεγμένος Πρόεδρος του πρώτου διοικητικού συμβουλίου, που θεμελίωσε το Ίδρυμα Κοινωνικών Ασφαλίσεων. Και στο Πανεπιστήμιο Αθηνών καταλαμβάνει την έδρα της Κοινωνιολογίας, της επιστήμης που ερευνά βαθύτερα από κάθε άλλη το κοινωνικό πρόβλημα, το συγκλονιστικό άγχος όλων των εργαζομένων του πλανήτη, πού προκαλεί την αγωνιώδη αναζήτηση όλων των εντίμων συνειδήσεων κάθε εποχής. 5. Η καθαυτό πολιτική σταδιοδρομία του αρχίζει σε μια εποχή ταραγμένη, με νέα έξαρση του διχασμού μετά το κίνημα του 1935. Το Δεκέμβριο αυτής της χρονιάς, αφού προηγουμένως είχε κηρυχθή υπέρ της αβασίλευτης δημοκρατίας, ιδρύει το Εθνικό Ενωτικό Κόμμα. Σκοπός του ή άρση του εθνι- κού διχασμού, (πού είχε πριν από μερικά χρόνια οδηγήσει στην Μικρασιατική καταστροφή), αφού τον υπερνίκησε πρώτα μέσα στη συνείδηση του. Πρέπει να προηγήθηκε μια δραματική πάλη, πρέπει να χρειάσθηκε να πνίξει ψυχικές και ψυχολογικές αντιδράσεις, γιατί ή οικογένειά του είχε σκληρά πληγεί με τη θανατική εκτέλεση του αδελφού της μητέρας του, του Δημητρίου Γούναρη. 87
- 88. ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑ ΠΟΛΙΤΙΚΟΥ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΥΝΔ Παράλληλα με την εθνική επιδίωξε και την κοινωνική ενότητα. Συναινετικές διαδικασίες (συνεργασία λεγόταν τότε) αντί της πάλης των τάξεων, με πρωταρχική και ολοκληρωμένη μέριμνα για τα συμφέροντα των εργαζομένων. Το ήπιο κλίμα όχι μόνον των πολιτικών αλλά και των κοινωνικών αναμετρήσεων. Γενικότερα διακήρυξε μια πολιτική ιδεολογία μέτρου, πολιτικής και κοινωνικής μεσότητας, προοδευτικού κέντρου. Δημοσιογραφικό του όργανο, με το όποιο εκήρυσσε τις ιδέες του, η υψηλής στάθμης εβδομαδιαία εφημερίδα «Ελληνική Φωνή». Όσοι ξεκινήσαμε μαζί του τότε, συμμεριζόμασταν ολόψυχα τις ιδέες του και ελπίζαμε ακόμη να επιτύχουμε μαζί του και τον πλήρη εξαγνισμό της εξουσίας. Ένα μόλις μήνα μετά την ίδρυση του Ενωτικού κόμματος διεξάγονται βουλευτικές εκλογές με κομματικό φανατισμό, στις όποιες μετέχει προσωπικά, αλλά δεν εκλέγεται. Του είχε λείψει μικρός αριθμός ψηφοδελτίων για να συγκεντρώσει την εκλογική βάση. 6. Μετά ένα χρόνο κηρύσσεται η δικτατορία του Μεταξά. Και ο Παναγιώτης Κανελλόπουλος, μάχεται εναντίον της και εξορίζεται επί τέσσερα περίπου χρόνια. Από την εξορία στέλνει προφητικά υπομνήματα για την επερχόμενη καταιγίδα του δεύτερου παγκόσμιου πολέμου με σαφείς και ορθές τοποθετήσεις (άλλη πολιτική παρουσία του αυτή), και καταλήγει, μόλις εκδηλώθηκε η άνανδρη επίθεση του φασισμού εναντίον της πατρίδας μας, εθελοντής στα βορειοηπειρωτικά βουνά, στρατιώτης και εμψυχωτής με την γεμάτη εθνικό παλμό μικρή εφημερίδα του μετώπου, την «Αχρίδα», πού ό ίδιος την έγραφε ολόκληρη. 88
- 89. 5. ΙΔΕΕΣ 7. Μετάτην κατοχή, οργανώνει ομάδα αντιστάσεως, καταδικάζεται σε θάνατο, διαφεύγει στη Μέση Ανατολή, αναλαμβάνει την αντιπροεδρία της Κυβερνήσεως και το Υπουργείο της Εθνικής Αμύνης. Και εκεί αγωνίζεται να εμψυχώσει την άμυνα κατά του επιτιθέμενου Ρόμμελ, αλλά και να ενώσει τους πολιτικά διχασμένους Έλληνες μαχητές. Γεμάτη εθνική αγωνιστικότητα, αλλά και πικρίες η προσπάθειά του στη Μέση Ανατολή, του προσέφερε την ευκαιρία θετικών υπηρεσιών, αλλά και την ικανοποίηση να ιδρύσει τον Ιερό Λόχο καθώς και να οργανώσει αρχικά και να τιμήσει μετά τους νικητές του Αλαμέιν. Πριν διαφύγει, ενθουσιώδεις νέοι, σχημάτισαν τους πυρήνες αντιστασιακών οργανώσεων, της θρυλικής ΠΕΑΝ με αρχηγό τον ήρωα που εκτελέστηκε Κωνσταντίνο Περρίκο, και της Ιερής Ταξιαρχίας. 8. Η Ελλάδα ελευθερώνεται τον Οκτώβριο του 1944. Στις παραμονές αναλαμβάνει την δυσκολώτατη αποστολή να ηρεμήσει την Πελοπόννησο, να σταματήσει την αιματοχυσία και τις αγριότητες. Οι σωτήριες παρεμβάσεις του προκαλούν τοπικά ευγνώμονα αναγνώριση, στην άλλη όμως Ελλάδα παρεξηγούνται και χρησιμοποιούνται εναντίον του. Ύστερα έρχεται ο τραγικός Δεκέμβριος, ακολουθεί ό λεγόμενος εμφύλιος και οι μεγάλης διάρκειας πολιτικές και ψυχολογικές συνέπειές του μετά την καταστολή της ανταρσίας. Στο μεταξύ την 1ην Νοεμβρίου 1945 σχηματίζει μία βραχύβια κυβέρνηση, αποτελούμενη εξ ολοκλήρου από νέα πρόσωπα, αγωνιστές αντιστάσεως εναντίον των κατακτητών. Στις εκλογές του 1946 μετέχει μέσα στο ευρύτερο κεντρώο σχήμα της Εθνικής Πολιτικής Ενώσεως, κερδίζει 8 έδρες και σχηματίζει μια μικρή ομάδα κοινοβουλευτικών μαχητών. Προσωπικά ο ίδιος, πρόθυμος πάντοτε στην ανάληψη ευθυνών όταν επίστευε ότι ωφελούν την πατρίδα, συμμετέχει στις Κυβερνήσεις πού κατέστειλαν την ανταρσία. Ο απαλός και ευαίσθητος Παναγιώτης και πάλι υπουργός των Στρατιωτικών το 1949 με πρωθυπουργό τον παλαίμαχο αγωνιστή της Δημοκρατίας Θεμιστοκλή Σοφούλη. Στις εκλογές του 1950 κατέρχεται, υπό την ηγεσία του, ουσιαστικά μόνο του το Εθνικό Ενωτικό Κόμμα και διατηρεί τη δύναμη των εκλογών του 1946. Τον Ιανουάριο του 1951 συγχωνεύεται το εθνικό ενωτικό κόμμα με μια μερίδα προοδευτικών στελεχών του Λαϊκού κόμματος, μεταξύ των οποίων ο Κωνσταντίνος Καραμανλής και ο Γεώργιος Ράλλης. Την ηγεσία του νέου κόμματος, πού ονομάσθηκε «Λαϊκό Ενωτικό», αποτελούν ο Παναγιώτης Κανελλόπουλος και ο Στέφανος Στεφανόπουλος. 89
- 90. ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑ ΠΟΛΙΤΙΚΟΥ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΥΝΔ Τέλος Ιουλίου της ιδίας χρονιάς ολόκληρο το Λαϊκό Ενωτικό Κόμμα προσχωρεί στον «Ελληνικό Συναγερμό», πού τότε συγκροτήθηκε υπό την ηγεσία του στρατάρχη Παπάγου. Αυτή είναι μια πράξη πολιτικού ρεαλισμού, συνέπεια του γενικότερου κλίματος πού είχε δημιουργηθή μετά την καταστολή της ανταρσίας, αλλά και των σχέσεων αμοιβαίας εκτιμήσεως και εμπιστοσύνης πού είχαν δημιουργηθή δύο χρόνια πρωτύτερα μεταξύ των δύο ανδρών Κανελλοπούλου και Παπάγου, όταν ο πρώτος ήταν υπουργός των Στρατιωτικών και ο δεύτερος Αρχιστράτηγος. Δια να κατανοηθή το κλίμα της εποχής εκείνης, το όποιο εξηγεί τη συγχώνευση, αρκεί να σημειωθή ότι ο Πρωθυπουργός της απελευθερώσεως Γεώργιος Παπανδρέου, παρά το ότι είχε στο ενεργητικό του και το «Συμβόλαιο του Λιβάνου», στις εκλογές του 1951 αναγκάσθηκε να στεγασθή ως ανεξάρτητος στο συνδυασμό Αχαΐας του Ελληνικού Συναγερμού και το 1956 έλαβε μέρος στις εκλογές μέσα σ’ ένα ευρύτατο σχήμα, αποτελούμενο από πολλά κόμματα, από την άκρα δεξιά έως την άκρα αριστερά. Αυτή η πράξη πολιτικού ρεαλισμού έδωκε την ευκαιρία στον Παναγιώτη Κανελλόπουλο και στους στενούς συνεργάτες του να προσφέρουν συγκεκριμένες υπηρεσίες. Οπωσδήποτε όμως αποτελεί μία νέα φάση της πολιτικής σταδιοδρομίας του. 9. Στα επόμενα χρόνια η πολιτική του δραστηριότητα ασκείται, μέσα σε Κυβερνήσεις ολιγότερο ή περισσότερο δημιουργικές, συνήθως με την ιδιότητα του αντιπροέδρου, υπό την προεδρία αρχικά του Αλέξανδρου Παπάγου και έπειτα του Κωνσταντίνου Καραμανλή. Τις Κυβερνήσεις αυτές επηρεάζει μόνο μερικά, αποτελώντας πάντοτε μια προσωπικότητα ποιότητας και έντονης κοινοβουλευτικής παρουσίας πού προκαλούσε γενικότερο σεβασμό. Σημαντικές είναι οπωσδήποτε οι υπηρεσίες πού προσφέρει αυτά τα χρόνια. Πρέπει όμως ειδικά να μνημονεύσω ότι τον Ιούλιο του 1961 υπέγραψε εκ μέρους της Ελλάδος τη συμφωνία συνδέσεως της με την Ε.Ο.Κ. Δεν είναι ίσως η κυριότερη προσφορά του. Είναι όμως μία πολιτική πράξη της Κυβερνήσεως με βαρυσήμαντες προεκτάσεις προς το μέλλον. 90
- 91. 5. ΙΔΕΕΣ 10. ΤονΔεκέμβριο του 1963, μετά την αποχώρηση του Κων/νου Καραμανλή, ανακηρύσσεται ομόφωνα αρχηγός της Ε.Ρ.Ε., στη δυσκολώτερη περίοδο της Ιστορίας του Κόμματος. Τον Απρίλιο του 1967 σχηματίζει Κυβέρνηση με σκοπό να ενεργήσει εκλογές, για να επανέλθη ή χώρα στην πολιτική ομαλότητα. Οι εκλογές όμως ματαιώνονται γιατί η χούντα ολίγων συνταγματαρχών κατέλυσε το δημοκρατικό πολίτευμα. 11. Φθάνομε τώρα στη δικτατορία του 1967. Οργανωτής και πάλι της πιο άφοβης και αδιάλλακτης πολιτικής αντιστάσεως. Μάλιστα, μετά τον θάνατο του άλλου αγωνιστή ηγέτη, του Γεωργίου Παπανδρέου, είναι ο μοναδικός αναγνωρισμένος πολιτικός ηγέτης και ο συντονιστής του αγώνα εναντίον της δικτατορίας. 12. Μετά το τέλος της δικτατορίας είναι ικανοποιημένος ο Παναγιώτης Κανελλόπουλος γιατί είχε επιτελέσει ακέραιο το καθήκον του, κρατώντας στερεά στα χέρια του τη σημαία της Δημοκρατίας, αλλά και γιατί είδε τη δικαίωση των αγώνων του. Όμως αμέσως μετά φαίνεται πικραμένος. Να ήταν μήπως απογοητευμένος; Και από ποιες αιτίες; Κυριεύεται πάντως από πολιτικό ασκητισμό. Αυτός, που ξεκίνησε την πολιτική του σταδιοδρομία με την έντονη επιθυμία της δράσεως και της αναλήψεως ευθυνών, αρνείται δύο φορές να γίνει Πρόεδρος της Ελληνικής Δημοκρατίας. Κάτοχος πλέον ενός θησαυρού εμπειριών από ομαλές, δύσκολες ή και τραγικές περιστάσεις, επιθυμεί να δρα μόνος και αδέσμευτος, να συμβουλεύει, να οδηγεί, να διδάσκει μέσα και έξω από τη Βουλή. 91
- 92. ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑ ΠΟΛΙΤΙΚΟΥ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΥΝΔ Και κάτι άλλο ακόμη. Ο γενναίος των εθνικών και πολιτικών αγώνων έχει την ηθική και πολιτική γενναιότητα να κρίνει τις δικές του πράξεις του παρελθόντος, να τις αναθεωρεί, εναποθέτοντας την κρίση τους μόνον στην ιστορία και προκαλώντας επιφυλάξεις ακόμη και παλαιών συναγωνιστών του. Ήταν αυτές οι αναθεωρήσεις γεμάτες καλωσύνη, επιείκεια και ανωτερό- τητα. Ίσως αποτελούσαν κατάλοιπο των προβληματισμών, με τους οποίους είχε παλέψει στα χρόνια της δράσεως του. Ίσως αποζητούσε η λεπτή και ευαίσθητη συνείδησή του μια ιστορική κρίση των πράξεών του ανεπηρέαστη από την αίγλη της προσωπικότητάς του, ίσως οι αναθεωρήσεις να εξέφραζαν μια υπερβολική επιείκεια σαν ακραία περίπτωση ηθικής ευαισθησίας μετά την πολιτική που βρέθηκε στην αναπόδραστη ανάγκη να ασκήσει στα χρόνια του εμφυλίου. Ίσως επίστευε ότι έτσι ξαναγύριζε πειστικότερα στο κήρυγμα της εθνικής και κοινωνικής ενότητας, με το όποιο είχε ξεκινήσει την πολιτική σταδιοδρομία του. Ίσως οι αναθεωρήσεις εξέφραζαν μια νέα φάση πολιτικής εξελίξεώς του. Ανεξάρτητα αν οι αναθεωρήσεις αυτές εδίχασαν την πολιτική κριτική, πρέπει ν’ αναγνωρισθούν ως ένας μοναδικός ηθικός και πολιτικός ηρωισμός. 13. Στο ενεργητικό της πολιτικής δραστηριότητας του Παναγιώτη Κανελλόπουλου πρέπει να καταγράψουμε μερικές αδρές γραμμές που κατεύθυναν όλες τις συγκεκριμένες πολιτικές πράξεις του στα χρόνια της πολιτικής και της γενικότερης δράσεως του, και είχαν αναχθή από τον ίδιο σε βασικές αρχές του δημοσίου βίου. Αυτές τηρήθηκαν απαράβατα από τον Παναγιώτη Κανελλόπουλο και αποτέλεσαν παράδειγμα για τους συγχρόνους και πολιτική παρακαταθήκη για τους μεταγενέστερους. Ιδού αυτές: α) αγώνας, χωρίς υπολογισμό των θυσιών, υπέρ της ελευθερίας εναντίον κάθε ζυγού, που ενσαρκώθηκε από τον ίδιο στην αμείλικτη πολεμική του εναντίον της εχθρικής κατοχής και των δύο δικτατοριών, β) ιδιαίτερη προσοχή και προνομιακό ενδιαφέρον για τα πολύπαθα και εμπερίστατα βόρεια διαμερίσματα της χώρας, γ) πάγια επιδίωξη της κοινωνικής δικαιοσύνης, δ) προσέγγιση των νέων με αγάπη, οικειότητα και με ενδιαφέρον δασκάλου και πατέρα μαζί, ε) αναγωγή της θυσίας και της αρετής σε βασικές αρχές του δημοσίου βίου, 92
- 93. 5. ΙΔΕΕΣ στ) τάχιστηπροσαρμογή στην επαναστατικότητα του αιώνα μας στον τομέα της γνώσεως, ζ) δράση ισχυρή με ορίζοντα τον πλανήτη, εντρύφηση σε όλες τις περιόδους της Ιστορίας, ένταξη γνήσια ευρωπαϊκή, πίστη βαθειά, με κορυφαίες εξάρσεις, στην Ελλάδα. 14. Τελειώνω χωρίς να τολμώ να ισχυρισθώ, ότι με την σύντομη ομιλία μου μπόρεσα να σκιαγραφήσω μισό αιώνα πολιτικής δραστηριότητας του Παναγιώτη Κανελλοπούλου και να εξηγήσω όλα τα βήματα και τα διαβήματα μιας προσωπικότητας τόσο άνετα και πλούσια εκφραζόμενης, αλλά και τόσο δύσκολα κατά βάθος ερευνώμενης. Οπωσδήποτε τον Παναγιώτη Κανελλόπουλο ως κορυφαία πνευματική προσωπικότητα, ως πολιτικό και ως άνθρωπο θα τον θυμούνται για πολλά χρόνια με συγκίνηση οι Έλληνες όλων των πολιτικών παρατάξεων, καθώς και οι στοχαστές όλων των πνευματικών προσανατολισμών. Την παλλόμενη συνείδησή του θα την τιμούν πάντοτε. Οι γνώμες του θα υπολογίζονται περισσότερο από όσο την εποχή που τις εκήρυσσε. Η πλούσια κληρονομιά που μας άφησε θα αποτιμηθή επάξια. Το όρθιο, το φυσικά και ηθικά υψηλό ανάστημά του, θα παραμείνει χαραγμένο στη μνήμη των Ελλήνων. Και την απαλή, την ευγενική, τη γοητευτική, την ασκητική φυσιογνωμία του θα την αντικρύζουν όλοι οι Έλληνες με σεβασμό και με αγάπη. *Ομιλία στην εκδήλωση του «Σπιτιού της Ευρώπης» της 2.4.87 **Ο Κωνσταντίνος Καλλίας (Χαλκίδα, 1901 - Αθήνα, 2004). Διετέλεσε υπουργός, βουλευτής και ευρωβουλευτής. Το 1935 υπήρξε συνιδρυτής του Εθνικού Ενωτικού Κόμματος μαζί με τον Π. Κανελλόπουλο. ΒΙΒΛΙΟΘΗΚΗ ΤΗΣ ΒΟΥΛΗΣ ΤΩΝ ΕΛΛΗΝΩΝ 93
- 94. ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑ ΠΟΛΙΤΙΚΟΥ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΥΝΔ Ο Παναγιώτης Κανελλόπουλος μέσα απ’ την «Ιστορία του Ευρωπαϊκού Πνεύματος»* Του Τάσου Αθανασιάδη** Σ ’ αυτόν τον ωκεάνειο περίπλου απ’ τις χιλιάδες σελίδες της «Ιστορίας του ευρωπαϊκού πνεύματος» του Παναγιώτη Κανελλόπουλου, - που κάνω, ομολογώ, αυτή τη φορά επιλεκτικά - αιστάνθηκα την ανάγκη να καταγράψω τις εντυπώσεις μου, γιατί πιστεύω πως η αναστροφή με μιαν εξαιρετική διάνοια, όπως η δική του, φορτίζει με έμπνευση κάθε προσωπική δημιουργία. Καθώς προχωρούσα στην ανάγνωση, από κεφάλαιο σε κεφάλαιο πρόβαλλε ολοένα μπρός μου η ηθική φυσιογνωμία του, ενώ παρεμβαλλόταν κάθε τόσο η ωραία μορφή του, όπως τη μεγέθυνε ο φακός της μνήμης μου. Άκουα τη λαλιά του με τη χαρακτηριστική εκφορά του «Ρ» να διαδέχεται την ομιλητική γραφή του και δεχόμουν τα θερμά κύματα της ψυχικής ακτινοβολίας του ανθρώπου, που στα σαράντα χρόνια της φιλίας μας υπήρξε το πρόσωπο αναφοράς μου. Το τι διδάχτηκα ή πληροφορήθηκα στη διάρκεια αυτής της διαδρομής,- ανάμεσα σε έξοχες προσωπογραφίες μεγάλων και μικρών δημιουργών, ηρώων αλλά και ταπεινών πολιτών, σε αναλύσεις έργων, ιδεολογιών και κοσμοθεωριών, τόπων, γεγονότων κ.α., - έχει λιγότερη σημασία, από το τί μπόρεσα να αφομοιώσω, ώστε νάχω αιστανθεί στο τέλος της διαδρομής το αόριστα ευχάριστο αίσθημα πώς είχα πλουτίσει το πνευματικό αποθεματικό μου. Ευγνωμονώ αυτή την ακούραστη μέλισσα, που κορφολόγησε με ιδιοφυΐα τον αμητό απ΄την πνευματική ανθοφορία αιώνων μέσα στο πάθος της να μεταδώσει το τρισαπόσταγμά του στους Έλληνες, αφήνοντας συγχρόνως να διαφαίνεται διακριτικά απ’ τις σελίδες του ανεπανάληπτου έργου αυτό το πρότυπο αρετής και σοφίας, ο δημιουργός του, πού τίμησε την έννοια «Άνθρωπος» και «Έλληνας»… Ο Παναγιώτης Κανελλόπουλος ήρθε στον κόσμο όταν ο αιώνας μας ήταν νήπιο, πού την πατρότητά του διεκδικούσε ο προηγούμενός του με τους μακάριους χρόνους της «Μπελ Επόκ». Έφυγε απ’ τη ζωή εγκαταλείποντας έναν αιώνα γέρο, να παραδέρνει μέσα σε μιαν ηθική ασυναρτησία, βία και οργή. Πολύ νέος είχε ζήσει μέρες εθνικών θριάμβων, αλλά και μέρες κατα- 94
- 95. 5. ΙΔΕΕΣ στροφών. Μετην μοναδική πείρα πού είχε αποκομίσει καθώς είχε την ευκαιρία να παρακολουθεί από πολύ κοντά τα πολιτικά γεγονότα,- προετοιμασμένος από ιδιοσυγκρασία και παιδεία,- διαμόρφωσε ένα χαρακτήρα μετριοπαθή, έτσι ώστε «μέσα στόν παθών το σάλο» να παραμένει ένας νηφάλιος κριτής της πολιτικής μας ζωής. Η γενεά μου είχε ευτυχήσει να δεχτεί πρώτη το δώρο της διδασκαλίας του. Ήταν γι’ αυτήν ένα προνόμιο. Εκεί γύρω στα 1930 ένα πυκνό ακροατήριο από σπουδαστές, διανοούμενους, μέλη της αθηναϊκής κοινωνίας, συνωστιζόταν στην αίθουσα της Νομικής Σχολής της οδού Σίνα, για να παρακολουθήσει το νεαρό κοινωνιολόγο, πού ανέπτυσσε στα μαθήματά του ρηξικέλευθες απόψεις επάνω στή θεωρία του Μαρξισμού σαγηνεύοντας με τη γοητεία του λόγου του όσο και με την αιθέρια καλλονή του. Κάποια στιγμή, ωστόσο, η ακαδημαϊκή έδρα φάνηκε πολύ στενό βάθρο για τον επιστήμονα. Ο Παναγιώτης Κανελλόπουλος αιστάνθηκε τότε την ανάγκη να κατεβεί στο χώρο της δράσης, για να διδάξει έμπρακτα την πολιτική αρετή. Το πάθος, όμως, της διδαχής και το δαιμόνιο της δημιουργίας δε σιγήσανε ποτέ μέσα του. Στή διάρκεια μιας πενηνταετίας με τα ανεπανάληπτα έργα του, αναδείχτηκε ο νεότερος απ’ τους μεγάλους διδασκάλους του Έθνους. Ή «Ιστορία του ευρωπαϊκού πνεύματος» θα παραμένει «μέγιστον μάθημα». Στόν Παναγιώτη Κανελλόπουλο και οι τρείς εκδηλώσεις,- του Πολιτικού, του Επιστήμονα και του ανθρώπου των Γραμμάτων,- ήταν έκφραση μιας έντονης εσωτερικής ζωής χριστιανού. Σέ όλη την πολυτάραχη σταδιοδρομία του η ηθική της «Ομιλίας επί του Όρους» καταξίωνε τις πράξεις του με χαρακτηριστικό της γνώρισμα, στην Πολιτική: Το εθνικό και μόνο συμφέρον. Κατάγγειλε στην κοινή γνώμη το φανατισμό ανάμεσα στα αντίπαλα κόμματα ως αίτιο του μοιραίου «Διχασμού» ιδρύοντας το «Εθνικόν Ενωτικόν Κόμμα» για να επιβάλει νέα πολιτικά ήδη. Στήν Επιστήμη: Την αφατρίαστη κρίση. Ό κοινωνιολόγος δε δίστασε, απιστώντας στην οικογενειακή του παράδοση, να δικαιώσει την πολιτική του Ελευθερίου Βενιζέλου. Στά Γράμματα: Μια χυμώδη γραφή, όπου οι λυρικές αποχρώσεις συνοδεύουν ρήσεις με απροσδόκητες προεκτάσεις βάθους. Τα κείμενα του μοιάζουν με απομαγνητοσκοπήσεις ενός πυκνού όμηλιτικού ύφους, πού τους προσδίδει παραστατικότητα και ένταση. Τέλος, στην καθημερινή ζωή: Μιαν εγκαρδιότητα, και προσήνεια ανθρώπου, πού έκανε βίωμά του την «Αγάπη». Συγχώρησε τους διώκτες του συνταγματάρχες της Χούντας μπροστά στο δικαστήριο πού τους δίκαζε. Ήταν γι’ αυτόν, ζωτική ανάγκη να αγαπά και να τον αγαπούν, όπως σε άλλους νάχουν ισχύ για να τους υπολογίζουν. Ωστόσο, αντίθετα από πολλούς άλλους, είχε κατορθώσει τούτο το σπάνιο: Το όνομα του να είναι αξίωμα και η φιλία του να αποτελεί τίτλο ευγενείας σε όσους είχαν αξιωθεί να την αποκτήσουν. Χαρακτήρες, όπως του Παναγιώτη Κανελλόπουλου, 95
- 96. ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑ ΠΟΛΙΤΙΚΟΥ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΥΝΔ δημιουργούνται «με καιρό και με κόπο». Είναι άνθη πολιτισμού. Αν ή φυλή μας στούς τελευταίους αιώνες διαμόρφωσε τον τύπο του «αγωνιστή», τον τύπο του «διαφωτιστή», τον τύπο του «Όδυσσέα», με τον Παναγιώτη Κανελλόπουλο έφτασε στη θαυμαστή εκείνη ωριμότητα, πού ευγονικός καρπός της είναι ό «ευπατρίδης». Κάθε σκέψη και πράξη του ήταν αποταμίευμα πείρας και σοφίας. Είναι ευτύχημα για το μελετητή ν’ ανακαλύπτει μέσα στο έργο του Παναγιώτη Κανελλόπουλου όλα εκείνα τα στοιχεία, διατυπωμένα με παρρησία εξομολογητική, έτσι ώστε να τονίσει με κάποιο αίσθημα ασφάλειας τις χαρακτηριστικές γραμμές στην πνευματική κατατομή του, βρίσκοντας συγχρόνως και τον κεντρικό άξονα πού συνδέει την τρισδιάστατη εκδήλωση του ως πολιτικού, επιστήμονα και καλλιτέχνη. *Απόσπασμα από ομιλία κατά την έκτακτο συνεδρία της Ακαδημίας Αθηνών την 17η Μαρτίου 1992 **Ακαδημαϊκός 96
- 97. 5. ΙΔΕΕΣ Παναγιώτης Κανελλόπουλος Ο Πολιτικός και Διανοούμενος* Του Κ. Σβολόπουλου** Ο απολογισμός της πρώτης συμμετοχής του Π. Κανελλόπουλου στο δημόσιο βίο δομείται πάνω σε επιτεύγματα που συντελέστηκαν στο πε- δίο, κατά κύριο λόγο, της επιστήμης. Το 1919, εγγράφηκε στη Νομική Σχολή του Πανεπιστημίου Αθηνών, αλλά υπό την πίεση των πολιτικών γεγονότων που επιβάρυναν δραματικά τη ζωή της οικογένειάς του, ολοκλήρωσε τις σπουδές του στη Χαϊδελβέργη, το 1923. Εκεί, είκοσι μόλις ετών, αναγορεύτηκε διδάκτωρ του Δικαίου. Στην Ελλάδα, έκτοτε, χωρίς να αποστρέψει το βλέμμα από τις δραματικές εξελίξεις που συντελούνταν στο πολιτικό πεδίο, ενέκυψε συστηματικά στη μελέτη και την έρευνα. Το έτος 1929 έγινε υφηγητής και τέσσερα χρόνια αργότερα καθηγητής στο Πανεπιστήμιο Αθηνών. Ανάδειξη πρώιμη που προοιωνιζόταν μια λαμπερή ακαδημαϊκή σταδιοδρομία, αλλά και, επιπλέον, μία προέχουσα θέση στο πνευματικό στερέωμα! Έχοντας στην Πάτρα, γενέτειρά του, εισχωρήσει από την εφηβική ήδη ηλικία στον κόσμο των γραμμάτων και της διανόησης, ο Π. Κανελλόπουλος επιδόθηκε στην άντληση και την αξιοποίηση κάθε πηγής που προσφερόταν για να δώσει απάντηση στις βαθύτερες ανησυχίες που ολοένα και εντονότερα τον διακατείχαν. Στη σύνθεση, ειδικότερα, της επιστήμης και της φιλοσοφίας επι- ζήτησε το μέσο για τη διερεύνηση των διαχρονικών προβλημάτων του ανθρώπου και της θέσης του στον κόσμο. Η θητεία στη Χαϊδελβέργη, στο μέσο μιας θαυμαστής πνευματικής ατμόσφαιρας, τον όπλισε με τη δυνατότητα να τιθασεύσει τις γνώσεις και να αξιοποιήσει επιλεκτικά τις ιδέες και τις προτάσεις που διαχέονταν από τα «ανοιχτά παράθυρά» της «προς όλους τους ορίζοντες του πνεύματος»... Ιδού το κλίμα που επεδίωξε, από κοινού με τον Κ. Τσάτσο και τον Ι. Θεοδωρακόπουλο, «ηθικά» ομοουσίους του, να μεταφυτεύσει στην Ελλάδα, όπου το τοπίο της φιλοσοφίας «έμοιαζε λίγο ή πολύ με έρημο». Η πρωτοβουλία τους να εκδώσουν, το 1929, το Αρχείον Φιλοσοφίας και Θεωρίας των Επιστημών απέβλεπε στην παροχή των μέσων και των κριτηρίων για μια υπεύθυνη εκλογή του πνευματικού δρόμου που κάθε αναγνώστης θα αποφάσιζε να ακολουθήσει. Ο ίδιος, σε 97
- 98. ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑ ΠΟΛΙΤΙΚΟΥ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΥΝΔ εφαρμογή αυτής ακριβώς της αντίληψης, απέφυγε την ένταξη σε μια συγκεκριμένη σχολή, στάθηκε, κατά την ομολογία του, «σε ίση απόσταση και προς τον ιδεαλισμό και προς τον ιστορικό υλισμό» και κράτησε «το πνεύμα ανοικτό προς όλες τις κατευθύνσεις», αυστηρός πάντοτε κριτής απέναντι σε κάθε απόπειρα δογματικής σχηματοποίησης και υπεραπλούστευσης. Ο φιλοσοφικός στοχασμός και η επιστημονική πειθαρχία, η πολιτική ενατένιση, η εμβάθυνση στα γράμματα και τις τέχνες, στην ιστορική λειτουργία και στη σύγχρονη προβληματική τους, συντάχθηκαν σε ενιαίο σώμα καθοδόν προς την αναζήτηση ερμηνείας και κατανόησης των διαχρονικών προβλημάτων και των εσχάτων ερωτημάτων του ανθρώπου. Ως ο πρώτος, εξάλλου, καθηγητής της Κοινωνιολογίας στο Πανεπιστήμιο Αθηνών θεμελίωσε –και περί το ειδικότερο αυτό αντικείμενο– τον ανοικτό διάλογο με αναφορά στην πολυδιάστατη φύση των κοινωνικών φαινομένων, εστιάζοντας το βλέμμα, όχι μόνο αιτιοκρατικά αλλά και κατανοητικά, στον κοινωνικό άνθρωπο… Προικισμένος με το χάρισμα της ευφράδειας, στον γραπτό ή τον προφορικό λόγο, αναμετέδωσε και θέρμανε, με τα κείμενα και τη διδασκαλία του, τον νου και την ψυχή των αναγνωστών και των ακροατών του. Η καταξίωσή του ως εξέχοντος πανεπιστημιακού δασκάλου θα συνδυαστεί έκτοτε με την επίτευξη συγγραφικών άθλων και με την προοπτική της ανάδειξής του σε πνευματικό ταγό της ελληνικής κοινωνίας. Ποιο ήταν το κίνητρο που ώθησε, τότε ακριβώς, τον Παναγιώτη Κανελλόπουλο να στραφεί στην ενεργό πολιτική; Αναμφίβολα, η πνευματική του ιδιοσυστασία δεν αντέφασκε, αλλά, αντίθετα, εναρμονιζόταν με την αντίληψη ότι η ενασχόληση με τα κοινά αποτελεί καθήκον, «δέον» υπέρτατο. Ο ίδιος, εντούτοις, αποκαλύπτει ότι προς την πολιτική τον ώθησε και αυτή η φύση του, η ίδια που τον είχε εσωτερικά διχάσει χωρίς όμως να τον εμποδίσει «να συμφιλιώνει τη δράση στην πολυθόρυβη πολιτική αγορά με τη σιωπή του πνευματικού ερημητηρίου, με την έρευνα και τη συγγραφική δραστηριότητα». Δε θα όφειλε όμως να παροραθεί και το γεγονός ότι η απόφαση να αναμειχθεί ενεργά στην πολιτική ήταν στενά συνυφασμένη με την πεποίθησή του στην ανάγκη εκφοράς ενός συγκεκριμένου, νέου πολιτικού λόγου. Έχοντας βιώσει στους κόλπους της οικογένειάς του την τραγωδία του διχασμού, αφού «κατανίκησε μέσα του» το πνεύμα που την είχε εκθρέψει, οραματιζόταν ήδη την υπέρβαση της εσωτερικής διαίρεσης των Ελλήνων. Η υποτροπή του φαινομένου, το έτος 1935, κατέστησε αναπόδραστη την απόφασή του να αναλάβει ενεργό πρωτοβουλία ιδρύοντας το κόμμα που ονόμασε – πώς άλλως; – «Εθνικό Ενωτικό». «Έβλεπα πως δεν οδηγούμεθα παρά από το κακό στο χειρότερο με τα πάθη και τους φανατισμούς και θεώρησα καθήκον μου να μπω στην ενεργό πολιτική δράση», αφηγείται. Η συγκεκριμένη αυτή αφετηρία θα αποτελέσει και τον 98
- 99. 5. ΙΔΕΕΣ σταθερό έκτοτεκανόνα, από τον οποίο ουσιαστικά δεν θα παρεκκλίνει κατά την πολιτική διαδρομή πέντε δεκαετιών... Ο Παναγιώτης Κανελλόπουλος, μη έχοντας κρατήσει επί μακρόν τα ηνία της εξουσίας, δεν κατέλιπε έργο συγκρίσιμο με αυτό που επιτέλεσε στη διάρκεια του 20ού αιώνα ο Καραμανλής ή ο Βενιζέλος. Η σύντομη διέλευσή του, δύο φορές, από την πρωθυπουργία συνέπεσε με συγκυρίες απρόσφορες να επιτρέψουν την ανάληψη μακρόπνοων πρωτοβουλιών. Σε ευρύτερη, εντούτοις, διάρκεια επέθεσε τη σφραγίδα του σε κάθε προσπάθεια που αναλήφθηκε προς την κατεύθυνση τριών επιδιώξεων μείζονος εμβέλειας: της εμπέδωσης της δημοκρατίας, της δραστικής ανταπόκρισης στο εθνικό καθήκον, της ευρωπαϊκής ολοκλήρωσης. Η υπεύθυνη στάση απέναντι στα μεγάλα προβλήματα της εποχής του απαίτησε συχνά τη σύνθεση και των τριών αυτών παραμέτρων· αλλά και η αίσθηση της ανάγκης για την εκπλήρωσή τους υπήρξε προϊόν βαθιάς και αδιάκοπης πνευματικής διεργασίας. Πάγια προϋπόθεση της ανάμειξης του Π. Κανελλόπουλου στα κοινά υπήρξε η τήρηση των αρχών και των κανόνων του δημοκρατικού πολιτεύματος· και, επιπλέον, η αδιάλειπτη φροντίδα για την υιοθέτηση πολιτικής συμπεριφοράς συμβατής με το πνεύμα του. «Αίρεση βίου», η στάση αυτή αντλούσε πρόσθετη δύναμη από την πεποίθησή του ότι η δημοκρατία, περισσότερο από ιδεολογία ή θεωρία, είναι ο νους που φθάνει ελεύθερος στην αρετή και στη δικαιοσύνη. Η «αρετή» – υποστήριζε συρράπτοντας μετά τους αρχαίους Έλληνες το κλασικό αυτό τρίπτυχο – προϋποθέτει τη «δικαιοσύνη» και η δικαιοσύνη τη δημοκρατία. Ο πολιτικός και πνευματικός άνθρωπος Π. Κανελλόπουλος θα προμαχήσει συνειδητά, με λόγους και πράξεις, στον αγώνα που σφράγισε την ιστορία του 20ού αιώνα, στην «πάλη» - όπως ο ίδιος την χαρακτήρισε - «μεταξύ ανθρωπισμού και απανθρωπίας». *Απόσπασμα από την εισαγωγή στο φυλλάδιο της Έκθεσης «Οι Αχαιοί Πρωθυπουργοί Παναγιώτης Κανελλόπουλος (1902-1986) Ο Πολιτικός και Διανοούμενος» που διοργάνωσε η Βουλή των Ελλήνων το 2008. **Ακαδημαϊκός, Καθηγητής της Ιστορίας του Νεώτερου Ελληνισμού του Πανεπιστημίου Αθηνών 99
- 100. ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑ ΠΟΛΙΤΙΚΟΥ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΥΝΔ Το ιστορικό νόημα του Ελληνικού Έθνους Του Παναγιώτη Κανελλόπουλου Τ ΟΝ Σεπτέμβριο του 1966, επτά μήνες πριν από το πραξικόπημα του 1967, ο Π. Κανελλόπουλος επισκέφτηκε την Κύπρο ως επίσημος προσκε- κλημένος του Αρχιεπισκόπου Μακαρίου. Εκτός από τις πολιτικές συνομιλίες που είχε στη Μεγαλόνησο, κατά την ολιγοήμερη διαμονή του, ο Π. Κανελλόπουλος ανέπτυξε και δραστηριότητα πνευματική. Στα πλαίσια της δραστηριότητας αυτής επισκέφθηκε το Παγκύπριο Γυμνάσιο, όπου και μίλησε επί πολύ στους μαθητές. Και την 27.9.1966 έδωσε διάλεξη στην παιδαγωγική Ακαδημία της Κύπρου ενώπιων όλης της πολιτικής και πνευματικής ηγεσίας της νήσου. Θέμα της διαλέξεως «το ιστορικό νόημα του ελληνικού έθνους». Η διάλεξη αυτή, παρατίθεται ολόκληρη: Πολλές φορές είχα σκεφθεί ότι θα ‘πρεπε να αναζητήσω το νόημα που έχει το «Ελληνικόν». Μέσα μου το αναζητώ ή μάλλον το ζω αδιάκοπα, όπως το ζουν όλοι οι Έλληνες, χωρίς καν να το αναζητούν. Υπάρχει αυτονόητο μέσα μας, όπως υπάρχουν στους καρπούς ενός δένδρου -και στους χυμούς των καρπών- οι ρίζες του. Το σιωπηλό, όμως, τούτο βίωμα πρέπει να παίρνει κάθε τόσο και τη μορφή του Λόγου. Αισθάνομαι την ανάγκη να αναζητήσω και με το Λόγο, σε προφορική επικοινωνία με άλλους, το νόημα που έχει το «Ελληνικόν». Όχι η Ελλάς ως κράτος ή ο Ελληνικός Λαός ως φυσική ομαδική παρουσία, αλλά το «Ελληνικόν», όπως έλεγε ο Ηρόδοτος, το «Γένος» όπως είπαν πολύ αργότερα, ύστερ’ από πολλές δοκιμασίες και βαρύτατες εμπειρίες, οι προγονοί μας, εκείνοι που, όταν δεν υπήρχε πια ούτε γωνιά ελεύθερης γης, είχαν την ηθική δύναμη να ιδρύσουν ακριβώς τότε τη Μεγάλη του Γένους Σχολή. 100
- 101. 5. ΙΔΕΕΣ Ενώπιόν σας,Έλληνες της Κύπρου, ενόμισα ότι θα ‘πρεπε να πράξω ό,τι δεν έχω πράξει ως τώρα. Θα επιχειρήσω να προσεγγίσω με το Λόγο το μέγα νόημα που ζει μέσα σας, εκείνο που τουλάχιστον τρεις χιλιάδες χρόνια δε νικήθηκε από κανένα θάνατο, από κανένα κατακλυσμό, από κανένα νόμο και καμιάν οργή της ιστορίας. Πανάρχαιοι είναι και άλλοι λαοί στον κόσμο. Όλοι, βέβαια, έχουν πανάρχαιες ρίζες. Δεν υπάρχει άνθρωπος που να μην κατάγεται από τον Αδάμ. Αλλά πόσοι είναι σήμερα οι λαοί που η μνήμη τους βυθίζεται σε περισσότερα από δύο χιλιάδες χρόνια; Δεν είναι πολλοί, αλλά υπάρχουν. Είναι οι Κινέζοι και οι Ινδοί. Είναι και ο Ισραήλ. Οι Κινέζοι και οι Ινδοί είναι ωκεανοί λαών. Κατέχουν, εδώ και χιλιάδες χρόνια, τεράστιες εκτάσεις της γης. Δεν είχαν πάντοτε το αίσθημα της ενότητας. Είχαν, όμως, και έχουν λίγο ή πολύ ενιαία μνήμη. Και η μνήμη τους φθάνει πολύ βαθιά στο παρελθόν. Μόνο τότε μπορούμε να πούμε ότι η μνήμη ενός λαού φθάνει βαθιά, όταν διαπιστώνεται με τον Λόγο το ιστορικό βάθος της μνήμης. Υπάρχουν τραγούδια των Κινέζων που ανάγονται στην εποχή των Ομηρικών επών. Ο Ήλιος και η Σελήνη στην Ανατολή –όχι στο μεσουράνημα ούτε στη Δύση- ήταν ένα από τα πρώτα ποιητικά βιώματα των Κινέζων. Κι έμεινε, λίγο ή πολύ, ως τα σήμερα το ίδιο. Δεν είδαμε μόνον εμείς, από τη δική μας γεωγραφική ή ιστορική σκοπιά, τους Κινέζους στην Ανατολή. Οι ίδιοι έβλεπαν ανέκαθεν τον εαυτό τους συνυφασμένο με τον ανατέλλοντα ήλιο, με τον «Κύριο της Ανατολής». «Ανατέλλω στην Ανατολή σ’ όλη μου την απεραντοσύνη», λέει ο πρώτος στίχος ενός ποιητή που έζησε γύρω στο έτος 300 π.Χ. Η «απεραντοσύνη» είναι κι αυτή ένα χαρακτηριστικό βίωμα των Κινέζων. Πώς να μην είναι; Η γη τους είναι απέραντη. Κι έγινε έτσι και η ψυχή τους απέραντη. Χώρεσε μέσα της περισσότερο την αιωνιότητα, το άπειρο, παρά τον χρόνο, την ιστορία. Το ίδιο περίπου μπορούμε να πούμε και για τους Ινδούς. Με διαφορετικά σύμβολα -με σύμβολο περισσότερο την αθάνατη Νύχτα, που την υμνεί ένα πανάρχαιο σανσκριτικό τραγούδι, παρά τον Ήλιο- στάθηκαν και οι Ινδοί στα όρια ιστορίας και απείρου, χρόνου και αιωνιότητας. Έτσι κατόρθωσαν -Ινδοί και Κινέζοι- να διατηρηθούν, δηλαδή να διατηρήσουν, τρεις χιλιάδες χρόνια, τη μνήμη τους, αλλά έμειναν σταματημένοι στα όρια ιστορίας και απείρου, ακίνητοι, στατικοί. Το ίδιο ακίνητοι θα έμεναν, ίσως και επηρεασμένοι από την απεραντοσύνη της ερήμου, οι αρχαίοι Αιγύπτιοι, που ο Λόγος τους -όπως διατηρήθηκε σε επιγραφές των Πυραμίδων ή στο Βιβλίο των Νεκρών- μας γυρίζει πολλές χιλιάδες χρόνια πίσω, αν δεν έπαυαν κάποτε να υπάρχουν. Κάποτε σημειώθηκε στη μνήμη τους το μοιραίο και τελεσίδικο ρήγμα. Η μνήμη -όχι το αίμα- είναι ο μέγας κρίκος που εξασφαλίζει την ενότητα και τη συνέχεια. Από τους λαούς της Μέσης Ανατολής μόνον ο Ισραήλ δεν έπαθε κανένα ρήγμα στη μνήμη του. 101
- 102. ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑ ΠΟΛΙΤΙΚΟΥ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΥΝΔ Να συγκρίνουμε τους Έλληνας με τους Ινδούς ή τους Κινέζους, είναι κάτι το αδιανόητο». Εκείνοι είναι ωκεανοί λαών. Έμειναν στατικοί και ακίνητοι μέσα σε όρια που δεν μοιάζουν καν με όρια ιστορικά και που άρχισαν να γίνονται ιστορικά (στην αρχή μόνο για τα μάτια των Ελλήνων και όχι των ίδιων των κατοίκων της Ανατολής) από τον καιρό που ο Μέγας Αλέξανδρος έφθασε στις Ινδίες. Για τους ίδιους μάλιστα τους Κινέζους και τους Ινδούς, τα όρια της επίγειας ζωής τους δεν έγιναν, μπορούμε να πούμε, ιστορικά παρά μόνον όταν η χριστιανική Ευρώπη μετέφερε εκεί, στους τελευταίους αιώνες, την έννοια και τη δυναμική διαλεκτική της ιστορίας. Με τον Ισραήλ η σύγκριση του «Ελληνικού» είναι όχι μόνο νοητή, αλλά και αναγκαία. Με τη σύγκριση αυτή θ’ αρχίσω μάλιστα να διευκρινίζω το ειδικό -μοναδικό- νόημα του «Ελληνικού». Ο Ισραήλ κράτησε τη συνοχή του (για ειδικούς λόγους, και την βιολογική ακεραιότητα του που, όπως είπαμε, δεν είναι απαραίτητο στοιχείο της συνοχής και συνέχειας) από τον καιρό που βρήκε τη λεκτική της αποκρυστάλλωση η «Γένεσις», το πρώτο βιβλίο της Παλαιάς Διαθήκης. Ειδικώτερα, όμως η «Έξοδος» είναι για τους Ιουδαίους ό,τι είναι για το γένος των Ελλήνων η «Ιλιάς». Εδώ - στην «Έξοδο» - γίνεται η συνειδητοποίηση της αποστολής του Ισραήλ επί της γης με αντίστροφα, σε σύγκριση με την Ιλιάδα, τα βασικά σημεία και στοιχεία. Οι Ιουδαίοι ελευθερώνονται και επιστρέφουν στη γη τους. Οι Αχαιοί -η μνήμη του Ομήρου μας γυρίζει σε μιαν εποχή προγενέστερη από την κάθοδο των Δωριέων- ξεκινούν από τη γη τους για να τιμωρήσουν και να υποδουλώσουν έναν άλλο λαό. Αλλά εμφανίζουν τον εχθρό τους υπό την προστασία μιας μερίδας των δικών τους Ολυμπίων θεών. Μολονότι η πρόθεση των Αχαιών προβάλλει - όχι, όμως, απρόκλητα- ως πρόθεση κατακτητική, δείχνουν μια πρωτότυπη ιδεολογική ανεκτικότητα. Δεν τη δείχνουν, βέβαια, στην πράξη. Το Ίλιον το αφάνισαν. Αλλά χάρισαν στους Τρώες - η δωρεά αυτή ήταν πολύ πλούσια- τον Άρη, τη Λητώ, την Αφροδίτη, την Αρτέμιδα, τον Απόλλωνα, κρατώντας για τον εαυτό τους την Ήρα, την Αθηνά, τον Ποσειδώνα, τον Ερμή, τον Ήφαιστο. Το περιστατικό τούτο δεν είναι διόλου ασήμαντο. Τον Δία, μάλιστα, τον αφήκαν να ‘ναι λίγο ή πολύ αμέτοχος. Έτσι γεννήθηκε στον κόσμο - αδιάφορο αν μόνο συμβολικά και όχι στην πράξη - η αμεροληψία, εκείνη που πολύ αργότερα, μιλώντας για Έλληνες, Ιουδαίους και βαρβάρους, καθιέρωσε οριστικά ο Απόστολος των 102
- 103. 5. ΙΔΕΕΣ Εθνών (στηνπρος Ρωμαίους επιστολή του) με την περίφημη ρήση του: «ου γαρ εστί προσωποληψία παρά τω θεώ». Ο Ισραήλ, αντίθετα, ήθελε τον Θεό δικό του. Την αποστολή του την εσυνειδητοποίησε βάζοντας τον Θεό να μιλάει αδιάκοπα για τον «λαό του», τον εκλεκτό του λαό. Το ξεκίνημα, λοιπόν, του Ισραήλ ήταν βασικά διαφορετικό από το ξεκίνημα των Ελλήνων. Κι ήταν, ως ένα σημείο, ευκολώτερο να διατηρήσει τη συνοχή του μες στους αιώνες ο κλειστός λαός των Ιουδαίων παρά το γένος των Ελλήνων, που είχε ανοικτές τις θύρες της ζωής και τις πύλες του πνεύματος. Αλλά ήταν κι ανάγκη για τον Ισραήλ να μείνει κλειστός. Αιχμαλωσίες, μετοικεσίες, διασπορά, κατατρεγμοί σε ξένες χώρες, όλ’ αυτά θα οδηγούσαν στον αφανισμό του, αν δεν έμενε πολύ κλειστός και αν δεν πίστευε ότι ο Θεός είναι μόνο δικός του. Υπάρχουν, τάχα, αναλογίες μεταξύ της διασποράς των Ιουδαίων και της διασποράς των Ελλήνων; Κάποιες ναι, όχι όμως πολλές. Οι δύο λαοί είναι, χωρίς άλλο, οι μόνοι που έδειξαν χιλιάδων ετών αντοχή, ζώντας σε ξένες χώρες, σε άξενους τόπους. Και ήταν - και είναι - λαοί αριθμητικά μικροί. Στο σημείο τούτο συγγενεύει, επίσης, η μοίρα τους. Ποτέ δεν πρόβαλαν με την βουή μεγάλων ποταμών που ανοίγουν πλατιές κοίτες, όπως άνοιξαν οι Γερμανικοί λαοί από τον καιρό του Ιουλίου Καίσαρος ή οι Άραβες, με τη ρομφαία του Ισλάμ από τον Ζ’ αιώνα και πέρα. Κι αυτή ακόμα η θριαμβευτική πορεία του Μεγάλου Αλεξάνδρου προς Ανατολάς ήταν πορεία ολίγων Ελλήνων μέσα στο ασιατικό χάος τεράστιων χωρών. Ένα είδος διασποράς ήταν και η «ανάβασις» του Αλεξάνδρου. Αλλά δεν ήταν, βέβαια, η πιο χαρακτηριστική ενέργεια του Ελληνικού Γένους. Χαρακτηριστικές -τυπικές για τον Έλληνα- ήταν οι δύο μορφές διασποράς. Πρώτη η οργανωμένη, με ορμητήριο τη μητρόπολη των αποίκων. Δεύτερη η ατομική που έκαμε τον Έλληνα να ξενιτεύεται μόνος, είτε να περιοδεύει χώρες βαρβάρων, όπως ο Σόλων ή ο Εκαταίος ή και ο Ηρόδοτος (ο τελευταίος μπήκε στο τέλος και σε οργανωμένη ομάδα αποίκων), είτε και να μεταθέτει οριστικά την έδρα του και να επιβάλλει την παρουσία του στο περιβάλλον των Μεγάλων Βασιλέων ή σε ένδοξους οίκους Ρωμαίων ή στη Φλωρεντία των Μεδίκων ή στο Βατικανό ή πλάι σε Ισπανούς καρδιναλίους ή στην αυλή των Τσάρων. Στις περιπτώσεις αυτές δεν επέβαλε τον εαυτό του ο Έλλην ως έμπορο ή τραπεζίτη, αλλά ως σοφό διδάσκαλο ή ως πολιτικό νου ή και ως γενναίο στρατιώτη. Στη διασπορά των Ιουδαίων -στο μέγα αυτό δράμα που έχει το δικό του μεγαλείο, τον δικό του πόνο, αλλά και τα δικά του σκοτεινά χαρακτηριστικά- δε βρίσκει αντίστοιχα φαινόμενα ούτε η αποικιακή ούτε η ατομική διασπορά των Ελλήνων. 103
- 104. ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑ ΠΟΛΙΤΙΚΟΥ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΥΝΔ Στο φαινόμενο της αποικιακής διασποράς υπάρχουν αναλογίες μεταξύ Ελλήνων και Φοινίκων ή και νεώτερων ευρωπαϊκών λαών, των Άγγλων, των Ισπανών, των Ολλανδών, των Πορτογάλων. Οι λαοί αυτοί ίδρυσαν, όπως οι Έλληνες, πόλεις, κέντρα πολιτισμού, μακριά από τις βάσεις και τον λαϊκό κορμό τους, ίδρυσαν θαυμάσιες. γερές σκάλες που έκαμαν τις θάλασσες και τις ηπείρους (στην αρχαιότητα τις τρεις, στην νεώτερη εποχή όλες) να υπαχθούν στην αριστοτεχνική κλιμάκωση που επήγασε από τη σκέψη και την τόλμη των γενναίων ποντοπόρων. Οι Φοίνικες, βέβαια, έσβησαν, χάθηκαν. Οι Έλληνες, ιδρύοντας πόλεις, όπως η Νεάπολις, οι Συρακούσες, η Μασσαλία, το Βυζάντιο, η Αλικαρνασσός, η Έφεσος, η Σμύρνη, η Μίλητος, η Σαλαμίς και η Πάφος της Κύπρου, η Αλεξάνδρεια, η Κυρήνη, η Πτολεμαΐς της Κυρηναϊκής αφήκαν οριστικά τη σφραγίδα τους στην πρώτη ιστορική οικουμένη που εγνώρισε ο άνθρωπος, και δεν έπαψαν -λίγοι, αλλά άκαμπτοι και άφθαρτοι, να διεκδικούν την παγκόσμια παρουσία τους. Και πρέπει να παρατηρήσω ότι, αν τους Φοίνικες τους ξεπέρασαν σε ιστορική αντοχή, ξεπέρασαν και όλους τους νεώτερους λαούς στην καθαρότητα του νοήματος της αποικιακής διασποράς. Η εγκατάσταση των Ελλήνων στις εκβολές του Ροδανού ή στη Μαύρη Θάλασσα δεν είχε καμμιά σχέση με ό,τι ονομάζουμε ιμπεριαλισμό. Μπορεί να ‘ταν ιμπεριαλιστική η πολιτική των Αθηναίων απέναντι άλλων Ελλήνων, των Σαμίων ή των Συρακουσίων, αλλά η κίνηση των Ελλήνων γενικά προς τα άκρα του τότε προσιτού κόσμου δεν είχε, ούτε πήρε ποτέ, χαρακτήρα ιμπεριαλιστικό. Των νεώτερων λαών η αποικιακή εξάπλωση στον κόσμο, είχε, αντίθετα, ή πήρε με τον καιρό, το ύφος του ιμπεριαλισμού. Έτσι, στην περίπτωση των Ισπανών ή των Άγγλων διαπιστώνουμε τη διασταύρωση των μεθόδων των Ελλήνων και των Ρωμαίων. Το καθαρό ελληνικό νόημα της αποικιακής διασποράς το ενόθευσε λίγο ή πολύ η παράδοση του ρωμαϊκού ιμπεριαλισμού, με τα αγαθά της Pax Romana, αλλά και με τις μοιραίες σκιές της. Η αποικιακή διασπορά των Ελλήνων είχε κάτι το επικό. Ο Luigi Pareti - στο έργο του «Storia di Roma e del Mondo Romano» -λέει ωραιότατα ότι τον πρώτο κύκλο των αποικιακών εξαπλώσεων των Ελλήνων στα νησιά του Αιγαίου και στις ακτές της Μικράς Ασίας τον έχουν, κατά κάποιον τρόπο, απαθανατίσει οι ωδές της Ιλιάδος, ενώ ο δεύτερος κύκλος της αποικιακής διασποράς -σε πιο μακρινούς τόπους, στον Εύξεινο Πόντο, στη Μαρεώτιδα και στην Κύπρο, στην Ιταλική και Σικελική Δύση, στην Κυρηναϊκή και στη Μασσαλία- βρήκε την ποιητική του έκφραση στην Οδύσσεια. Και ο Α. Zarde - στο βιβλίο του «La Formation du people Grec»- λέει ότι «ο περίπλους του Οδυσσέως» δίνει την εικόνα των πρώτων μεγάλων ταξιδιών των Ελλήνων. Η παρατήρηση του Γάλλου σοφού καλύπτει και την περίπτωση των ατομικών περιπλανήσεων των Ελλήνων. Η περίπτωση αυτή έχει -εκτός από το επικό νόημα της ομηρικής Οδύσσειας που εμπνέεται απο 104
- 105. 5. ΙΔΕΕΣ την παλιννόστηση,από την ιδέα της επιστροφής στην Ιθάκη - και κάτι από την «Οδύσσεια» του Νίκου Καζαντζάκη, κάτι από τη δραματική ιδέα του νέου και τελεσίδικου ξενιτεμού. Από τους αρχαίους χρόνους, ως τα σήμερα, οι Έλληνες φεύγουν μόνοι, όχι μόνο για να περιοδεύσουν, να γνωρίσουν τον κόσμο, να μελετήσουν τα ήθη ξένων λαών και να γυρίσουν πίσω, όπως ο Εκαταίος ή ο Ηρόδοτος ή ο Πυθέας ο Μασσαλιώτης που έφθασε ως τη Θούλη, αλλά και για να εγκατασταθούν και να επιβληθούν ως άτομα σε ξένες χώρες. Ο Μέμνων ο Ρόδιος, «διαβεβοημένος επί συνέσει στρατηγική», αντιμετωπίζει, ως αρχιστράτηγος των Περσών, και φέρνει σε δύσκολη θέση τον Μέγα Αλέξανδρο. Από τη δύσκολη αυτή θέση έβγαλε τον «αήττητον παίδα» μόνον η τύχη. Ο Μέμνων αρρώστησε και πέθανε «και τη τούτου τελευτή συνετρίβη και τα του Δαρείου πράγματα». Λίγο πριν πεθάνει ο Μέμνων, ο Αθηναίος Εφιάλτης υπερασπίζεται την Αλικαρνασσό κατά του Μακεδόνος και τα τείχη της πόλεως πέφτουν μόνον αφού έπεσε προηγουμένως ο ίδιος. Την ιδίαν ώρα ένας άλλος Αθηναίος - ο Χαρίδημος, «ανήρ θαυμαζόμενος επ’ ανδρεία και δεινότητι στρατηγίας»- ήταν στην αυλή του Μεγάλου Βασιλέως. Τέτοια ήταν η δύναμη του -αλλά και τόσο πολύ το πήρε απάνω του- που, «παροργισθείς», μίλησε άσχημα στον Δαρείο - κι αυτός οργίσθηκε ακόμα περισσότερο και τον εθανάτωσε, αλλ΄«ευθύς μετενόησε και κατεμέμψατο εαυτόν ως τα μέγιστα ημαρτηκότα». Τα παραδειγματα Ελλήνων που ανήκουν, ως άνδρες πολιτικοί ή στρατηγοί, στην Ιστορία ξένων κρατών δεν είναι λίγα και φθάνουν ως τον Ιωάννη Καποδίστρια και τον Αλέξανδρο Υψηλάντη. Ποιος άλλος λαός έχει να παρουσιάσει, μέσα σε διάστημα χρόνου που υπερβαίνει τους είκοσι αιώνες, την τέτοια επίμονη προβολή και επιβολή τέκνων του έξω από τη γη τους, τέκνων ριζωμένων στις παραδόσεις και στην πατρίδα; Τα παραδείγματα, μάλιστα, Ελλήνων που, ως σοφοί διδάσκαλοι, άνοιξαν δρόμους στη ζωή ξένων λαών, είναι πολύ περισσότερα. Είναι αμέτρητα. Την άνοιξη του 146 π.Χ. ο Πόπλιος Κορνήλιος Σκιπίων Αιμιλιανός, κοιτάζοντας μελαγχολικά την Καρχηδόνα που είχε παραδοθεί στο πυρ και στο θάνατο, δεν άνοιξε την καρδιά του παρά μόνο στον Έλληνα Πολύβιο, τον δάσκαλο και φίλο του. Και θυμήθηκε, τότε, ο Αφρικανός ο νεώτερος τους βαρυσήμαντους στίχους του Ομήρου: «έσσεται ήμαρ ότ’ αν πότ’ ολώλει Ίλιος ιρή...». Τους θυμήθηκε, γιατί -όπως εξήγησε ο ίδιος στον Πολύβιο- φοβήθηκε ότι και η Ρώμη δε θα μπορούσε να αποφύγει κάποτε την τύχη της Τροίας και της Καρχηδόνος. Την ώρα που, σφίγγοντας το δεξί χέρι του Πολυβί- ου, μιλούσε έτσι ο γυιος του νικητή της Πύδνας, ποιος από τους δυο είχε προσφέρει περισσότερα στον άλλον; Στον ωραίο του δοκίμιο «Polybius at 105
- 106. ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑ ΠΟΛΙΤΙΚΟΥ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΥΝΔ Rome» λέει ο T. R. Glover ότι «είναι δύσκολο να πει κανείς ποιος κέρδισε περισσότερο» ο Σκιπίων Αιμιλιανός ή ο Πολύβιος, από τη μεγάλη αυτή φιλία που έδεσε τον έναν πλάι στον άλλον. Βέβαιο είναι, πάντως, ότι ο χθεσινός «ιππάρχης» των Αχαιών που, μετά την ήττα του Περσέως, είχε μεταφερθεί στη Ρώμη ως όμηρος, απεκάλυψε όχι μόνο στον Σκιπίωνα Αιμιλιανό, αλλά και στους Ρωμαίους γενικά, το μέγα νόημα που είχαν οι νίκες τους, εσυνειδητοποίησε μέσα τους τη σχέση της ρωμαϊκής ισχύος με το «μικτό» πολίτευμα της urbs, άνοιξε -με όργανο τη γλώσσα του ηττημένου λαού, την ελληνική- το δρόμο για τη λατινική ιστοριογραφία, ειδικώτερα για τον Τίτο Λίβιο. Και παράλληλα με τον Πολύβιο, ένας άλλος σύντροφος του Σκιπίωνος Αιμιλιανού, ο Παναίπος, έκαμε τους Ρωμαίους να φιλοσοφούν και άνοιξε το δρόμο για τον Κικέρωνα. Πρώτη φορά στην ιστορία του κόσμου, τέκνα ενός ηττημένου λαού προβάλλουν και επιβάλλονται ως προσωπικότητες, ως πνευματικοί νομοθέτες, στην ίδια τη χώρα των νικητών ή γενικά σε ξένες χώρες. Έτσι ακριβώς άρχισε, ως μοναδικό στην ιστορία φαινόμενο, η διασπορά των Ελλήνων ως ατόμων ταγμένων να επιβληθούν ως διδάσκαλοι και φορείς πανανθρώπινης Παιδείας. Όταν - στις 26 Ιουνίου του 1452, έναν περίπου χρόνο πριν από την άλωση της Κωνσταντινουπόλεως - πέθανε στο Μυστρά ο Πλήθων, ένας από τους πιστούς του κύκλου του έγραψε, στη «μονωδία» που αφιέρωσε στο νεκρό φιλόσοφο, τα βαρυσήμαντα λόγια: «Διασπαρησόμεθα τε οι των λόγων ερασταί επί την της οικουμένης εσχατιάν». Ναι, «διασπαρησόμεθα». Η λέξη που εχρησιμοποίησε ο Ιερώνυμος (ή Ερμώνυμος) Χαριτώνυμος - ο «Σπαρτιάτης», όπως ονόμαζε τον εαυτό του- συμπυκνώνει μέσα της το βαθύτερο νόημα του Γένους, ενός ολιγάριθμου Γένους που δεν εξαπλώνεται, αλλά διασπείρεται, δεν κατακτά αλλά ανακτά αδιάκοπα τον εαυτό του μες στη συνείδηση μεμονωμένων ατόμων. Το Γένος μας είναι Γένος Ατόμων. Δεν είναι μάζα ή στίφος. Ακόμα και οι εστίες του Γένους αυτού -και δεν έλειψαν ποτέ οι εστίες, ελεύθερες ή υπό- δουλες, όπου έμεινε συγκεντρωμένο- ήταν και είναι εστίες μικρές, με στενό «χίντερλαντ», χωρίς πλούσιες πεδιάδες ή στέππες. Οι πιο χαρακτηριστικές εστίες του γένους μας είναι βραχάκια και μικρές εκκλησιές. Ονομάζουμε «μεγαλονήσους» την Κύπρο ή την Κρήτη που μπροστά στις βρετανικές νήσους ή στη Μαγαδασκάρη ή στη Νέα Γουινέα ή στη Σουμάτρα ή στη Φορμόζα είναι μικρά νησάκια. Ονομάζουμε ποταμό τον Ιλισσό που μπροστά στον Μισσισιπή ή τον Δούναβη ή τον Βόλγα δεν είναι ούτε καν ρυάκιο. Και όμως, οι φτωχές πηγές του Υμηττού, που στάλα-στάλα μας χαρίζουν το νεράκι τους, επότισαν κι έκαμαν γόνιμο το έδαφος της οικου- 106
- 107. 5. ΙΔΕΕΣ μένης όσοκαμμιά από τις πλούσιες πηγές των μεγάλων ποταμών της γης. Και όταν σκύβεις και κοιτάζεις τα νερά του Αλφειού στην Ολυμπία, η διαύγεια είναι τέτοια που καθρεφτίζονται μέσα τους το πρόσωπο και η ψυχή σου και βλέπεις και τα ολοκάθαρα λιθαράκια στο βάθος. Η φύση γίνεται εδώ πνεύμα. Η διαύγεια των υδάτων είναι η διαύγεια του πνεύματος. Τι μεγάλη διαφορά ανάμεσα στα νερά του Αλφειού και στη μαυρίλα του Βόλγα ή του Νείλου ή του Μισσισιπή! Από αυτές τις πηγές και αυτές τις εστίες ξεκίνησαν και ξεκινούν αδιάκοπα, εδώ και τρεις χιλιάδες χρόνια, οι ακούραστοι εκείνοι και τολμηροί που, ως άτομα, επραγματοποίησαν και πραγματοποιούν το μοναδικό ιστορικό φαινόμενο της ελληνικής διασποράς! Ίσια τραβάει η γραμμή από τον Πολύβιο στον Αδαμάντιο Κοραή. Χίλια πεντακόσια χρόνια μετά το θάνατο του Πολυβίου, Έλληνες του αυτού ύφους, του αυτού τύπου, ξεκινούν - άλλοι από την Κρήτη, άλλοι από τη Θεσσαλονίκη ή τον Μυστρά, άλλοι από την Κωνσταντινούπολη ή την Τραπεζούντα- και επιβάλλονται ως προσωπικότητες στη Φλωρεντία των Μεδίκων, στη Ρώμη των Πάπων, στη Βενετία του σοφού τυπογράφου Άλδου Μινουτίου, στο Παρίσι του Guillaume Bude, στην Ισπανία του καρδιναλίου Francisco Ximenes de Cisneros. Ο Ιωάννης Αργυρόπουλος, που έλαμψε με τη σοφία του στη Φλωρεντία των Μεδίκων, ανεφώνησε κάποτε (η φράση έχει διατηρηθεί μόνο λατινικά: «Ecce, Graecia nosto exsilio transvolavit Alpes»). Εκατό χρόνια αργότερα, πραγματοποιεί στο Τολέδο ο Δομήνικος Θεοτοκόπουλος - γνωστός ως «ο Έλλην», «El Greco»- θαύματα που τον ανεβάζουν στο ύψος των μεγίστων καλλιτεχνικών δημιουργών του κόσμου. Δεν υπάρχει δεύτερος λαός επί της γης, που στο ένα άκρο του ιστορικού διαστήματος δυο χιλιάδων ετών να γνωστοποιεί την παρουσία του μ’ ένα Φειδία και στο άλλο άκρο μ’ έναν Γκρέκο. Ο ένας ύψωσε το ανάστημα του, μαζί με τον Παρθενώνα, στην καρδιά της Ελλάδος, με τον Περικλή εμπνευστή και φίλο, ενώ ο άλλος, προσφυγόπουλο στη Βενετία του Τισιανού, ύψωσε το ανάστημα του πλάι στις στήλες του Ηρακλέους, στη χώρα Φιλίππου του Β’. Στάθηκα ιδιαίτερα στο φαινόμενο της διασποράς των Ελλήνων ως πνευματικών δημιουργών, ως διδασκάλων, ως ξεχωριστών ατόμων, σε ξένες χώρες, μακριά από τις εστίες τους, μακριά κι από τις οργανωμένες παροικίες ομογενών. Στάθηκα στο φαινόμενο αυτό, γιατί είναι καταπληκτικό και μοναδικό στην ιστορία. Αποκαλύπτει το ιστορικό νόημα του Γένους μας περισσότερο από κάθε τι άλλο. Στους τελευταίους αιώνες, πρόβαλαν βέβαια και τα τέκνα του Ισραήλ στη διασπορά τους ως άτομα, ως μεγάλοι καλλιτέχνες ή μεγάλοι επιστήμονες, αλλά στη ζωή του λαού αυτού το φαινόμενο τούτο εμφανίζεται ως δευτερογενές. Αφού έμειναν οι Ισραηλίτες της διασποράς, πολλούς αιώνες κλεισμένοι στον εαυτό τους, 107
- 108. ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑ ΠΟΛΙΤΙΚΟΥ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΥΝΔ άρχισαν μόλις μετά τον ΙΗ’ αιώνα, μετά τον αιώνα του Ευρωπαϊκού Διαφωτισμού, να ανοίγουν λίγο-λίγο -στις χώρες ειδικά που έδειξαν απέναντι τους ανεκτικότητα- τα παράθυρα τους και να αφομοιώνουν την Παιδεία που δεν είχε καμιά σχέση με τη δική τους παράδοση. Στην αφομοίωση -και πρωτότυπη αξιοποίηση- ξένων πνευματικών αγαθών έδειξαν από τότε θαυμαστή δεξιοτεχνία, αλλά η περίπτωση αυτή δεν έχει ούτε μακρινή ομοιότητα με την περίπτωση των Ελλήνων. Πρέπει μάλιστα να προσέξουμε και κάτι που είναι πολύ χαρακτηριστικό. Και στις εξαιρετικές και ελάχιστες εκείνες περιπτώσεις που, πριν από τους δύο τελευταίους αιώνες, πρόβαλαν Ιουδαίοι ως καθολικώτερες πνευματικές προσωπικότητες, το φαινόμενο ήταν άρρηκτα συνυφασμένο με την Ελληνική Παιδεία. Η αρχή έγινε ήδη στον Α’ μ.Χ. αιώνα. Μια αρχή που άργησε, ύστερα, να ‘χει συνέχεια, αλλά που ήταν πολύ χαρακτηριστική. Οι απώτατοι προπάτορες των καθηγητών ιουδαϊκής καταγωγής στα πανεπιστήμια της Ευρώπης και της Αμερικής δεν είναι οι προφήτες του Ισραήλ, αλλά ο Φίλων και ο Ιώσηπος που έγραψαν ελληνικά στον Α’ μ.Χ. αιώνα και ανήκουν στην ελληνική γραμματεία. Χίλια εκατό χρόνια αργότερα, ο περίφημος Μαϊμονίδης (Μωϋσής μπεν Μαϊμόν) πήρε από τον Αριστοτέλη - όπως ακριβώς και ο αραβικής καταγωγής σύγχρονός του φιλόσοφος και συμπολίτης του (γεννήθηκαν και οι δύο στην Κορδούη της Ανδαλουσίας) Αβερρόης- τα πνευματικά μέσα που ήταν απαραίτητα για να διαμορφώσει την προσωπικότητά του. Δεν υπάρχει, λοιπόν, αναλογία μεταξύ των δύο φαινομένων. Το φαινόμενο της διασποράς των Ελλήνων ως πνευματικών ατόμων, από τον καιρό του Πολυβίου ως τα σήμερα, είναι αυτόνομο, συνδέεται με την ίδια την ουσία του ελληνικού πνεύματος. Δεν μπορούμε να πούμε το ίδιο για τα τέκνα του Ισραήλ. Ο Men- delssohn ή ο Heine ή ο Marx ή ο Ein- stein έζησαν και αξιοποίησαν μέσα τους χωρίς άλλο τον μεγάλο ηθικό πλούτο των ιουδαϊκών παραδόσεων, αλλά ως δημιουργικά πνεύματα είναι τέκνα όχι του Ισραήλ, αλλά της Ευρώπης. Γενεαλογικά, πρέπει να αναχθούν στην Ελλάδα, όπου για πρώτη φορά στην ιστορία του κόσμου, λόγος και τέχνη καi γνώση έγιναν Παιδεία. ΕΤΣΙ ερχόμαστε στο βασικό χαρακτηριστικό γνώρισμα του Ελληνικού Γένους. Πρώτος το επεσήμανε, στο 380 π.Χ., ο Ισοκράτης, ο φίλος και θαυμαστής του μεγάλου βασιλέως της Κυπριακής Σαλαμίνος και επιτίμου πολίτου των Αθηνών Ευαγόρου του Α’. Στον περίφημο «Πανηγυρικό» του 108
- 109. 5. ΙΔΕΕΣ διατυπώνει τηνυπερήφανη σκέψη ότι «Έλληνας» θάπρεπε να αποκαλούμε «μάλλον... τους της παιδεύσεως της ημετέρας ή τους της κοινής φύσεως μετέχοντας». Για πρώτη φορά τοποθετήθηκε το κοινό γνώρισμα της Παιδείας παραπάνω από την κοινότητα του αίματος, η συνείδηση παραπάνω από τη φυλή, η ιστορία παραπάνω από τη φύση. Ο λαός που έφθασε στη σύλληψη αυτής της μεγάλης αλήθειας - μιας αλήθεια που, όπως παρατηρεί πολύ σωστά ο Wermer Jager στο μέγα έργο του «Παιδεία», έκαμε ακριβώς και τους άλλους λαούς να μπουν στην ιστορία -ήταν αδύνατο να σβήσει, να χαθεί. Αφού ανακάλυψε, με την Παιδεία, το όργανο της αφθαρσίας, ήταν αδύνατο να φθαρεί. Και πριν από τους Έλληνες, υπήρχε στον κόσμο σοφία. Αλλά φιλοσοφία δεν υπήρχε. Υπήρχαν γνώσεις. Αλλά επιστήμη δεν υπήρχε. Υπήρχε τέχνη. Αλλά αισθητική συνείδηση δεν υπήρχε. Μ’ άλλα λόγια, δεν υπήρχε Παιδεία. Οι μαθηματικές γνώσεις των Ασσυρίων δε θα οδηγούσαν ποτέ στη γεωμετρία του Ευκλείδη ή στη γεωμετρία του Einstein. Προϋπόθεση για την εξέλιξη αυτή ήταν ο συνδυασμός εμπειρίας και θεωρίας που είναι καθαρά ελληνικό έργο. Η Παιδεία στηρίχθηκε στην αυτοσυνείδηση του πνεύματος. Και η αυτοσυνείδηση αυτή εκδηλώθηκε ταυτόχρονα και αυτόματα, στην αρχαία Ελλάδα, σ’ όλες τις σφαίρες της ζωής. Εκδηλώθηκε στις σχέσεις των ανθρώπων μεταξύ τους - έτσι γεννήθηκαν η «Πόλις», ο «Πολίτης», το «πολίτευμα» - εκδηλώθηκε στη σχέση του ανθρώπου προς τη φύση και του ανθρώπου προς τον εαυτό του - έτσι γεννήθηκε η θεωρητική και η πρακτική (ηθική) διαλεκτική του νου. Αυτή η τελευταία, η διαλεκτική του νου, ήταν η προϋπόθεση για όλα τα άλλα. Αλλά αποκρυσταλλώθηκε συνειδητά και σ’ ολόκληρο το βάθος της με τον Πλάτωνα, αφού είχαν όλα τ’ άλλα τελειωθεί και όταν, μάλιστα, είχαν αρχίσει να παρακμάζουν. Το γένος των Ελλήνων που είχε τη μεγάλη δύναμη να ανεβάσει το πνεύμα παραπάνω κι από το «γένος» και να πει, με τα χείλη του Ισοκράτους, ότι η Παιδεία «το των Ελλήνων όνομα πεποίηκε μηκέτι του γένους, αλλά της διανοίας δοκείν είναι», το Γένος αυτό ήταν αδύνατο, όπως είπα και ολίγου, να χαθεί. Δε χάθηκε ούτε βιολογικά. Αλλά αυτό είναι το λιγότερο. Δε χάθηκε - αυτό είναι το κρίσιμο και σημαντικό - ως γλώσσα και ως πνεύμα, ως συνείδηση και ως παράδοση. Δε χάθηκε ποτέ ο Έλλην - ποτέ και πουθενά - ως παρουσία πνευματική, ως νομοθέτης αξιών, ως ηθικό παράδειγμα. Ως δύναμη 109
- 110. ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑ ΠΟΛΙΤΙΚΟΥ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΥΝΔ ιστορική - δύναμη ηθική και στις ώρες τις κακές και σημαδιακές - ήταν αδιάκοπα παρόντες οι Έλληνες. Όχι μόνο δεν απουσίασαν ποτέ από την ιστορία, από το προσκήνιο της ιστορίας, αλλά υποχρέωσαν τη βία της ιστο- ρίας να υποκύψει πάντοτε, έμμεσα ή άμεσα, στο πνεύμα τους. Η ιστορία του κόσμου θάταν μόνο βία χωρίς τον Έλληνα. Το πνεύμα - ως σοφία ή προφητεία - ζούσε, πριν από τους Έλληνες, αλλά και μετά τους Έλληνες, στους χώρους εκείνους της γης που δεν είχαν επηρεαστεί από την Ελλάδα, έξω από την ιστορία. Με τον Ελληνικό Λόγο, με την Ελληνική Παιδεία, υποχρεώθηκε η βία της ιστορίας να εγκαινιάσει τη μεγάλη διαλεκτική της έριδα με το πνεύμα. Ουσιαστικά, μόνον από τότε υπάρχει αληθινή ιστορία. Όλα τ’ άλλα ήταν προϊστορία. Αληθινή ιστορία είναι η άμιλλα μεταξύ Βίας και Πνεύματος. Ύλης και Λόγου. Στο διαλεκτικό αυτό αγώνισμα, οι Έλληνες - ολιγάριθμοι, ασθενέστεροι ως ύλη απέναντι σχεδόν όλων των άλλων λαών - κρατήθηκαν αδιάκοπα στο στίβο ορθοί (ορθοί και ως ηττημένοι) με το πνεύμα τους, με το ήθος τους, με τη δύναμη της ψυχής τους. Διάφορες φάσεις Ας ρίξουμε μια μάπα στις διάφορες φάσεις της ζωής του Ελληνικού Γένους μετά τη μεγάλη εποχή που αρχίζει με τα Ομηρικά έπη και κλείνει με την πτώση του ελληνικού χώρου στα χέρια των Ρωμαίων. Τα βήματα που έκαμαν τότε οι Έλληνες, άνοιξαν τον δρόμο για την ανθρωπότητα. Χωρίς τα βήματα εκείνα, θα υπήρχαν λαοί και κράτη, αλλά «Ανθρωπότης» δεν θα υπήρχε. Όταν έπεσε ο ελληνικός χώρος στην εξουσία των Ρωμαίων, το Ελληνικό Γένος όχι μόνο διατηρήθηκε, αλλά έκαμε τον κατακτητή να υιοθετήσει την Ελληνική Παιδεία. Πρώτη φορά σημειώθηκε ένα τέτοιο γεγονός στην ιστορία. Έπρεπε να υπάρχουν οι Έλληνες για να σημειωθεί. Θύμωνε ο Κάτων ο πρεσβύτερος όταν έβλεπε ότι όχι μόνον οι νεαροί Ρωμαίοι αλλά και πολλοί συγκλητικοί κρέμονταν από τα χείλη Ελλήνων φιλοσόφων. Δεν ήταν όμως και ο ίδιος λίγο ή πολύ, Έλλην; Θα μπορούσε, τάχα, να εκφωνεί τους λόγους που εκφωνούσε, αν δεν είχαν προηγηθεί η Ελληνική Πόλις και η Ελληνική Παιδεία; Όταν θέλησε ένας συγκλητικός να βρίσει τον Κικέρωνα, τον ονόμασε «Γραίκουλο». Χωρίς να το θέλει, τον εκολάκευσε. Ο Κικέρων - όπως και τόσοι άλλοι, ο Οβίδιος, ο Οράτιος, ο Βεργίλιος - επισκέφθηκε τις σχολές των Αθηνών και θέλησε ο ίδιος να θεωρείται Έλλην στο πνεύμα του. Έδειξε ιδιαίτερη στοργή και απέναντι των Ελλήνων της Κύπρου. Τέτοια ήταν η επιβολή του Ελληνικού πνεύματος στη Ρώμη, ώστε βρέθηκαν Ρωμαίοι που προτίμησαν να γράψουν ελληνικά παρά λατινικά. Όχι μόνον ο Αιλιανός, αλλά και ο αυτοκράτωρ Μάρκος Αυρήλιος. 110
- 111. 5. ΙΔΕΕΣ Αφομοίωση τουΧριστιανισμού Αν δεν νικήθηκε το ελληνικό πνεύμα από τον κατακτητή Ρωμαίο, μπορούσε να νικηθή από τον Χριστιανισμό. Η «Αποκάλυψις» μπορούσε νάναι κίνδυ νος για την γνώση, την παιδεία, τον φιλοσοφικό λόγο. Εδώ έδειξε το Ελληνικό γένος την πιο μεγάλη του δύναμη. Κατόρθωσε να αφομοιώσει τον Χριστιανισμό, τον πρόβαλε με την ελληνική γλώσσα, και τις ίδιες περίπου ημέρες που ο Ιουλιανός ενόμιζε ότι, για να διασωθεί η Ελλάς έπρεπε να εγκαταλειφθεί ο Χριστιανισμός και να κτυπηθούν οι «Γαλιλαίοι» (όπως ονόμαζε τους Χριστιανούς), ο παλαιός συμφοιτητής του Μέγας Βασίλειος έγραφε την περίφημη πραγματεία του «Προς τους νέους», όπου παραλληλίζει και διασταυρώνει τη διδασκαλία του Ιησού με τους «ελληνικούς λόγους», καθώς και με το ήθος του Σωκράτους, του Ευκλείδου, ακόμα και του Περικλέους. Η Βυζαντινή αυτοκρατορία Η βυζαντινή αυτοκρατορία εγκαινιάσθηκε ως ρωμαϊκό πολιτειακό σύστημα και ως λατινικό γλωσσικό καθεστώς. Μέσα σε ελάχιστο διάστημα χρόνου, το Ελληνικό Γένος, υπόδουλο στους Ρωμαίους επί πεντακόσια περίπου χρόνια, πραγματοποιεί έναν ιστορικό άθλο που δεν συγκρίνεται με τίποτε ανάλογο στον κόσμο. Χωρίς να εξεγερθεί και να επαναστατήσει, με μοναδικά όπλα το πνεύμα και τη γλώσσα, μετατρέπει ομαλά και αβίαστα το ρωμαϊκό κράτος, που δεν έπαψε να ονομάζεται «ρωμαϊκό» και ως την πτώση της Κωνσταντινουπόλεως, σε κράτος ελληνικό. Τα χίλια χρόνια της βυζαντινής αυτοκρατορίας είναι χίλια χρόνια νέας εντονώτατης ελληνικής ιστορίας, νέων θαυμαστών επιτευγμάτων της ελληνικής ψυχής. Εκτός από όλα τ’ άλλα επιτεύγματα του ελληνικού Βυζαντίου, ολόκληρος κόσμος λαών - των σλαυικών λαών - εισάγεται με την καθοδήγηση Ελλήνων Χριστιανών, στο χώρο της ιστορίας. Η δουλεία Φθάνει η κακή ώρα και το Ελληνικό Γένος υποδουλώνεται στους Τούρκους. Επεσήμανα ήδη τη δράση των Ελλήνων εκείνων, που, ως άτομα, ως φορείς Παιδείας, έφυγαν (άρχισαν να φεύγουν και πριν από την άλωση) και σκόρπισαν στη Δύση. Ας δούμε όμως και τι έγινε στις υπόδουλες εστίες του Γένους. Δεν έπαψε ούτε μια στιγμή να ανασαίνει έντονα η Ελληνική Ψυχή. Οι υπόδουλοι Έλληνες, άλλοτε συνδυάζοντας τη δράση τους με τους Δυτικούς ή τους Ρώσους, άλλοτε όμως και αυτόνομα, καταφεύγοντας στα βουνά τους, προκαλούν σχεδόν αδιάκοπα, σε διάστημα χρόνου που άλλους λαούς θα τους είχε κάμει να ξεχάσουν την ιστορική τους ύπαρξη, την προσοχή ολόκληρης της Ευρώπης. 111
- 112. ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑ ΠΟΛΙΤΙΚΟΥ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΥΝΔ Ο Friedrich Hoelderlin, στα τέλη του ΙΗ’ αιώνα, πλάθει με την ωραία φαντασία του ένα Νεοέλληνα ήρωα -τον Υπερίονα - και, συνδυάζοντας τον με τα γεγονότα του 1768, τον εμφανίζει ν’ απελευθερώνει αυτός το Ναυαρίνο και να προχωρεί προς το Μιστρά μ’ ένα ελληνικό κράνος στην κεφαλή του. Με πολλούς πρωτότυπους τρόπους σημειώνει την παρουσία του Το Ελληνικό Γένος μέσ’ στο χώρο της δουλείας του. Τα καράβια των Ελλήνων γίνονται αρμάδα ελευθερίας. Το «κρυφό σχολειό» - μια θαυμαστή επινόηση του αδούλωτου πνεύματος του δουλωμένου Γένους - μεταβάλλει την τρεμουλιαστή φλόγα του κεριού ή του κανδηλιού σε πυρσό Παιδείας. Τα μοναστήρια γίνονται οχυρά της ελληνικής ψυχής. Το εμπόριο θραύει τα δεσμά της δουλείας και καταργεί τα σύνορα του υπόδουλου Γένους με τους άλλους λαούς και τις άλλες χώρες. Να επιβληθεί το ελληνικό πνεύμα στον κατακτητή, όπως είχε επιβληθεί στους Ρωμαίους, αυτό δε μπορούσε, βέβαια, να γίνει. Οι Τούρκοι δεν είχαν την προδιάθεση να υιοθετήσουν την ελληνική Παιδεία, που τώρα πια ήταν και χριστιανική. Ο πορθητής Μωάμεθ, που ήξερε καλά ελληνικά, ήταν πρόθυμος - φιλοδοξώντας να εμφανισθεί στην ιστορία ως φυσικός διάδοχος των Ελλήνων αυτοκρατόρων - να προχωρήσει και ως εκεί. Και τον βοήθησε ο πατριάρχης Γεννάδιος, ο πρώτος εθνάρχης των υπόδουλων Ελλήνων. Του έκαμε ακόμη και χριστιανική κατήχηση σε άπταιστα ελληνικά. Αλλά το πείραμα δε μπορούσε να ευοδωθεί. Οι Έλληνες, όμως, κατόρθωσαν κάτι άλλο. Έγιναν ως άτομα, ως προσωπικότητες, απαραίτητοι στον κατακτητή. Έλληνες γίνονται σύμβουλοι των Σουλτάνων και παίρνουν τον υψηλό τίτλο του Μεγάλου Διερμηνέως. Λίγο αργότερα, γίνονται ηγεμόνες των παραδουνάβιων περιοχών μέσ’ στην οθωμανική αυτοκρατορία άνδρες που η καταγωγή τους ήταν από το Αιγαίο. Ας θυμηθούμε επίσης ότι έπαρχος σε παραδουνάβια ηγεμονία ήταν σε μια περίοδο του ΙΗ’ αιώνα ο Θεσσαλός Ρήγας ο Βελεστινλής. Τα Βαλκάνια είχαν σε μεγάλο βαθμό εξελληνισθεί, δηλαδή προσαρμοσθεί λίγο ή πολύ στον πνευματικό νόμο του ενός από τους πολλούς υπόδουλους λαούς, του λαού ακριβώς εκείνου που αριθμητικά και βιολογικά μειονεκτούσε. Η Ελληνική γλώσσα και Έλληνες λειτουργοί της Εκκλησίας έκαμαν τους Βουλγάρους να διατηρήσουν τη συνοχή τους. Αλβανοί έγιναν Έλληνες, αφομοιώθηκαν ως μεγάλες συμπαγείς κοινότητες από το Ελληνικό στοιχείο, ενώ το αντίστροφο φαινόμενο είναι άγνωστο. Η Εθνεγερσία Έτσι δε μπορούσε παρά να σημάνει και η ώρα του 21, είτε είχε προηγηθεί η Γαλλική Επανάσταση, είτε όχι. Είναι δείγμα δουλικής υπακοής σε ξένα - στο βάθος ανθελληνικά - θεωρητικά κατασκευάσματα η προσπάθεια αναγωγής του 21 σε κοινωνικά αίτια, στην αστική τάξη και σε υλιστικές νομοτέλειες. Το 21 ήταν καθαρά ελληνικό γεγονός, όπως και ο Μαραθών. 112
- 113. 5. ΙΔΕΕΣ Τριακόσια χρόνιασυνέχεια πριν από την Γαλλική επανάσταση, που μόνο περιστασιακά επηρέασε τον Ρήγα, όπως τον επηρέασε και η μορφή του Βοναπάρτη, δεν είχαν πάψει οι Έλληνες ούτε στιγμή να προετοιμάζονται για τη μεγάλη ημέρα, να εξεγείρονται ή να υπονομεύουν τον κατακτητή. Όση σχέση είχε αργότερα το Αρκάδι με κοινωνικά αίτια, άλλη τόση είχε το Μεσολόγγι. Το 21 ήταν το πλήρωμα Ελληνικού χρόνου. Αλλά το ελληνικώ- τατο αυτό γεγονός έγινε - κι’ αυτό είναι επίσης θαυμαστό - γεγονός πανευρωπαϊκό. Το 21 ήταν η πρώτη μεγάλη ρωγμή στην Ιερά Συμμαχία. Και με την Ελληνική Επανάσταση εγκαινιάστηκε, σ’ ολόκληρη την Ευρώπη, ο αιώνας των εθνοτήτων. Δεν υπάρχει στην ιστορία των Ελλήνων μεγάλη ώρα που να μην είχε ταυτόχρονα πολύ ελληνικό χαρακτήρα και μεγάλη παγκόσμια σημασία. Ο 20ός αιώνας Θα σταθώ τώρα λίγο περισσότερο στον αιώνα μας. Είναι ο αιώνας που έκαμε την ιστορία κυριολεκτικά παγκόσμια, πανοικουμενική σε σχέση με τον πλανήτη μας. Πάει μάλιστα να την κάνει - αλλά κάποιο απρόβλεπτο όριο θα σταματήσει κάποτε και κάπου την ανέγερση του νέου πύργου της Βαβέλ - υπερπαγκόσμια, διαστημική. Το φυσικότερο θάταν, σ’ έναν τέτοιον αιώνα, οι μικροί λαοί νάχουν γίνει μικρότεροι. Οι διαστάσεις άλλαξαν ριζικά. Άλλες δυνατότητες θάπρεπε νάχει σε σχέση με τη Μεσόγειο το ολιγάριθμο ελληνικό Γένος, άλλες σε σχέση με την Ευρώπη, και άλλες σε σχέση με ολόκληρη την υδρόγειο σφαίρα. Και όμως, το Ελληνικό Γένος αγνόησε το νόμο των ποσοτικών αναλογιών. Οι ηγέτες της σημερινής Κίνας - με τη νεοπλουτική νοοτροπία ανθρώπων που, περιφρονώντας την προαιώνια σοφία της Ασίας, υιοθέτησαν μηχανικά την υλιστική επιστήμη της Ευρώπης, χωρίς να μπορούν και να την ελέγξουν με τα ευρωπαϊκά (δηλαδή, ελληνικά) κριτήρια του πνεύματος - απειλούν τον κόσμο με την προειδοποίηση ότι σε λίγα χρόνια ο λαός τους θάχει φθάσει στο ένα δισεκατομμύριο κορμιά. Ας την προσέξουν την προειδοποίηση αυτή η Σοβιετική Ένωση και οι Ηνωμένες Πολιτείες. Εμείς οι Έλληνες δεν έχουμε το δικαίωμα να την προσέξουμε. Αν πρόσεχαν οι Έλληνες τα υλικά κριτήρια των αριθμών, όχι μόνο στον αιώνα μας θα είχαν παραιτηθεί από κάθε αυτόνομη ιστορική αποστολή, αλλά και σ’ αυτόν ήδη τον Ε’ π.Χ. αιώνα θάπρεπε να είχαν θεωρήσει μάταιο ν’ αντισταθούν στα αναρίθμητα ασιατικά στίφη των Περσών. 113
- 114. ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑ ΠΟΛΙΤΙΚΟΥ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΥΝΔ Και δεν έλειψαν ποτέ - ούτε τότε, ούτε ως τα σήμερα - Έλληνες που νόμισαν ότι ήταν προτιμότερο να προσκολληθεί το ολιγάριθμο Γένος μας σε μεγάλες μάζες λαών, να υπηρετήσει τη δική τους ιστορική αποστολή και να χαθεί, έτσι, μέσα τους. Θα ‘ταν κι αυτό - δηλαδή, το νάρθουν οι «βάρβαροι» του Καβάφη και να δοθούμε εκούσια σ’ αυτούς, ανοίγοντας μόνοι μας τις πύλες - «μια κάποια λύση». Θάταν μια λύση άνετη, αλλά μικρή. Και το Γένος μας δε διάλεξε, στην κρίσιμη ώρα, ποτέ την άνετη λύση, τη μικρή, έστω κι αν όσοι την προτείνουν εκάστοτε έχουν αρκετή δόση λογικής στα επιχειρήματα τους. Στον αιώνα μας βρεθήκαμε συχνά - και βρισκόμαστε - μπροστά στο δίλημμα. Και προτιμήσαμε, τουλάχιστον ως την ώρα αυτή, τη δυσκολότερη λύση, όχι την άνετη και τη μικρή. Δεν εννοώ τους Βαλκανικούς πολέμους ή τη στάση μας στον πρώτο Παγκόσμιο πόλεμο ή την ένδοξη, αλλά στο τέλος φοβερή, δοκιμασία μας στην Μικράν Ασία. Η δεκαετία εκείνη - 1912-1922 - έδωσε στο Γένος μας την ευκαιρία να αξιοποιήσει, σε υψηλό βαθμό, τις αρετές του, να δείξει (ειδικότερα, από το 1915 ως το 1922) και τις εξίσου έμφυτες αδυναμίες του, αλλά κρίσιμα ιστορικά διλήμματα δεν παρουσίασε. Δραματικές πολιτικές εμπλοκές, που είχαν ποικίλες αιτιολογίες, έδωσαν, μετά το 1915, την εντύπωση ότι υπήρχαν βασικά ιστορικά διλήμματα, αλλά στο βάθος δεν υπήρχαν. Απόδειξη παρέχει το γεγονός ότι, μετά το 1920, συνεχίσθηκε η πολιτική που είχε προηγηθεί, συνεχίσθηκε -με μεγαλύτερη μάλιστα ένταση - η μικρασιατική εκστρατεία. Κάτι άλλο, λοιπόν, έφταιξε. Δίλημμα δεν είχε παρουσιάσει τότε η ίδια η ιστορία. Δεν θα επιμείνω περισσότερο στο κεφάλαιο αυτό της ζωής του Γένους μας, που έκλεισε με τη φοβερή εκρίζωση του μικρασιατικού Ελληνισμού και με άλλα τραγικά γεγονότα. Δεν έπαυσε η μνήμη όλων μας να είναι ευπαθής - ή και εμπαθής - και σέβομαι το πάθος και τον πόνο ή ακόμα και το πείσμα της μιας και της άλλης πλευράς. Το 1940 Δίλημμα μπορούσε ιστορικά να γεννηθεί στις 28 Οκτωβρίου του 1940. Στην Ευρώπη δεν υπήρχε κανένα πια ηπειρωτικό μέτωπο πολέμου. Η ενδοξότερη ηπειρωτική αντίπαλος της Γερμανίας, η Γαλλία, είχε πέσει. Η Σοβιετική Ένωση εξακολουθούσε νάναι σύμμαχος της Γερμανίας. Η εκκένωση της Δουνκέρκης ήταν κατόρθωμα, αλλά κι ένα προηγούμενο που έδειχνε καθαρά ότι ούτε δύο βήματα από τις μητροπολιτικές ακτές της δε μπορούσε η Μεγάλη Βρετανία να κρατήσει ένα προγεφύρωμα. Η περίπτωση της Δανίας, μιας χώρας υψηλού ηθικού πο- 114
- 115. 5. ΙΔΕΕΣ λιτισμού πουβρέθηκε μπροστά σε ιδιότυπες περιστάσεις και δεν πρόλαβε καν να διαλέξει τη μια ή την άλλη στάση, μπορούσε να παραπλανήσει τους Έλληνες και να τους κάμει να νομίσουν ότι με κάποιον ανάλογο τρόπο θάταν δυνατόν να παρακαμφθεί το δίλημμα μεταξύ θυσίας και υποταγής. Και όμως, η Ελλάς - η μικρή, η αδύνατη - δεν επηρεάσθηκε από κανένα αντικειμενικό περιστατικό. Όλα τα αντικειμενικά περιστατικά έπρεπε να την είχαν κάμει να συμβιβασθεί. Αλλά σκέφθηκε ότι, εδώ και τρεις χιλιάδες χρόνια, έχει αυτόνομη ιστορική αποστολή. Και έγινε το θαύμα. Όταν παραμερίζει ο Έλλην τα αντικειμενικά περιστατικά που του λεν ότι δεν μπορεί να γίνει τίποτε, γίνεται και το αδύνατο. Οι μήνες που κράτησε η Ελλάς ολομόναχη το μοναδικό ηπειρωτικό μέτωπο στην Ευρώπη, ήταν η συγκλονιστική κοσμοϊστορική απόδειξη ότι ποτέ δεν θα γίνουν περιττοί στον κόσμο και οι λίγοι ως αυτοτελής ιστορική μονάς. Κι’ αυτό τάχθηκαν να το δείξουν, στον αιώνα της υπερτροφικής τεχνικής και των μεγάλων μαζικών δυνάμεων, μόνον οι Έλληνες. Πέρ’ από την παγκόσμια ηθική σημασία του, το γεγονός τούτο είχε, στο έτος 1941, ένα συγκεκριμένο πρακτικό αποτέλεσμα που η αξία του είναι ανυπολόγιστη. Υποχρεώθηκε ο Χίτλερ να αναβάλει την επίθεση κατά της Ρωσίας τόσες εβδομάδες όσες αρκούσαν για να μην πέσει η Μόσχα. Δεν έπαψαν οι Έλληνες και μετά τον Απρίλιο του 1941 να σημειώνουν, σε πολύ υψηλό ηθικό επίπεδο, την ιστορική παρουσία τους. Αλλά δεν έχω το δικαίωμα να πω ότι αυτό ήταν κάτι το ξεχωριστό. Σ’ όλες τις κατεχόμενες χώρες, από τη Γαλλία ως την Πολωνία, και από τη Νορβηγία ως την Ελλάδα, οι λαοί έγραψαν σελίδες ηρωισμού. Το μοναδικό και ξεχωριστό έγινε στις 28 Οκτωβρίου του 1940. Και ό,τι πρέπει να θεωρηθεί πάλι ως κάτι το μοναδικό ήταν, μετά το τέλος του δευτέρου Παγκοσμίου πολέμου, η φοβερή αιματηρή δοκιμασία που έληξε τον Σεπτέμβριο του 1949. Από οποιαδήποτε σκοπιά κι αν εξετάσει κανείς τη δοκιμασία αυτή - και υπάρχουν δυο βασικές, ίσως όμως και άλλες, σκοπιές στον κόσμο, - δε μπορεί παρά να αναγνωρίσει ότι και στην περίπτωση αυτή ήταν το ολιγάριθμο Ελληνικό Γένος ο αμνός που τάχθηκε να άρη τας αμαρτίας του κόσμου. Σταυρώθηκε πάλι. Αλλά και αναστήθηκε πάλι. Κι ας φθάσουμε τώρα στο 1955. Ό,τι άρχισε, τότε, να διαδραματίζεται εδώ στην Κύπρο ανήκει, επίσης στην κατηγορία εκείνη των ιστορικών πράξεων που συνδυάσθηκαν με μέγα δίλημμα. Μια φούχτα Ελλήνων αποφάσισε ν’ αντιπαραταχθεί σε μιαν αυτοκρατορία. Θα μπορούσαν κάλλιστα να σκεφθούν οι Έλληνες αυτοί την υλική τους άνεση που ως κάτοικοι βρετανικής αποικίας την είχαν εξασφαλίσει. Θα μπορούσαν επίσης να σκεφθούν ότι είναι μάταιο να πάρουν στα χέρια τους, στον αιώνα της τόσο εξελιγμένης πολεμικής τεχνικής, την σφενδόνη του Δαυίδ. Και όμως την πήραν. Και στις 6 Δεκεμβρίου του 1955, ένα από τα εκλεκτότερα 115
- 116. ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑ ΠΟΛΙΤΙΚΟΥ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΥΝΔ πνεύματα του αιώνα μας, ο άτυχος Albert Camus, έγραφε, στο περίφημο άρθρο του «L’ Enfant Grec», ένα άρθρο που του είχε εμπνεύσει η καταδίκη του Καραολή, ότι οι Έλληνες είναι ο ένας από τους λαούς «dont I’ Europe barbare aura besoin demain pour se refaire une civilisation». Η ιστορία του Ελληνικού Γένους είναι, από τις αρχές της, δηλαδή από τις αρχές της ιστορίας του κόσμου, ως τα σήμερα, μια εποποιία. Αλλά το τίμημα της εποποιίας είναι βαρύ. Και δε μπορούσε παρά νάναι βαρύ. Το Γένος μας είναι βαρύτιμο. Η διαπίστωση αυτή δεν πρέπει να γεννάει αλαζο νεία. Γέννησε, βέβαια, κατά το δεύτερο ήμισυ του ΙΘ’ αιώνα κάποιο στόμφο, κάποια μεγαλοστομία. Θα την είχαν αποφύγει κι αυτήν οι κατά τα άλλα συμπαθείς και ευσυνείδητοι λόγιοι της περιόδου εκείνης, αν είχαν προσέξει περισσότερο τη φωνή του Σολωμού, μια φωνή συνεσταλμένη, γνησιώτατα ελληνική, φωνή «απ’ τα κόκκαλα βγαλμένη των Ελλήνων τα ιερά». Η Ελληνική Δόξα δε φορεί στην κόμη της άλλο στεφάνι παρά εκείνο που είναι «καμωμένο από λίγα χορτάρια». Και το καταλάβαμε οι Έλληνες καλά, όταν στον αιώνα μας άρχισαν οι νέες μεγάλες δοκιμασίες. Η ιστορία μας εξακολουθεί να είναι μια μεγάλη εποποιία, αλλά μια εποποιία που πληρώνεται αδιάκοπα με δάκρυα και αίμα, και δεν επιτρέπει μεγαλοστομίες και αλαζονεία. Τι είναι εκείνο που έκαμε δυνατή τη διάρκεια αυτής της εποποιίας; Όλοι οι ιστορικοί λαοί έχουν να επιδείξουν πράξεις επικού μεγαλείου. Στην περίπτωση, όμως του Ελληνικού Γένους είναι ο χρόνος - ο χρόνος των τριών χιλιάδων ετών - που μας υποχρεώνει να θέσουμε το ερώτημα. Και κάτι άλλο είναι το θαυμαστό. Οι Έλληνες - ο μόνος λαός που γράφει αδιάκοπα, τρεις χιλιάδες χρόνια, ωδές ενός ανεξάντλητου έπους - είναι λίγοι, είν’ ένας από τους μικρότερους λαούς του κόσμου. Ούτε η υλική δύναμη του αριθμού ευνόησε το Ελληνικό Γένος, ούτε άλλες υλικές προϋποθέσεις του ήταν ευνοϊκές. Δεν ευνο- ήθηκε ούτε από τη γεωγραφική του θέση. Στενή ηπειρωτική βάση και νησιά είναι οι κοιτίδες του. Σ’ ένα σταυροδρόμι ζει ανέκαθεν ο βασικός του κορμός. Ακριτικό φυλάκιο είναι η χώρα του. Μόνο στη δύναμη του Ελληνικού πνεύματος - στη συνοχή και τη συνέχεια που εξασφάλισε το πνεύμα του λαού που πρώτος εγέννησε την ιδέα της 116
- 117. 5. ΙΔΕΕΣ Παιδείας -μπορούμε να αποδώσουμε το γεγονός ότι, εις πείσμα όλων των υλιστικών ερμηνειών της ιστορίας, τόσο λίγοι άνθρωποι κατόρθωσαν, σε τόσο μέγα διάστημα χρόνου, νάναι αδιάκοπα παρόντες ως μονάς αυτόνομη και με παγκόσμια συνάμα ακτινοβολία. Έτσι επιστρέφω σε όσα επεσήμανα πριν επιχειρήσω την επισκόπηση των φάσεων της ιστορικής ζωής του Ελληνικού Γένους. Και 0α κλείσω με μια σύνθεση. Παιδεία και πνεύμα Δύο βασικά στοιχεία συνθέτουν το ιστορικό νόημα του Ελληνικού Γένους. Δύο στοιχεία που είναι αλληλένδετα. Το ένα είναι το πνεύμα που έγινε πηγή Παιδείας. Αν χάσουμε τη συνείδηση του πνεύματος αυτού ως Ελληνικού πνεύματος, και το ανταλλάξουμε με τα διάφορα βιομηχανικά υποπροϊόντα της επιστήμης που επήγασε από την Ελλάδα, με τα διάφορα «ερζάτς» που κατασκευάσθηκαν σε φάμπρικες μαζικής παραγωγής, θα πάψουμε αργά ή γρήγορα νάμαστε Έλληνες. Εμείς οι λίγοι - οι τόσο λίγοι ανάμεσα σε ωκεανούς λαών - θα διατηρηθούμε μόνο και μόνον αν, με ανοιχτή βέβαια τη σκέψη και την καρδιά μας απέναντι όλων, κρατήσουμε το πνεύμα μας ελληνικό, δηλαδή ελεύθερο και ανεκτικό, μακριά από τα δεσμά οποιωνδήποτε κρατικών και κοινωνικών δογμάτων. Ο λαός που εγέννησε την Παιδεία ως Παιδεία Ελευθερίας θα διατηρηθεί και στο μέλλον, όπως διατηρήθηκε στο παρελθόν, αν μείνει πιστός στην ελληνικώτατη αρχή της Παιδείας αυτής, δηλαδή στην ελευθερία του πνεύματος. Το δεύτερο στοιχείο που, μαζί με το πνεύμα ως πηγή Παιδείας, συνθέτει το ιστορικό νόημα του Ελληνικού Γένους, προκύπτει άμεσα από τη συνείδηση ότι υπακούουμε στο πνεύμα και όχι σε υλικές σκοπιμότητες. Όποιος έχει τη συνείδηση αυτή είναι έτοιμος για τη μεγάλη θυσία. Το δεύτερο λοιπόν στοιχείο που προσδιορίζει βασικά το Ελληνικό Γένος είναι η προθυμία για τη μεγάλη θυσία. Στα τρεις χιλιάδες χρόνια διατηρηθήκαμε - εμείς οι λίγοι, οι αδύνατοι, οι συχνότατα άστεγοι και ακάλυπτοι - μόνο και μόνο γιατί, έχοντας τη συνείδηση ότι υπερασπίζουμε ένα αγαθό μεγαλύτερο από τα πλουσιώτερα υλικά αγαθά, το αγαθό του Ελληνικού Πνεύματος, δεν επάψαμε να κάνουμε θυσίες που έγιναν παγκόσμια παραδείγματα. Οι θυσίες αυτές είναι, από τους αρχαίους χρόνους, ομαδικές, αλλά και συνυφασμένες κάθε τόσο με μερικά άτομα που τα ονόματα τους έγιναν παγκόσμια σύμβολα. Όπως ανάδειξε το Ελληνικό Γένος, στις κοιτίδες του και στη διασπορά του, προσωπικότητες μεγάλης πνευματικής αυθυπαρξίας, έτσι ανάδειξε, παράλληλα μ’ αυτές, άτομα που με το ηρωικό ήθος τους ανέβηκαν στην κορυφή εκείνη, όπου η θυσία γίνεται φάρος για το λαό τους και για την ανθρωπότητα. 117
- 118. ΓΡΑΜΜΑΤΕΙΑ ΠΟΛΙΤΙΚΟΥ ΣΧΕΔΙΑΣΜΟΥΝΔ Με τον Ονήσιλο της Κύπρου και τον Λεωνίδα των Θερμοπυλών γεννήθηκε στην ιστορία του κόσμου η θυσία ως ιδέα, ως πέρα για πέρα συνειδητή ιστορική πράξη. Από τον Ονήσιλο και τον Λεωνίδα ως τον Κωνσταντίνο Παλαιολόγο, και από τον μάρτυρα και ήρωα της πύλης του αγίου Ρωμανού ως την Ελληνίδα της Κύπρου Μαρία Συγκλητική, τον Ρήγα Φεραίο, τον Αθανάσιο Διάκο, τον ηγούμενο της μονής του Αρκαδίου, τον Χρυσόστομο της Σμύρνης και τον Αυξεντίου, αναρίθμητοι είναι οι Έλληνες ήρωες και μάρτυρες που, ως ισχυρότατοι κρίκοι, συγκροτούν και συγκρατούν αδιάσπαστη τη χρυσή αλυσίδα του Ελληνικού Γένους. Η αλυσίδα αυτή ένθεξε τρεις χιλιάδες χρόνια. Ας μη παραμελήσουμε την ποιότητα του ευγενικού μετάλλου της. Ας μη την ανταλλάξουμε με μέταλλα ξένα που, όσο κι αν μοιάζουν ισχυρά και λάμπουν, είναι προορισμένα να σκουριάσουν. Από εμάς σήμερα και από τις γενεές Ελλήνων που, με το θέλημα του Θεού, θα μας διαδεχθούν, εξαρτάται η επιβίωση του Ελληνικού Γένους άλλες τρεις χιλιάδες χρόνια ή μάλλον έως τη συντέλεια του κόσμου. ΠΟΛΙΤΙΚΑ ΘΕΜΑΤΑ – 17, 24/02/1995 118