Downloaded 391 times
![Bộ Y tế | CÁC NGUYÊN TẮC SỬ DỤNG KHÁNG SINH 46
CÁC NGUYÊN TẮC SỬ DỤNG KHÁNG SINH
1. LỰA CHỌN KHÁNG SINH VÀ LIỀU LƢỢNG
- Lựa chọn thuốc kháng sinh phụ thuộc hai yếu tố: ngƣời bệnhngƣời bệnh
và vi khuẩn gây bệnh. Yếu tố liên quan đến ngƣời bệnhngƣời bệnh cần xem xét
bao gồm: lứa tuổi, tiền sử dị ứng thuốc, chức năng gan – thận, tình trạng suy
giảm miễn dịch, mức độ nặng của bệnh, bệnh mắc kèm, cơ địa dị ứng… Nếu là
phụ nữ: cần lƣu ý đối tƣợng phụ nữ có thai, đang cho con bú để cân nhắc lợi
ích/nguy cơ. Về vi khuẩn: loại vi khuẩn, độ nhạy cảm với kháng sinh của vi
khuẩn. Cần cập nhật tình hình kháng kháng sinh để có lựa chọn phù hợp. Cần
lƣu ý các biện pháp phối hợp để làm giảm mật độ vi khuẩn và tăng nồng độ
kháng sinh tại ổ nhiễm khuẩn nhƣ làm sạch ổ mủ, dẫn lƣu, loại bỏ tổ chức hoại
tử… khi cần.
- Chính sách kê đơn kháng sinh nhằm giảm tỷ lệ phát sinh vi khuẩn kháng
thuốc và đạt đƣợc tính kinh tế hợp lý trong điều trị. Với những kháng sinh mới,
phổ rộng, chỉ định sẽ phải hạn chế cho những trƣờng hợp có bằng chứng là các
kháng sinh đang dùng đã bị kháng.
- Liều dùng của kháng sinh phụ thuộc nhiều yếu tố: tuổi ngƣời bệnhngƣời
bệnh, cân nặng, chức năng gan – thận, mức độ nặng của bệnh. Do đặc điểm khác
biệt về dƣợc động học, liều lƣợng cho trẻ em, đặc biệt là trẻ sơ sinh và nhũ nhi
có hƣớng dẫn riêng theo từng chuyên luận. Liều lƣợng trong các tài liệu hƣớng
dẫn chỉ là gợi ý ban đầu. Không có liều chuẩn cho các trƣờng hợp nhiễm khuẩn
nặng. Kê đơn không đủ liều sẽ dẫn đến thất bại điều trị và tăng tỷ lệ vi khuẩn
kháng thuốc. Ngƣợc lại, với những kháng sinh có độc tính cao, phạm vi điều trị
hẹp (ví dụ: các aminoglycosid, polypeptide), phải bảo đảm nồng độ thuốc trong
máu theo khuyến cáo để tránh độc tính, do vậy, việc giám sát nồng độ thuốc
trong máu nên đƣợc triển khai.
2. SỬ DỤNG KHÁNG SINH DỰ PHÒNG
- Kháng sinh dự phòng (KSDP) là việc sử dụng kháng sinh trƣớc khi xảy
ra nhiễm khuẩn nhằm mục đích ngăn ngừa hiện tƣợng này.
- KSDP nhằm giảm tần xuất nhiễm khuẩn tại vị trí hoặc cơ quan đƣợc
phẫu thuật, không dự phòng nhiễm khuẩn toàn thân hoặc vị trí cách xa nơi đƣợc
phẫu thuật [10].
a) Chỉ định sử dụng KSDP (Phụ lục 2, 3):
- Phẫu thuật đƣợc chia làm 4 loại: Phẫu thuật sạch, phẫu thuật sạch –
nhiễm, phẫu thuật nhiễm và phẫu thuật bẩn (theo phụ lục…).
- KSDP đƣợc chỉ định cho tất cả các can thiệp phẫu thuật thuộc phẫu thuật
sạch – nhiễm.](https://image.slidesharecdn.com/hngdnsdngkhngsinhbyt-150719113346-lva1-app6891/75/H-ng-d-n-s-d-ng-khang-sinh-b-y-t-2015-46-2048.jpg)
![Bộ Y tế | VIÊM PHẾ QUẢN CẤP Ở NGƢỜI LỚN 78
VIÊM PHẾ QUẢN CẤP Ở NGƢỜI LỚN
1. ĐẠI CƢƠNG
- Viêm phế quản cấp là tình trạng viêm nhiễm cấp tính của niêm mạc phế
quản ở ngƣời trƣớc đó không có tổn thƣơng. Khi khỏi không để lại di chứng.
Nguyên nhân thƣờng do nhiễm virus, vi khuẩn hoặc cả hai loại.
- Đây là bệnh lý nhiễm khuẩn hô hấp thƣờng gặp nhất trong thực hành
lâm sàng. Nhiều trƣờng hợp viêm phế quản cấp tự khỏi mà không cần điều trị.
- Viêm phế quản cấp cũng thƣờng liên quan nhiều tới tình trạng dùng
kháng sinh không phù hợp. Căn nguyên gây bệnh thƣờng gặp nhất là do virus,
tuy nhiên, nhiều nghiên cứu nhận thấy, có tới 70% số trƣờng hợp viêm phế quản
cấp đƣợc dùng kháng sinh.
2. CHẨN ĐOÁN
- Ngƣời bệnhNgƣời bệnh thƣờng không có sốt.
- Ho khan hoặc có thể có khạc đờm trắng, màu xanh, màu vàng, hoặc đục
nhƣ mủ.
- Một số ít ngƣời bệnhngƣời bệnh có thể có khó thở.
- Hầu hết các biểu hiện lâm sàng của viêm phế quản cấp thƣờng kéo dài
chừng 1 tuần thì hết, tuy nhiên, ho có thể kéo dài đến 20 ngày [1]
.
- X-quang phổi có ít giá trị trong chẩn đoán xác định viêm phế quản cấp.
Nên chỉ định chụp X-quang phổi cho các ngƣời bệnhngƣời bệnh khi có một
trong các dấu hiệu: tuổi > 75 [1]
; mạch > 100 lần/ phút, thở > 24 lần/ phút, hoặc
nhiệt độ > 380
C; hoặc khám phổi thấy ran ẩm, nổ, hội chứng đông đặc [2,3]
.
3. CĂN NGUYÊN VI SINH
- Các căn nguyên thƣờng gặp nhất gây viêm phế quản cấp là virus:
influenza A và B, parainfluenza, corona virus (type 1-3), rhino virus, virus hợp
bào hô hấp (respiratory syncytial virus), và metapneumo virus ở ngƣời; các vi
khuẩn điển hình: Streptococcus pneumoniae, Haemophilus influenzae,
Moraxella catarrhalis; vi khuẩn không điển hình: Mycoplasma pneumoniae,
Chlamydophila pneumoniae. Trong đó, M. pneumoniae và C. pneumoniae
thƣờng liên quan đến viêm phế quản cấp ở ngƣời trƣớc đó hoàn toàn khỏe mạnh
(Mức độ A).
- Một số nguyên nhân khác:
+ Hít phải hơi độc: Khói thuốc lá, chlore, amoniac, acid, dung môi công
nghiệp, hơi độc chiến tranh.
+ Yếu tố dị ứng: Viêm phế quản cấp xảy ra ở trẻ con giống nhƣ cơn hen
phế quản, viêm phế quản cấp cũng hay xảy ra trên ngƣời hen, mày đay, phù
Quink.](https://image.slidesharecdn.com/hngdnsdngkhngsinhbyt-150719113346-lva1-app6891/75/H-ng-d-n-s-d-ng-khang-sinh-b-y-t-2015-78-2048.jpg)
![Bộ Y tế | ĐỢT CẤP BỆNH PHỔI TẮC NGHẼN MẠN TÍNH 91
- Sử dụng kháng sinh cho đợt cấp mức độ nặng và nguy kịch xin xem ở
mục a phía trên.
Nếu ngƣời bệnhngƣời bệnh suy hô hấp nguy kịch
- Bóp bóng qua mặt nạ với oxy 100%.
- Đặt ống nội khí quản, thông khí nhân tạo xâm nhập.
- Hút đờm qua nội khí quản.
- Dùng thuốc giãn phế quản truyền tĩnh mạch.
- Tiêm tĩnh mạch corticoid.
- Dùng thuốc kháng sinh theo hƣớng dẫn trong mục a ở trên.
TỪ VIẾT TẮT TRONG BÀI
BiPAP Bilevel Possitive Airway Pressure (Thông khí hai mức áp lực dƣơng)
BPTNMT Bệnh phổi tắc nghẽn mạn tính
EPAP Expiratory Possitive Airway Pressure (Áp lực dƣơng thở ra)
FiO2 Fraction of inspired oxygen (nồng độ oxy trong hỗn hợp khí thở vào)
IPAP Inspiratory Possitive Airway Pressure (Áp lực dƣơng hít vào)
PEEP Positive end-expiratory pressure (Áp lực dƣơng cuối thì thở ra)
TKNTKXN Thông khí nhân tạo không xâm nhập
TÀI LIỆU THAM KHẢO
1. Celli BR (2008), “Update on the management of COPD”, Chest, 133(6):1451-62.
2. Chronic Obstructive Pulmonary Disease (2010), The Washington Manual of Medical
Therapeutics (33rd
ed), Lippincott Williams & Wilkins, 271-282.
3. Maclay JD, Rabinovich RA, MacNee W (2009), “Update in chronic obstructive pulmonary
disease 2008”, Am J Respir Crit Care Med, 179(7):533-41
4. Robert A. Wise (2008), “Obstructive lung diseases”, Fishman’s Pulmonary Diseases and
Disorder (4th ed), McGraw-Hill, 749–747.
5. Global Initiative for Chronic Obstructive Lung Disease (2013): Management of COPD
(Component 4: Manage Exacerbations), in: Global Strategy for Diagnosis, Management, and
Prevention of COPD (Internet version, updated 2013). Available
in http://www.goldcopd.org/guidelines-global-strategy-for-diagnosis-management.html
Stoller J.K. (2010): Management of acute exacerbations of chronic obstructive pulmonary
disease. UpToDate online 18.3 [last updated: October 7, 2010], Available](https://image.slidesharecdn.com/hngdnsdngkhngsinhbyt-150719113346-lva1-app6891/75/H-ng-d-n-s-d-ng-khang-sinh-b-y-t-2015-91-2048.jpg)
![Bộ Y tế | TIÊU CHẢY DO VI KHUẨN 176
4.3. Điều trị triệu chứng
a) Đánh giá và xử trí tình trạng mất nước
- Phải đánh giá ngay và kịp thời xử trí tình trạng mất nƣớc khi ngƣời
bệnhngƣời bệnh đến viện và song song với việc tìm căn nguyên gây bệnh.
+ Ngƣời bệnhNgƣời bệnh mất nƣớc độ I, uống đƣợc: bù dịch bằng đƣờng
uống, dùng dung dịch ORESOL.
+ Ngƣời bệnhNgƣời bệnh mất nƣớc từ độ II trở lên, không uống đƣợc: bù
dịch bằng đƣờng tĩnh mạch. Dung dịch đƣợc lựa chọn: Ringer Lactat hoặc
Ringer Acetat. Ngoài ra: NaCl 0,9%, Glucose 5% với tỷ lệ 1:1.
b) Điều trị hỗ trợ
- Giảm co thắt: Spasmaverin.
- Làm săn niêm mạc ruột: dioctahedral smectit
- Không lạm dụng các thuốc cầm tiêu chảy nhƣ loperamid.
5. PHÒNG BỆNH
- Tăng cƣờng vệ sinh an toàn thực phẩm.
+ Ăn chín, uống nƣớc đã đun sôi.
+ Rửa tay trƣớc khi ăn và sau khi đi vệ sinh.
+ Cải thiện hệ thống cấp thoát nƣớc.
- Điều trị dự phòng khi ở trong vùng có dịch.
TỪ VIẾT TẮT TRONG BÀI
EIEC Enteroinvassive E.coli (E.coli xâm nhập)
EHEC Enterohemorrhagic E.coli (E.coli gây xuất huyết đƣờng ruột)
EPEC Enteropathogenic E.coli (E.coli gây bệnh)
ETEC Enterotoxigenic E.coli (E.coli sinh độc tố ruột)
TÀI LIỆU THAM KHẢO
1.Cunha, B.A(2006), Antimicrobial therapy 2006, Philadelphia, PA: Saunders. xiv, p. [1049]-
1289.
2.Kasper, D.L., A.S. Fauci, and T.R. Harrison (2010), Harrison's infectious diseases, 1294 p.,
McGraw-Hill Medical, New York.
3.Mandell, G.L., J.E. Bennett, and R. Dolin (2010), Mandell, Douglas, and Bennett's
principles and practice of infectious diseases. 7th ed2010, Philadelphia, PA: Churchill
Livingstone/Elsevier.](https://image.slidesharecdn.com/hngdnsdngkhngsinhbyt-150719113346-lva1-app6891/75/H-ng-d-n-s-d-ng-khang-sinh-b-y-t-2015-176-2048.jpg)
![Bộ Y tế | VIÊM XƢƠNG TỦY NHIỄM KHUẨN 205
- Trƣờng hợp nhiễm nhiều vi khuẩn (S. aureus, vi khuẩn Gram-âm,
P. aeruginosa) hay gặp trong viêm xƣơng dài sau đóng đinh nội tủy:
Vancomycin 1g TM mỗi 12 giờ phối hợp ceftazidim 2g/lần x 2-3 lần/ ngày.
Hoặc thay thế bằng linezolid 600mg (TM hoặc uống) 2 lần/ngày phối hợp
ceftazidim 2g/lần x 2-3 lần/ ngày.
- Phần lớn các nhiễm vi khuẩn Gram-âm đƣờng ruột: Kháng sinh
cephalosporin thế hệ 3 hoặc 4 đƣờng TM trong 3-4 tuần, hoặc thuốc nhóm
fluoroquinolon nhƣ levofloxacin 500mg đƣờng tĩnh mạch hoặc uống mỗi 24h.
- Lưu ý: Trƣờng hợp viêm xƣơng mạn tính, viêm xƣơng trên cơ địa đái
tháo đƣờng: cần thiết có bằng chứng của vi khuẩn học và kháng sinh đồ để điều
trị.
b) Giai đoạn sau: Tùy theo đáp ứng lâm sàng và kết quả kháng sinh đồ.
4.2.2. Các biện pháp phối hợp
- Bất động: Bó bột đƣợc chỉ định rộng rãi cho mọi viêm xƣơng tủy cấp,
nhằm phòng gãy xƣơng bệnh lý và giúp cho quá trình chống đỡ của cơ thể tốt
hơn.
- Dinh dƣỡng: Đảm bảo chế độ ăn uống đủ chất dinh dƣỡng.
- Phẫu thuật: Rạch rộng tháo mủ, loại bỏ hoại tử. Tiến hành đục xƣơng
đến tận xƣơng lành (chỗ xƣơng có rỉ máu). Tháo bỏ các vật cấy ghép hoặc thậm
chí phải cắt bỏ chi để ngăn chặn nhiễm khuẩn lan rộng thêm. Có thể truyền
kháng sinh tại chỗ. Lấp đầy ổ khuyết xƣơng là điều cần thiết và bắt buộc trong
phẫu thuật điều trị viêm xƣơng.
5. DỰ PHÒNG
Viêm xƣơng tủy nếu không điều trị kịp thời hoặc điều trị không đầy đủ sẽ
tiến triển mạn tính rất khó điều trị dứt bệnh. Vì vậy nhằm phòng chống viêm
xƣơng tủy, việc quản lý thích hợp các vết thƣơng và chăm sóc y tế kịp thời các
bệnh nhiễm khuẩn là rất cần thiết và cần đƣợc tuân thủ nghiêm ngặt.
TÀI LIỆU THAM KHẢO
1. Chihara S, Segreti J. Osteomyelitis. Dis Mon. Jan 2010;56(1):5-31.
2. Calhoun JH, Manring MM. Adult osteomyelitis. Infect Dis Clin North Am.
2005;19(4):765–86.
3. Aloui N, Nessib N, Jalel C, et al. [Acute osteomyelitis in children: early MRI diagnosis]. J
Radiol. Apr 2004;85(4 Pt 1):403-8.
4. Joseph M. Fritz, Jay R. Mc Donald. Osteomyelitis: Aproach to Diagnosis and Treatment.
Phys Sportsmed.2008; 36(1): nihpa 116823.](https://image.slidesharecdn.com/hngdnsdngkhngsinhbyt-150719113346-lva1-app6891/75/H-ng-d-n-s-d-ng-khang-sinh-b-y-t-2015-205-2048.jpg)
![Bộ Y tế | SỬ DỤNG KHÁNG SINH TRONG NHÃN KHOA 246
SỬ DỤNG KHÁNG SINH TRONG NHÃN KHOA
Nhìn chung, mọi khuyến cáo áp dụng cho kháng sinh toàn thân cũng áp
dụng cho kháng sinh dùng trong nhãn khoa.
Điểm khác biệt khi sử dụng kháng sinh trong nhãn khoa so với trong các
bệnh lý khác chủ yếu liên quan đến đƣờng dùng thuốc. Và điều mà mọi nhà
nhãn khoa đều quan tâm khi sử dụng kháng sinh là đặc điểm của kháng sinh
trong mắt và khả năng thấm của kháng sinh vào các tổ chức nhãn cầu.
1. ĐƢỜNG DÙNG KHÁNG SINH TRONG NHÃN KHOA
Khuyến cáo chung về lựa chọn đƣờng dùng kháng sinh trong nhãn khoa:
- Ƣu tiên điều trị bằng đƣờng tra mắt
- Chỉ khi điều trị bằng đƣờng tra mắt kém hiệu quả, hoặc đối với nhiễm
khuẩn nặng, cần phối hợp thêm phƣơng pháp truyền rửa tại mắt, tiêm tại mắt
hoặc các phƣơng pháp điều trị toàn thân. [1]
1.1. Điều trị tại chỗ
Điều trị tại chỗ bao gồm: Tra thuốc tại mắt, tiêm tại mắt, truyền rửa tại
mắt.
1.1.1. Tra thuốc tại mắt:
a) Chỉ định: Điều trị các nhiễm khuẩn tại mắt.
b) Ưu nhược điểm:
- Ƣu điểm:
+ Kháng sinh tập trung chủ yếu tại mắt, ít hấp thu vào tuần hoàn nên hạn
chế đƣợc tác dụng phụ toàn thân.
+ Thuận tiện, dễ sử dụng, ngƣời bệnh có thể tự sử dụng tại nhà theo sự
hƣớng dẫn của thầy thuốc.
- Nhƣợc điểm:
+ Thuốc nhanh chóng bị rửa trôi, đặc biệt với thuốc tra mắt dạng lỏng.
+ Một số kháng sinh khó vƣợt qua đƣợc hàng rào sinh lý để tiếp cận tổ
chức bị viêm.
c) 2 dạng thuốc tra mắt kháng sinh thường gặp:
- Thuốc tra mắt dạng lỏng: phải dùng nhiều lần trong ngày và không nên
chớp mắt nhiều sau khi tra thuốc. Đối với thuốc ở dạng dịch treo, khi sử dụng
phải lắc đều lọ thuốc để bảo đảm các thành phần thuốc đƣợc đƣa vào mắt.](https://image.slidesharecdn.com/hngdnsdngkhngsinhbyt-150719113346-lva1-app6891/75/H-ng-d-n-s-d-ng-khang-sinh-b-y-t-2015-246-2048.jpg)
![Bộ Y tế | SỬ DỤNG KHÁNG SINH TRONG NHÃN KHOA 247
- Thuốc mỡ: có thời gian tồn tại ở mắt dài hơn và khả năng thấm qua giác
mạc cao hơn so với thuốc nƣớc nên có thể giảm tần suất dùng thuốc, thƣờng
đƣợc dùng vào trƣớc khi đi ngủ. [1,2]
d) Các kháng sinh tan trong lipid (nhƣ cloramphenicol, các tetracyclin, các
fluoroquinolon) dễ dàng xâm nhập biểu mô giác mạc hơn các kháng sinh tan
trong nƣớc. [4]
e) Nếu phải phối hợp nhiều loại thuốc tra mắt thì cần tra các thuốc dạng lỏng
trước, thuốc dạng mỡ sau. Các thuốc tra cách nhau ít nhất 5 phút để tránh sự rửa
trôi. [4]
1.1.2. Tiêm tại mắt:
a) Chỉ định
Phối hợp với đƣờng tra mắt nhằm đƣa lƣợng kháng sinh nhiều hơn vào vị
trí nhiễm khuẩn trong mắt.
b) Ưu nhược điểm
- Ƣu điểm: có thể đạt nồng độ cao của kháng sinh tại vị trí nhiễm khuẩn.
- Nhƣợc điểm: có thể xảy ra nhiều biến chứng hơn.
c) Các phương pháp tiêm tại mắt
- Tiêm dƣới kết mạc:
+ Để điều trị các bệnh phần trƣớc của nhãn cầu và cũng đƣợc áp dụng khi
kết thúc cuộc mổ để chống viêm nội nhãn. Một số loại thuốc không thấm đƣợc
vào nhãn cầu qua con đƣờng tra mắt, khi đƣợc tiêm dƣới kết mạc có thể khuếch
tán vào mắt qua vùng rìa giác mạc hoặc củng mạc.
+ Lƣợng thuốc dùng tiêm dƣới kết mạc khoảng 0,25ml đến 1ml.
- Tiêm cạnh nhãn cầu:
+ Phƣơng pháp này đặc biệt hữu ích với các thuốc ít tan trong lipid (nhƣ
penicilin), không thấm vào tổ chức nhãn cầu nếu dùng đƣờng tra mắt.
+ Có thể tiêm lidocain trƣớc hoặc cùng lúc với tiêm kháng sinh để giảm
khó chịu cho ngƣời bệnhngƣời bệnh. Thuốc tê không làm giảm hoạt lực của
thuốc kháng sinh.
- Tiêm trong tiền phòng: Dùng trong những trƣờng hợp viêm màng bồ
đào nặng, nhiễm khuẩn nội nhãn hoặc trong phẫu thuật. [1,2]
- Tiêm trong dịch kính:
+ Đƣa thuốc trực tiếp vào trong nhãn cầu để điều trị nhiễm khuẩn nội
nhãn nặng.](https://image.slidesharecdn.com/hngdnsdngkhngsinhbyt-150719113346-lva1-app6891/75/H-ng-d-n-s-d-ng-khang-sinh-b-y-t-2015-247-2048.jpg)
![Bộ Y tế | SỬ DỤNG KHÁNG SINH TRONG NHÃN KHOA 248
+ Lƣợng thuốc đƣợc dùng rất nhỏ (0,1 – 0,2ml), với nồng độ thấp vì nồng
độ cao sẽ rất độc cho thủy tinh thể và võng mạc (nồng độ cho từng loại thuốc
đƣợc dựa trên các nghiên cứu lâm sàng cụ thể)
+ Có thể tiêm lặp lại sau 48 – 72 giờ, tùy theo đáp ứng lâm sàng. [2,5]
1.1.3. Phương pháp truyền rửa tại mắt
Áp dụng cho một số trƣờng hợp nhiễm khuẩn nặng (chẳng hạn viêm loét
giác mạc do trực khuẩn mủ xanh), để đƣa kháng sinh vào mắt đƣợc liên tục, rửa
trôi các chất hoại tử và vi khuẩn gây bệnh. [1]
1.2. Điều trị toàn thân (uống, tiêm bắp, tiêm tĩnh mạch...)
- Chỉ định:
+ Đƣợc áp dụng khi thuốc tra kém hiệu quả, đối với các nhiễm khuẩn
nặng hoặc bệnh ở mắt có căn nguyên toàn thân.
+ Áp dụng đối với các thuốc có khả năng xâm nhập tốt qua hàng rào
máu - mắt khi dùng toàn thân.
+ Điều trị các các nhiễm khuẩn trong hốc mắt hoặc phần phụ của mắt (mi
mắt, tuyến lệ và ống lệ mũi) vì hàng rào máu - mắt không tồn tại ở các cầu trúc
này, do đó các kháng sinh dùng toàn thân sẽ dễ dàng tiếp cận với các vị trí viêm.
- Nhƣợc điểm:
+ Thuốc vào mắt rất ít do bị cản trở bởi hàng rào máu – mắt
+ Tác dụng phụ nhiều và nặng hơn so với khi dùng đƣờng tra mắt.
- Khả năng xâm nhập của thuốc qua hàng rào máu - mắt phụ thuộc vào:
+ Khả năng tan trong lipid: Các thuốc dễ tan trong lipid dễ dàng đi qua đƣợc
hàng rào máu - mắt. Ví dụ: Cloramphenicol, dễ tan trong lipid, thấm gấp 20 lần so
với penicilin, là thuốc ít tan trong lipid. Fluoroquinolon xâm nhập tốt qua hàng rào
máu - mắt.
+ Nồng độ thuốc liên kết với protein huyết tƣơng: Chỉ ở dạng tự do, thuốc
mới đi qua đƣợc hàng rào máu – mắt. Ví dụ: Các sulfonamid tan trong lipid nhƣng
khả năng xâm nhập kém do liên kết cao với protein huyết tƣơng (trên 90%). [3]
+ Tình trạng viêm của mắt: Ở mắt nhiễm khuẩn, hàng rào máu – mắt bị
phá vỡ, các kháng sinh có thể vào mắt đƣợc dễ dàng hơn khi dùng theo đƣờng
toàn thân. [5]
- Điều trị toàn thân bao gồm:
+ Đƣờng uống
+ Tiêm bắp: đƣợc dùng khi có bệnh lý tại các mô mềm hoặc các mô có nhiều
mạch nhƣ tiêm kháng sinh điều trị các viêm mi, hốc mắt, màng bồ đào...](https://image.slidesharecdn.com/hngdnsdngkhngsinhbyt-150719113346-lva1-app6891/75/H-ng-d-n-s-d-ng-khang-sinh-b-y-t-2015-248-2048.jpg)
![Bộ Y tế | SỬ DỤNG KHÁNG SINH TRONG NHÃN KHOA 249
+ Tiêm tĩnh mạch: thƣờng tiêm tĩnh mạch kháng sinh điều trị viêm nội nhãn.
[2]
2. CÁC KHÁNG SINH THƢỜNG DÙNG TRONG NHÃN KHOA
2.1. Kháng sinh nhóm Beta-lactam
- Khả năng thấm qua hàng rào máu mắt kém. Tuy nhiên, khả năng thấm
tăng ở mắt bị viêm và khi uống cùng probenecid.
- Kháng sinh penicilin:
+ Phổ tác dụng: Phổ kháng khuẩn rộng, nhƣng hiệu quả tốt nhất trên vi
khuẩn Gram dƣơng.
+ Không bền vững trong dạng dung dịch và khó thấm qua giác mạc nên
không đƣợc pha chế để tra mắt.
+ Hay gây dị ứng nên hiện nay ít dùng. [2]
- Kháng sinh cephalosporin:
+ Phổ tác dụng: tƣơng tự penicilin.
+ Không có chế phẩm tra mắt nhƣng cephalosporin có thể đƣợc dùng để
điều trị loét giác mạc do vi khuẩn dƣới dạng thuốc tra mắt đƣợc pha chế theo
đơn (0,5%) từ thuốc tiêm khi cần thiết.
+ Cefotaxim thấm qua hàng rào máu - mắt tốt hơn so với các
cephalosporin khác. [3]
2.2. Các Sulfonamid
- Phổ tác dụng: Kháng sinh kìm khuẩn, phổ kháng khuẩn rộng trên cả vi
khuẩn Gram dƣơng và Gram âm. Hiệu quả tăng khi phối hợp với trimethoprim.
- Dung dịch tra mắt sulfacetamid (10-30%) thấm qua biểu mô giác mạc
tốt.
- Chế phẩm: sulfacetamid dạng bào chế có cả dung dịch, mỡ tra mắt, đơn
độc hoặc phối hợp với corticoid. Do tỷ lệ kháng thuốc cao và gây nhiều tác dụng
không mong muốn khi tra mắt (kích ứng, phù hốc mắt,...) nên hiện nay ít sử
dụng. Hơn nữa, nó còn tƣơng kỵ với các thuốc tê tra mắt nhƣ procain và
tetracain. [2,3]
2.3. Các Tetracyclin
- Phổ tác dụng: Phổ rộng, ƣu thế trên vi khuẩn Gram âm. Hiện nay hiệu
quả điều trị của nhóm này giảm mạnh, tỷ lệ kháng thuốc tăng nên hầu nhƣ
không còn đƣợc lựa chọn để điều trị nhiễm khuẩn. Tuy nhiên, tetracyclin vẫn
hiệu quả trong điều trị và phòng ngừa viêm kết mạc sơ sinh, phối hợp đƣờng
uống trong điều trị nhiễm Chlamydia tại mắt và điều trị chức năng tuyến mi mắt.
- Tetracyclin thấm tốt qua biểu mô giác mạc khi tra mắt.](https://image.slidesharecdn.com/hngdnsdngkhngsinhbyt-150719113346-lva1-app6891/75/H-ng-d-n-s-d-ng-khang-sinh-b-y-t-2015-249-2048.jpg)
![Bộ Y tế | SỬ DỤNG KHÁNG SINH TRONG NHÃN KHOA 250
- Chế phẩm: viên nén, nang 250mg; thuốc mỡ tra mắt nồng độ 1%. [2,3]
2.4. Cloramphenicol
- Phổ tác dụng: Rickettsia, Chlamydia, Mycoplasma... (P. aeruginosa kháng
thuốc này)
- Cloramphenicol thấm tốt qua biểu mô giác mạc khi tra mắt, qua đƣợc
hàng rào máu - mắt khi dùng toàn thân. Chỉ định dùng toàn thân chỉ áp dụng khi
nhiễm khuẩn nặng đe doạ tính mạng mà vi khuẩn kháng lại hết các thuốc ít độc
khác.
- Chế phẩm: Tại mắt, cloramphenicol có dạng mỡ, dung dịch tra mắt
0,4%, hiệu quả cao trong điều trị nhiễm khuẩn ngoài nhãn cầu. [2,3]
2.5. Các Aminoglycosid: neomycin, gentamicin, tobramycin, amikacin...
- Phổ tác dụng: Phổ rộng, nhƣng tác dụng mạnh hơn trên vi khuẩn Gram
âm.
- Kém hấp thu khi qua đƣờng tiêu hóa nhƣng hấp thu tốt khi tiêm tĩnh
mạch, tiêm bắp. Không dễ dàng xâm nhập hàng rào máu – mắt nhƣng có thể
dùng tra mắt dạng nƣớc, mỡ hoặc tiêm cạnh nhãn cầu.
- Độc tính cao cho thính lực và tiền đình nên hạn chế sử dụng toàn thân.
Khi tra tại mắt trong thời gian dài có thể gây độc với biểu mô giác mạc, trợt biểu
mô dạng đốm, chậm liền biểu mô, thiếu máu, phù kết mạc.... Amikacin ít độc
hơn so với các aminoglycosid khác.
- Các chế phẩm:
+ Neomycin: dung dịch, mỡ tra mắt, đơn độc hoặc phối hợp kháng sinh
polymyxin B hoặc với corticoid...
+ Gentamicin: ống tiêm 40mg/1ml, 80mg/2ml; dung dịch hoặc mỡ tra
mắt nồng độ 0,3%; Trên lâm sàng đôi khi sử dụng gentamicin ống tiêm để
pha chế thành dung dịch truyền rửa tại mắt cho những trƣờng hợp nhiễm
khuẩn giác mạc nặng do trực khuẩn mủ xanh.
+ Tobramycin: dung dịch hoặc mỡ tra mắt nồng độ 0,3%, đơn độc hoặc
phối hợp với corticoid.
+ Amikacin: Không có chế phẩm thuốc tra mắt trên thị trƣờng. Trên lâm
sàng, đôi khi sử dụng ống tiêm pha thành dung dịch tra mắt nồng độ 10 -
20mg/ml; Chế phẩm thuốc tiêm dùng tiêm nội nhãn trong điều trị viêm mủ nội
nhãn do vi khuẩn hoặc loét giác mạc do vi khuẩn, phối hợp với kháng sinh
penicilin kháng penicilinase hoặc cephalosporin hoặc vancomycin. [2,3]
2.6. Các Fluroquinolon: Norfloxacin, ofloxacin, pefloxacin, levofloxacin,
ciprofloxacin, enoxacin, lomefloxacin, temafloxacin, fleroxacin, tosufloxacin,...
- Phổ tác dụng: Phổ rộng, tác dụng lên các vi khuẩn Gram dƣơng và Gram
âm.](https://image.slidesharecdn.com/hngdnsdngkhngsinhbyt-150719113346-lva1-app6891/75/H-ng-d-n-s-d-ng-khang-sinh-b-y-t-2015-250-2048.jpg)
![Bộ Y tế | SỬ DỤNG KHÁNG SINH TRONG NHÃN KHOA 251
- Ít gây độc với biểu mô giác mạc hơn so với kháng sinh aminoglycosid
(ngoại trừ ciprofloxacin gây lắng đọng trắng trên giác mạc)
- Khả năng thấm qua giác mạc tốt khi dùng đƣờng tra mắt (nồng độ
ofloxacin trong thủy dịch cao hơn so với các thuốc khác), khả năng xâm nhập
qua hàng rào máu – mắt tốt khi dùng đƣờng toàn thân.
- Chế phẩm: Trên thị trƣờng có lƣu hành các chế phẩm dung dịch, mỡ tra
mắt ofloxacin 0,3%; dung dịch tra mắt ciprofloxacin 0,3%, levofloxacin 0,5%,
moxifloxacin 0,5%, gatifloxacin 0,3%... [2,3]
2.7. Các macrolid
- Erythromycin
+ Phổ tác dụng: Phổ rộng nhƣng ƣu thế trên vi khuẩn Gram dƣơng, tuỳ
tác nhân mà có tác dụng diệt khuẩn hoặc kìm khuẩn.
+ Có thể đƣa thuốc theo đƣờng uống hoặc tra mắt song khả năng thấm
qua hàng rào máu mắt kém. Thƣờng đƣợc chỉ định điều trị các nhiễm khuẩn
mạn tính mi mắt hoặc dùng thay thế tetracyclin trong trƣờng hợp ngƣời
bệnhngƣời bệnh dị ứng với tetracyclin hoặc trẻ em, đặc biệt có tác dụng điều trị
trong bệnh mắt hột và viêm kết mạc do Chlamydia.
+ Chế phẩm: viên bao phim tan trong ruột hoặc dạng ester hóa, thuốc mỡ
tra mắt. [2,3]
- Azithromycin:
+ Điều trị mắt hột ở ngƣời lớn, viêm kết mạc do Chlamydia,...
+ Chế phẩm: Không có chế phẩm dạng tra mắt. [2]
2.8. Các kháng sinh khác
- Vancomycin:
+ Phổ tác dụng: Hiệu lực rất mạnh trên vi khuẩn Gram dƣơng.
+ Dùng điều trị các nhiễm khuẩn ở ngƣời bệnhngƣời bệnh bị dị ứng hoặc
không đáp ứng với kháng sinh nhóm penicilin hoặc cephalosporin và điều trị các
tụ cầu kháng methicillin.
+ Chế phẩm: trên thị trƣờng không có chế phẩm tra mắt, trên lâm sàng,
đôi khi sử dụng thuốc tiêm vancomycin pha thành dung dịch tra mắt với nồng độ
50 mg/ml trong điều trị viêm giác mạc nhiễm khuẩn, 5 mg/ml để điều trị viêm
kết mạc mi mắt do tụ cầu nhạy cảm; bột pha tiêm 500mg, 1g. [2,3]
- Polymyxin B
+ Phổ tác dụng: là kháng sinh diệt khuẩn, vi khuẩn Gram âm nhạy cảm
bao gồm Enterobacter, Klebsiella, P. aeruginosa...
+ Dùng tra mắt hoặc tiêm mắt để điều trị loét giác mạc.](https://image.slidesharecdn.com/hngdnsdngkhngsinhbyt-150719113346-lva1-app6891/75/H-ng-d-n-s-d-ng-khang-sinh-b-y-t-2015-251-2048.jpg)
![Bộ Y tế | SỬ DỤNG KHÁNG SINH TRONG NHÃN KHOA 252
+ Chế phẩm: dạng tra mắt phối hợp với kháng sinh hoặc kháng viêm khác
(neomycin, corticoid...) [2]
- Bacitracin:
+ Phổ tác dụng: Chủ yếu tác dụng trên vi khuẩn Gram dƣơng.
+ Chủ yếu điều trị viêm bờ mi
+ Chế phẩm: dạng mỡ tra mắt, đơn độc hoặc phối hợp với polymyxin và
neomycin. [2]
TÀI LIỆU THAM KHẢO
1. Bộ Y tế (2006), Nhãn khoa, Nhà Xuất bản Giáo dục.
2. Đỗ Nhƣ Hơn, Nhãn khoa Tập 3 (2012), Nhà Xuất bản Y học.
3. American Academy of Ophthalmology, Fundamentals and Principles of
Opthalmology, Section 2 (2004-2005).
4. Joseph Francis Duane, Duane’s Ophthalmology, 2006 Edition.
5. Roger G. Finch, Antibiotic and Chemotherapy, 9th Edition.](https://image.slidesharecdn.com/hngdnsdngkhngsinhbyt-150719113346-lva1-app6891/75/H-ng-d-n-s-d-ng-khang-sinh-b-y-t-2015-252-2048.jpg)
![Bộ Y tế | VIÊM TỔ CHỨC HỐC MẮT 263
VIÊM TỔ CHỨC HỐC MẮT
1. ĐẠI CƢƠNG
Viêm tổ chức hốc mắt (orbital cellulitis) là viêm của phần mô mềm trong
hốc mắt. Viêm tổ chức hốc mắt gặp ở cả trẻ em và ngƣời lớn. Ở trẻ em dƣới 5
tuổi thì hay phối hợp với viêm đƣờng hô hấp trên. Ở trẻ em trên 5 tuổi hay phối
hợp với viêm xoang. Ở ngƣời lớn hay gặp ở những ngƣời đái tháo đƣờng, suy
giảm miễn dịch hay do dị vật nằm trong hốc mắt. Viêm tổ chức hốc mắt có thể
đƣợc chia thành viêm phần trƣớc vách (preseptal) hay viêm tổ chức trong hốc
mắt sau vách (postseptal). Viêm trƣớc vách có những dấu hiệu nhƣ sƣng nóng
đỏ đau phần mô mềm nhƣng viêm không lan đến xƣơng hốc mắt, thị lực và vận
nhãn thƣờng bình thƣờng. Viêm sau vách ảnh hƣởng đến thị lực, có thể lan vào
màng xƣơng và xƣơng hốc mắt. [1,3]
2. NGUYÊN NHÂN
a) Nguyên nhân
- Do vi khuẩn thƣờng gặp là Staphylococcus aurreus (tụ cầu vàng),
Streptococcus pneumoniae, nhóm Streptococcus anginosus/millieri (nhóm liên
cầu) hay Heamophilus influenzae type b (Hib) (liên cầu tan huyết nhóm b). Vi
khuẩn Gram-âm…
- Do nấm trong những trƣờng hợp sử dụng thuốc ức chế miễn dịch,
corticosteroid kéo dài, suy giảm miễn dịch.
- Do virus.
- Do ký sinh trùng.
b) Các yếu tố thuận lợi như:
- Ở trẻ em hay gặp do viêm đƣờng hô hấp trên, viêm xoang.
- Ở ngƣời lớn hay gặp ở những ngƣời đái tháo đƣờng, suy giảm miễn
dịch.
- Có thể gặp do những nguyên nhân lan truyền trực tiếp từ những cấu trúc
nhƣ nhãn cầu, mi và phần phụ cận của nhãn cầu cũng nhƣ các xoang lân cận.
- Do chấn thƣơng xuyên làm tổn thƣơng vách hốc mắt, đặc biệt những
chấn thƣơng có dị vật hốc mắt.
- Những phẫu thuật nhƣ phẫu thuật giảm áp hốc mắt, phẫu thuật mi, phẫu
thuật lác, nội nhãn… Viêm tổ chức hốc mắt cũng có thể gặp sau viêm nội nhãn
sau phẫu thuật. [1]
3. TRIỆU CHỨNG
a) Lâm sàng](https://image.slidesharecdn.com/hngdnsdngkhngsinhbyt-150719113346-lva1-app6891/75/H-ng-d-n-s-d-ng-khang-sinh-b-y-t-2015-263-2048.jpg)
![Bộ Y tế | VIÊM TỔ CHỨC HỐC MẮT 265
- Điều trị theo kháng sinh đồ.
- Tìm các ổ viêm phối hợp nhƣ viêm xoang, viêm đƣờng hô hấp trên để
điều trị.
b) Điều trị cụ thể
- Kháng sinh đƣờng tĩnh mạch liều cao, phổ rộng trong giai đoạn sớm và
kháng sinh đặc hiệu sau khi đã nuôi cấy phân lập đƣợc vi khuẩn.
- Trong thời gian chờ đợi nuôi cấy vi khuẩn có thể dùng kháng sinh phổ
rộng nhƣ: [1,2,4]
+ Nhóm cephalosporin thế hệ 3: Cefotaxim 2g (ở trẻ em: 50mg/kg cân
nặng) đƣờng tĩnh mạch 3 lần/ ngày (8 tiếng 1 lần) hay ceftazidim 1g (ở trẻ em
30-50 mg/kg cân nặng) đƣờng tĩnh mạch 3 lần/ngày.
+ Hoặc phối hợp ceftriaxon 2g (ở trẻ em: 50 mg/kg cân nặng) đƣờng tĩnh
mạch/ngày phối hợp với di/flucloxacilin 2g (trẻ em: 50mg/kg cân nặng) đƣờng
tĩnh mạch 4 lần/ngày (6 tiếng 1 lần)
+ Tiếp theo: Amoxicilin-clavulanat 875 + 125 mg (trẻ em: 22,5 + 3,2
mg/kg) đƣờng uống, ngày 2 lần trong 10 ngày.
+ Đối với những trƣờng hợp ngƣời bệnhngƣời bệnh bị quá mẫn với
penicilin hay nghi ngờ hoặc nuôi cấy có kháng methicilin thì cần hội chẩn với
các chuyên khoa nhƣ lây, vi sinh.
+ Nhóm glycopeptid (vancomycin) 1g truyền tĩnh mạch chậm 12h/lần.
Ở trẻ em: 10 mg/kg truyền tĩnh mạch chậm 12h/lần.
- Khi xác định đƣợc nguyên nhân và có nuôi cấy vi khuẩn và kháng sinh
đồ thì điều trị theo nguyên nhân và theo kháng sinh đồ.
+ Chống viêm: Steroid đƣờng uống và đƣờng tĩnh mạch: Methyl
prednisolon 1mg/kg cân nặng
+ Điều trị phối hợp những trƣờng hợp viêm xoang, viêm đƣờng hô hấp,
đái tháo đƣờng.
+ Điều trị ngoại khoa: Khi đã xác định đƣợc ổ áp-xe: Chích dẫn lƣu ổ áp-
xe và xoang viêm. Nếu do nguyên nhân chấn thƣơng có dị vật hốc mắt phải lấy
hết dị vật.
5. DỰ PHÒNG
- Điều trị những viêm nhiễm của mi, viêm phần trƣớc vách phòng lan vào
tổ chức hốc mắt.
- Phòng những bệnh nhƣ hô hấp, viêm xoang ở trẻ em. Khi trẻ mắc bệnh
cần đƣợc điều trị và theo dõi cẩn thận để những biến chứng không xảy ra.](https://image.slidesharecdn.com/hngdnsdngkhngsinhbyt-150719113346-lva1-app6891/75/H-ng-d-n-s-d-ng-khang-sinh-b-y-t-2015-265-2048.jpg)
![Bộ Y tế | PHỤ LỤC 3. 317
PHỤ LỤC 3.
LỰA CHỌN KHÁNG SINH DỰ PHÕNG PHẪU THUẬT
Các loại phẫu thuật – thủ thuật
Khuyến cáo dự
phòng
Kháng sinh thay thế
nếu dị ứng
Penicillin
Các phẫu thuật, thủ thuật tiết niệu
Sinh thiết tuyến tiền liệt qua trực tràng1
Cefazolin
Ciprofloxacin HOẶC
gentamicin2
Phẫu thuật qua niệu đạo (VD: Cắt tuyến
tiền liệt qua niệu đạo - TURP, cắt u bàng
quang qua niệu đạo - TURBT, nội soi
niệu quản, nội soi bàng quang niệu quản)
Cefazolin Gentamicin2
Tán sỏi Cefazolin Gentamicin2
Cắt thận hoặc cắt bỏ tuyến tiền liệt triệt
căn
Cefazolin Clindamycin
Cắt bàng quang triệt căn; phẫu thuật hồi
tràng; cắt bàng quang và tuyến tiền liệt
hoặc cắt bàng quang, niệu đạo, âm đạo,
tử cung và các mô ở thành tiểu khung.
Cefotetan
Clindamycin VÀ
gentamicin2
Liên quan dƣơng vật hoặc các phẫu thuật
thay thế bộ phận giả khác.
[Cefazolin HOẶC
vancomycin] VÀ
gentamicin2
[Clindamycin HOẶC
vancomycin] VÀ
gentamicin2
Phẫu thuật tim
Mở xƣơng ức đƣờng giữa, ghép tim3
Cefazolin Vancomycin
Mở xƣơng ức đƣờng giữa, ghép tim ở
ngƣời bệnh tiền sử dùng dụng cụ hỗ trợ
thất (VAD) hoặc có tụ cầu vàng kháng
methicillin (MRSA) xâm nhập/nhiễm
khuẩn3
Cefazolin VÀ
vancomycin
Vancomycin
Đặt máy tạo nhịp hoặc máy khử rung tim
(ICD)
Cefazolin
Clindamycin HOẶC
vancomycin
Đặt máy tạo nhịp hoặc máy khử rung tim
(ICD) ở ngƣời bệnh có tụ cầu vàng kháng
methicillin (MRSA) xâm nhập/nhiễm
khuẩn
Cefazolin VÀ
vancomycin
Vancomycin
Đặt các dụng cụ hỗ trợ thất (VAD) Cefazolin Vancomycin
Đặt các dụng cụ hỗ trợ thất (VAD) ở
ngƣời bệnh có tụ cầu vàng kháng
methicillin (MRSA) xâm nhập/nhiễm
khuẩn
Cefazolin VÀ
vancomycin
Vancomycin](https://image.slidesharecdn.com/hngdnsdngkhngsinhbyt-150719113346-lva1-app6891/75/H-ng-d-n-s-d-ng-khang-sinh-b-y-t-2015-317-2048.jpg)
![Bộ Y tế | PHỤ LỤC 4 322
PHỤ LỤC 4
HƢỚNG DẪN TIÊM/TRUYỀN MỘT SỐ LOẠI KHÁNG SINH
TT
Tên hoạt chất -
nồng độ
Tiêm bắp Tiêm tĩnh mạch Truyền tĩnh mạch
Dung môi
tƣơng hợp
Chú ý
Cách pha Tốc độ Cách pha Tốc độ
1
Aztreonam
* chai truyền pha
sẵn
* bột pha tiêm
500mg, 1g, 2g
Pha 1g với ít
nhất 3ml
NCPT/nƣớc kìm
khuẩn/NaCl
0.9%
6-10ml NCPT 3-5 phút
Pha 1g với 50ml dung
môi tƣơng hợp
* Hòa tan trong 3ml
NCPT, pha loãng
trong dung môi tƣơng
hợp (nồng độ không
vƣợt quá 2%)
20-60 phút
NaCl 0.9%,
Gluc 5%, Gluc-
NaCl,
Hartmann’s,
Ringer’s
Khi pha, cần lắc mạnh
ngay lập tức; Dung dịch
Aztreonam có nồng độ
>2%, phải sử dụng ngay
trừ khi hoàn nguyên/ pha
loãng bằng NCPT và
NaCl 0.9%
2
Azithromycin
bột pha tiêm
500mg
x x x
Hòa tan trong 4.8ml
NCPT, pha loãng: với
dung môi tƣơng hợp
đến nồng độ 1-2mg/ml
≤ 60 phút
NaCl 0.9%,
Gluc 5%,
Hartmann’s.
Dung dịch sau khi pha
ổn định 24 giờ ở nhiệt độ
phòng (250
C) và 7 ngày
trong tủ lạnh
3
Ampicillin
bột pha tiêm
125mg,250mg,
500mg, 1g, 2g
125 mg / 1ml;
250 mg/1ml;
500 mg /2ml; 1
g/4ml; 2 g/8 ml
NCPT
Hòa tan 125mg,
250mg, 500mg
trong 5 mL
NCPT.
1g/7.4ml;
2g/14.8ml
NCPT hoặc
NaCl 0.9%
10-15
phút
Hòa tan: 500mg/5ml
NCPT, pha loãng:
100ml NaCl 0.9%
30-60 phút [2]
Nên dùng NaCl
0.9% [1]
Dung dịch đã pha nên sử
dụng ngay, có thể bảo
quản ở 2-80
C trong 24h
[2]
4
Ampicillin
sulbactam
bột pha tiêm
1.5g hoặc 3g
1.5g/3.2ml
NCPT hoặc
lidocaine HCl
0.5 hoặc 2%
1.5g/3.2ml
NCPT
10-15
phút
Hòa tan: 1.5g/3.2 ml
NCPT, pha loãng:
trong 50-100ml dung
môi tƣơng hợp
15-30 phút NaCl 0.9%
Tiêm bắp: ngay trong
vòng 1h sau pha, tiêm
tĩnh mạch: trong vòng 8h
sau pha, pha loãng ngay
sau khi hòa tan](https://image.slidesharecdn.com/hngdnsdngkhngsinhbyt-150719113346-lva1-app6891/75/H-ng-d-n-s-d-ng-khang-sinh-b-y-t-2015-322-2048.jpg)
![Bộ Y tế | HƢỚNG DẪN TIÊM/TRUYỀN MỘT SỐ LOẠI
KHÁNG SINH
323
TT
Tên hoạt chất -
nồng độ
Tiêm bắp Tiêm tĩnh mạch Truyền tĩnh mạch
Dung môi
tƣơng hợp
Chú ý
5
Amoxicillin
bột pha tiêm
250mg, 500mg,
1g
Hòa tan 500
mg/2.5 mL; 1
g/4ml NCPT;
250mg/5ml 3-4 phút
Hòa tan: 250mg/5ml
NCPT
pha loãng: 50-100ml
NaCl 0.9%
30-60 phút NaCl 0.9%
Lắc mạnh khi hòa tan,
dùng ngay sau khi pha,
có thể bảo quản ở 2-80
C
trong 24h [2]
6
Amoxicillin
clavulanate
bột pha tiêm
600mg, hoặc
1.2g
x
600mg/10 ml;
1.2g/20 ml
NCPT.
3-4 phút
600mg/ 50ml NCPT
hoặc NaCl 0.9%
30-40 phút NaCl 0.9%
Nên truyền trong vòng
3-4h sau khi pha loãng ở
250
C, bảo quản đƣợc ở
5o
C trong 8h
7
Amikacin
ống dung dịch
tiêm 50-
250mg/ml
* * 2-3 phút
Pha loãng dung dịch
chứa 500mg/ 100ml -
200ml dung môi tƣơng
hợp
30-60 phút
NaCl 0.9%;
Ringer hoặc
Ringer lactated
Bảo quản đƣợc ở 2-80
C
trong 24h [2]
8
Bleomycin
sulfate
bột pha tiêm 15-
30 UI
15UI/ 1ml-5ml
NCPT hoặc
NaCl 0.9% hoặc
nƣớc kìm khuẩn
15UI/ 5ml NaCl
0.9%
10 phút x x
NaCl 0.9%,
Gluc 5%,
Ringer lactate,
Hartmann's
Ổn định trong dung môi
NaCl 0.9% trong 24h
9
Cloxacillin
250mg, 500mg,
1g, 2g bột pha
tiêm
500mg/1.7ml
NCPT
250mg/1.9ml
NCPT
250mg/4.9ml
NCPT
500mg/4.8ml
NCPT
2-4 phút
Hòa tan: 1g/3.4 ml
NCPT
pha loãng trong dung
môi tƣơng hợp
30-40 phút NaCl 0.9%
Lắc kỹ khi pha; Dung
dịch sau hoàn nguyên
(125 -250 mg/ml) ổn
định trong 24 giờ ở nhiệt
độ phòng (≤25oC);
Dung dịch truyền sau
pha loãng đến nồng độ
1-2mg/ml ổn định trong
vòng 12h ở nhiệt độ
dƣới 25oC
10
Clindamycin
ống tiêm 2-, 4-,
6ml
* chỉ nên tiêm
bắp ở liều ≤
600mg
x x
Liều < 900mg: pha
loãng/ 50ml dung môi
tƣơng hợp
*liều ≥ 900mg: 100ml
dung môi tƣơng hợp
10-60 phút,
tốc độ không
quá
30mg/phút
NaCl 0.9%
Dùng ngay sau khi pha,
bảo quản đƣợc ở 2-8oC
trong 24h; Có thể truyền
liên tục 0,75-
1,25mg/phút [1]](https://image.slidesharecdn.com/hngdnsdngkhngsinhbyt-150719113346-lva1-app6891/75/H-ng-d-n-s-d-ng-khang-sinh-b-y-t-2015-323-2048.jpg)
![Bộ Y tế | HƢỚNG DẪN TIÊM/TRUYỀN MỘT SỐ LOẠI
KHÁNG SINH
324
TT
Tên hoạt chất -
nồng độ
Tiêm bắp Tiêm tĩnh mạch Truyền tĩnh mạch
Dung môi
tƣơng hợp
Chú ý
11
Clarithromycin
lọ bột pha tiêm
500mg
x x x
Hòa tan: 10ml NCPT
pha loãng: 250ml
NaCl 0.9% (hoặc dung
môi tƣơng hợp đến
nồng độ 2mg/ml) [2]
≥ 60 phút [2]
NaCl 0.9%, Glu
5%, NaCl- Glu,
Ringer, lactate
Sử dụng ngay sau khi
mở hoặc pha loãng;
Dung dịch truyền, sau
pha loãng (2mg/ml), nên
sử dụng trong vòng 6 giờ
bảo quản ở nhiệt độ
phòng (250
C) hoặc 24-
48 giờ nếu bảo quản
dƣới 50
C [1]
12
Ciprofloxacin
chai truyền pha
sẵn 2mg/ml hoặc
ống dung dịch
10mg/ml
x x x
Pha loãng trong dung
môi tƣơng hợp đến
1mg-2mg/ml
≥ 60 phút
Glu 5%, NaCl
0.9%, Ringer's,
Hartmann's [2]
Dùng ngay sau khi mở,
nếu dùng không hết phải
bỏ đi
13
Chloramphenicol
1g bột pha tiêm
x
Hòa tan trong
10ml NCPT
hoặc Glu 5%
≥1 phút
Hòa tan: 9.2ml NCPT,
NaCl 0.9%, Glu 5%
Pha loãng: 100ml
NaCl 0.9% [2]
≥10 phút [2]
Glu 5%, NaCl
0.9%,
Ringer's,
Hartmann's [2]
Dung dịch pha truyền có
thể bảo quản ở nhiệt độ
phòng trong 24h [2]
14
Cefuroxime
bột pha tiêm
250mg, 750mg,
1.5g
Liều ≤ 750mg
pha với 3ml
NCPT (hỗn
dịch) [2]
Hòa tan 750mg/
6 đến 10ml
NCPT [2]
3-5 phút
Hòa tan: 750mg/ 6 đến
10ml NCPT
Pha loãng: 50-100ml
NaCl 0.9% [2]
15-60 phút [1]
≥ 30 phút [2]
Glu 5%, NaCl
0.9%,
Ringer's, NaCl-
Glu, Hartmann's
[2]
Sử dụng ngay sau khi
mở hoặc pha loãng, có
thể bảo quản ở 2-80
C
trong 24h [2]
15
Ceftriaxone
bột pha tiêm
250mg, 500mg,
1g, 2g
*Pha mỗi
250mg với 1ml
lidocaine
*Liều >1g nên
đƣợc tiêm ở 2 vị
trí khác nhau [2]
Hòa tan 1g trong
10ml NCPT [2]
2-4 phút
[2]
Hòa tan: 1g trong
10ml NCPT
Pha loãng: 50-100 ml
dung môi tƣơng hợp
[2]
15-30 phút [1]
≥ 30 phút [2]
Glu 5%, NaCl
0.9%, NaCl-
Glu, Ringer's,
Hartmann's [2]
Sử dụng ngay sau khi
mở hoặc pha loãng, có
thể bảo quản ở 2-80
C
trong 24h [2]](https://image.slidesharecdn.com/hngdnsdngkhngsinhbyt-150719113346-lva1-app6891/75/H-ng-d-n-s-d-ng-khang-sinh-b-y-t-2015-324-2048.jpg)
![Bộ Y tế | HƢỚNG DẪN TIÊM/TRUYỀN MỘT SỐ LOẠI
KHÁNG SINH
325
TT
Tên hoạt chất -
nồng độ
Tiêm bắp Tiêm tĩnh mạch Truyền tĩnh mạch
Dung môi
tƣơng hợp
Chú ý
16
Ceftazidime
bột pha tiêm
500mg, 1g, 2g
Hòa tan mỗi
500mg/ 1.5ml
NCPT, nƣớc
kìm khuẩn hoặc
lidocain 1%
Hòa tan mỗi
500mg/5ml
NCPT
3-5 phút
Hòa tan: 1g/10ml
NCPT
pha loãng: đến
10mg/ml
15-30 phút
Glu 5%, NaCl
0.9%, Ringer
lactate
Khi hòa tan, sẽ tạo
thành CO2, cần chờ 1-2
phút để loại hết CO2
trƣớc khi sử dụng, sử
dụng ngay sau khi pha,
có thể bảo quản ở 2-80
C
trong 24h
17
Cefoxitin
bột pha tiêm 1g,
2g
x
1g/10ml dung
môi tƣơng hợp
2g/10 hoặc 20ml
dung môi tƣơng
hợp
3-5 phút
Pha loãng dung dịch
hoàn nguyên trong 50-
100ml dung môi tƣơng
hợp
Glu 5%, NaCl
0.9%, NaCl-
Glu, Ringer's,
Hartmann's [2]
18 Cefotetan
bột pha tiêm 1g,
2g
1g/2ml, 2g/3ml
NCPT, nƣớc
kìm khuẩn,
NaCl 0.9% hoặc
lidocain 0.5-1%
hòa tan mỗi
1g/10ml dung
môi tƣơng hợp
3-5 phút
Pha loãng dung dịch
hoàn nguyên trong 50-
100ml NaCl 0.9%, Glu
5%
20-60 phút
Glu 5%, Ringer
lactate, NaCl
0.9%
dung dịch có nồng độ
10-40mg/ml bảo quản
đƣợc trong 24h ở điều
kiện thƣờng và 96h
trong tủ lạnh
19
Cefotaxime
bột pha tiêm
500mg, 1g, 2g
*Pha
500mg/2ml,
1g/3ml, 2g/5ml
NCPT
*Liều trên 2g
nên đƣợc tiêm ở
2 vị trí khác
nhau
10ml NCPT 3-5 phút
Hòa tan: 4ml NCPT
pha loãng: 50-100ml
Glu 5% hoặc NaCl
0.9% [2]
20-60 phút [2]
Glu 5%, NaCl
0.9%
Sử dụng ngay sau khi
mở hoặc pha loãng, có
thể bảo quản ở 2-80
C
trong 24h [2]
20
Cefepime HCl
bột pha tiêm
500mg, 1g, 2g
Hòa tan
500mg/1.3ml,
1g/2.4ml NCPT,
nƣớc kìm khuẩn,
NaCl 0.9%, Glu
5%, Lidocaine
HCl 0.5-1%
x x
Pha loãng dung dịch
hoàn nguyên trong
dung môi tƣơng hợp
≥30 phút
Glu 5%, NaCl
0.9%, Glu-NaCl
[2]
Dung dịch sau khi pha
loãng bảo quản đƣợc ở
nhiệt độ phòng trong 24h
hoặc bảo quản lạnh trong
1 tuần](https://image.slidesharecdn.com/hngdnsdngkhngsinhbyt-150719113346-lva1-app6891/75/H-ng-d-n-s-d-ng-khang-sinh-b-y-t-2015-325-2048.jpg)
![Bộ Y tế | HƢỚNG DẪN TIÊM/TRUYỀN MỘT SỐ LOẠI
KHÁNG SINH
326
TT
Tên hoạt chất -
nồng độ
Tiêm bắp Tiêm tĩnh mạch Truyền tĩnh mạch
Dung môi
tƣơng hợp
Chú ý
21
Cefazolin
bột pha tiêm
500mg, 1g
500mg/2ml
NCPT hoặc
NaCl 0.9%;
1g/2.5ml NCPT
5ml NCPT 3-5 phút
Pha loãng dung dịch
hoàn nguyên trong 50-
100 ml dung môi
tƣơng hợp
Truyền liên
tục
Glu 5%, NaCl
0.9%, Ringer
lactate
dung dịch sau khi pha
bảo quản đƣợc ở nhiệt
độ phòng trong 24h hoặc
bảo quản lạnh trong 10
ngày
22
Doxycycline
hyclate
bột pha tiêm
100mg, 200mg
x x x
Hòa tan: mỗi
100mg/10ml NCPT
Pha loãng: đến nồng
độ 0.1-1mg/ml với
dung môi tƣơng hợp
1-4h
NaCl 0.9%, Glu
5%, Ringer
lactate,
G5%/Ringer
lactate
Dung dịch pha truyền có
thể bảo quản 2-80
C,
tránh ánh sáng trong 72h
hoặc ổn định trong 48
giờ ở nhiệt độ phòng
(250
C); Quá trình truyền
cần hoàn tất trong 12h
23
Daptomycin
bột pha tiêm
250mg, 500mg
x
500mg/10ml
NaCl 0.9% [2]
≥ 2 phút
[2]
Hòa tan: mỗi 250mg/
5ml NaCl 0.9%
pha loãng: với NaCl
0.9% đến nồng độ
≤20mg/ml
≥30 phút
NaCl 0.9%, Glu
5%, Ringer
Sau khi hòa tan để tiêm
tĩnh mạch, để yên trong
khoảng 10 phút để tạo
dung dịch trong suốt,
Dung dịch đã hòa tan
hoặc pha loãng có thể
bảo quản ở điều kiện
thƣờng trong 12h và bảo
quản tủ lạnh trong 40h
24
Erythromycin
Bột pha tiêm
500mg, 1g
x x x
Hòa tan: mỗi
500mg/10ml NCPT
Pha loãng: 100ml
NaCl 0.9% [2]
20-60 phút
NaCl 0.9%,
Ringer
*Hòa tan ngay sau khi
cho NCPT vào ống
thuốc, dung dịch đã pha
có thể bảo quản ở nhiệt
độ phòng trong 24h hoặc
ở 2-150
C trong 14 ngày
25
Fosfomycin
bột pha tiêm 1g
10ml NCPT x x
Pha loãng dung dịch
hoàn nguyên với ít
nhất 250ml dung môi
tƣơng hợp
NaCl 0.9%,
Ringer lactate,
G5%](https://image.slidesharecdn.com/hngdnsdngkhngsinhbyt-150719113346-lva1-app6891/75/H-ng-d-n-s-d-ng-khang-sinh-b-y-t-2015-326-2048.jpg)
![Bộ Y tế | HƢỚNG DẪN TIÊM/TRUYỀN MỘT SỐ LOẠI
KHÁNG SINH
327
TT
Tên hoạt chất -
nồng độ
Tiêm bắp Tiêm tĩnh mạch Truyền tĩnh mạch
Dung môi
tƣơng hợp
Chú ý
26
Floxacillin
bột pha tiêm
250mg, 500mg,
1g
250mg/1.5ml,
500mg/2ml,
1g/2.5ml NCPT
Hòa tan mỗi
250mg/5ml
3-4 phút
Pha loãng dung dịch
hoàn nguyên trong
dung môi tƣơng hợp,
thƣờng dùng 100ml
NaCl 0.9% [2]
30-60 phút
[2]; Có thể
truyền liên
tục[1]
NaCl 0.9%,
dextrose 5%
Tiêm trong vòng 30 phút
sau khi hòa tan, có thể
bảo quản trong tủ lạnh
trong 24h
27
Gentamicin
ống dung dịch
tiêm 40mg/ml
Liều ≥4ml nên
tiêm ở các vị trí
khác nhau
*
3-5 phút
[2]
Pha loãng: 50-200ml
NaCl 0.9% hoặc Glu
5%
0.5-2h
NaCl 0.9%,
Gluc 5%, Gluc-
NaCl,
Hartmann’s [2]
Dùng ngay sau khi pha,
có thể bảo quản ở 2-80
C
trong 24h; dung dịch sau
pha loãng ổn định trong
24h ở nhiệt độ phòng
(250
C)[1]
28
Imipenem-
cilastatin
bột pha tiêm
chứa 250mg-
500mg mỗi hoạt
chất
500mg/2ml
Lidocain 1%
x x
Hòa tan: 10ml NaCl
0.9%
pha loãng: 100ml
NaCl 0.9%
250-500mg:
20-30 phút
[2]
NaCl 0.9%, Glu
5%, NaCl- Glu,
Ringer, lactate
Không đun nóng để hòa
tan, chế phẩm tiêm bắp:
dùng ngay trong vòng 1h
sau khi pha, dung dịch
truyền: bảo quản đƣợc ở
điều kiện thƣờng trong
4h, ở điều kiện 40
C trong
24h
29
Kanamycin
ống dung dịch
1g/3ml
* x x
Pha loãng: NaCl 0.9%
hoặc Glu 5% đến nồng
độ 2.5-5mg/ml
30-60 phút
NaCl 0.9%, Glu
5%
30
Lincomycin
ống dung dịch
300mg
Lincomycin
base/ml
* x x
Pha loãng: ≤1g/100ml
dung môi tƣơng hợp
≥ 60 phút
NaCl 0.9%, Glu
5%](https://image.slidesharecdn.com/hngdnsdngkhngsinhbyt-150719113346-lva1-app6891/75/H-ng-d-n-s-d-ng-khang-sinh-b-y-t-2015-327-2048.jpg)
![Bộ Y tế | HƢỚNG DẪN TIÊM/TRUYỀN MỘT SỐ LOẠI
KHÁNG SINH
328
TT
Tên hoạt chất -
nồng độ
Tiêm bắp Tiêm tĩnh mạch Truyền tĩnh mạch
Dung môi
tƣơng hợp
Chú ý
31
Levofloxacin
dịch truyền pha
sẵn 5mg/ml
ống dung dịch
25mg/ml
x x x
* Dịch truyền pha sẵn
* Pha loãng với dung
môi thích hợp đến
5mg/ml
≥ 60 phút cho
liều 500mg;
≥90 phút cho
liều 750mg
NaCl 0.9%, Glu
5%
Dùng ngay sau khi mở,
nếu không dùng hết phải
bỏ phần còn lại đi; Dung
dịch sau pha loãng ở
5mg/ml ổn định trong
vòng 72 giờ ở nhiệt độ
=<25oC hoặc 14 ngày ở
50
C [1]
32
Metronidazole
dịch truyền pha
sẵn 5mg/ml
x x x Không cần pha loãng
≥ 60 phút,
hoặc truyền
tĩnh mạch liên
tục
NaCl 0.9%, Glu
5%, NaCl- Glu
[2]
Không bảo quản lạnh để
tránh kết tinh, dùng ngay
sau khi mở, nếu không
dùng hết phải bỏ đi
33 Meropenem
bột pha tiêm
500mg, 1g
x Hòa tan mỗi
500mg/10ml
NCPT
3-5 phút Pha dung dịch tiêm
truyền bằng cách hòa
tan thuốc meropenem
trong dung dịch tiêm
truyền NaCl 0.9%
hoặc dung dịch tiêm
truyền glucose
(dextrose) 5% để thu
đƣợc dung dịch cuối
có nồng độ từ 1 đến 20
mg/ml.
15-30 phút NaCl 0.9%,
Glu 5%
Dung dịch sau khi pha
nên đƣợc sử dụng ngay
lập tức. Về mặt ổn định
lý hóa:
- Dung dịch tiêm pha
trong NCPT có thể bảo
quản ở 25o
C trong 3 giờ,
ở nhiệt độ lạnh (2-8o
C)
trong 16 giờ.
- Dung dịch tiêm truyền
pha trong NaCl 0.9% có
thể bảo quản ở 25o
C
trong 3h, ở nhiệt độ lạnh
(2-8o
C) trong 24h.
- Dung dịch tiêm truyền
pha trong Glucose
(dextrose) 5% nên đƣợc
sử dụng ngay lập tức.
Không nên trộn với các
thuốc khác.](https://image.slidesharecdn.com/hngdnsdngkhngsinhbyt-150719113346-lva1-app6891/75/H-ng-d-n-s-d-ng-khang-sinh-b-y-t-2015-328-2048.jpg)
![Bộ Y tế | HƢỚNG DẪN TIÊM/TRUYỀN MỘT SỐ LOẠI
KHÁNG SINH
329
TT
Tên hoạt chất -
nồng độ
Tiêm bắp Tiêm tĩnh mạch Truyền tĩnh mạch
Dung môi
tƣơng hợp
Chú ý
34
Oxacillin
bột pha tiêm 1g,
2g
1g/5.7ml và
2g/11.5ml
NCPT hoặc
NaCl 0.45%-
0.9%
Pha mỗi 1g trong
10ml NCPT
hoặc NaCl
0.45%-0.9%
≥10 phút
Pha loãng trong dung
môi tƣơng hợp đến
0.5-40mg/ml
NaCl 0.9%, Glu
5%
Dung dịch hoàn nguyên
ổn định trong 3 ngày ở
điều kiện thƣờng và 1
tuần trong tủ lạnh
35
Ofloxacin
dịch truyền pha
sẵn 2mg/ml
x x x Không cần pha loãng
200mg: 30
phút
400mg: 60
phút
NaCl 0.9%, Glu
5%
Dùng ngay sau khi mở,
nếu dùng không hết phải
bỏ đi
36
Polymyxin B
ống dung dịch
500.000 UI/10ml
Thêm 2ml
NCPT, NaCl
0.9% hoặc
procain HCL
1%
x x
Pha loãng: 300-500ml
Glu 5%
60-90 phút
NaCl 0.9%, Glu
5%, Ringer
Dung dịch hoàn nguyên
nên đƣợc bỏ đi sau 72h
37
Piperacillin
bột pha tiêm 2g,
3g, 4g
Pha đến nồng độ
1g/2.5ml bằng
NCPT, NaCl
0.9%, Glu5%-
NaCl 0.9%,
Lidocain HCl
0.5-1%
1g/5ml NCPT,
NaCl 0.9%,
nƣớc kìm khuẩn,
Glu 5%, Glu
5%-NaCl 0.9%
3-5 phút
Pha loãng dung dịch
hoàn nguyên trong ít
nhất 50ml dung môi
tƣơng hợp
20-30 phút Glu 5%
Không tiêm bắp hơn 2g
piperacillin ở cùng 1 vị
trí
38
Piperacillin -
tazobactam
Bột pha tiêm
2.5g hoặc 4.5g
x
2.5g/10ml,
4.5g/20ml NCPT
hoặc NaCl 0.9%
[2]
3-5 phút
[2]
Pha loãng dung dịch
hoàn nguyên trong ít
nhất 50ml dung môi
tƣơng hợp
≥ 30 phút
Glu 5%, NaCl
0.9%, Ringer
lactate
Quá trình hòa tan có thể
mất đến 10 phút, dung
dịch hoàn nguyên nên
đƣợc bỏ đi sau 24h ở
nhiệt độ phòng và sau
48h ở 20
-80
C
39
Benzylpenicillin
sodium
bột pha tiêm 600
mg (500.000 UI)
hoặc 1.2 g
(1000.000 UI)
600mg/1.6ml
NCPT
* chỉ tiêm bắp
cho liều dƣới
1.2g [2]
mỗi 600mg/5ml
NCPT hoặc
NaCl 0.9% [2]
5 phút
[2]
Pha loãng dung dịch
hoàn nguyên trong
100ml NaCl 0.9% [2]
30-60 phút [2]
NaCl 0.9%, Glu
5%, Ringer
lactacte
Dung dịch hoàn nguyên
ổn định từ 3-7 ngày
trong tủ lạnh, dịch pha
truyền ổn định 24h ở
nhiệt độ phòng
Sử dụng ngay sau khi
pha [2]](https://image.slidesharecdn.com/hngdnsdngkhngsinhbyt-150719113346-lva1-app6891/75/H-ng-d-n-s-d-ng-khang-sinh-b-y-t-2015-329-2048.jpg)
![Bộ Y tế | HƢỚNG DẪN TIÊM/TRUYỀN MỘT SỐ LOẠI
KHÁNG SINH
330
TT
Tên hoạt chất -
nồng độ
Tiêm bắp Tiêm tĩnh mạch Truyền tĩnh mạch
Dung môi
tƣơng hợp
Chú ý
40
Rifampicin
bột pha tiêm
600mg
x x x
Hòa tan: 10ml NCPT
Pha loãng: 500ml Glu
5% hoặc NaCl 0.9%
3h
NaCl 0.9%, Glu
5% [2]
Dung dịch hoàn nguyên
ổn định trong 24h ở
nhiệt độ phòng
Dịch truyền đã pha nên
sử dụng ngay [2]
41
Streptomycin bột
pha tiêm 1g, ống
dung dịch tiêm
1g/2.5ml
Hòa tan trong
NCPT: 4.2ml
tạo dung dịch
200mg/ml,
3.2ml:
250mg/ml
1.8ml:
400mg/ml [2]
x x x x
NaCl 0.9%, Glu
5% [2]
Dung dịch hoàn nguyên
có thể bảo quản ở nhiệt
độ phòng trong 24h [2]
42
Co-trimoxazole
ống dung dịch
tiêm 10, 20,
30ml
x x x
Pha loãng mỗi 5ml
trong 125 ml Glu 5%
có thể trong 75ml Glu
5% nếu phải hạn chế
dịch truyền
60-90 phút NCPT
Sử dụng ngay sau khi
pha [2]
43
Tobramycin
ống dung dịch
40mg/ml
Rút ra liều thích
hợp
3-5 phút
[2]
Pha loãng: 50-100ml
NaCl 0.9%, Glu 5%
[2]
20-60 phút
Glu 5%, NaCl
0.9%, Glu-NaCl
Dùng ngay sau khi mở,
có thể bảo quản ở 2-80
C
trong 24h [2]
44
Ticarcillin
clavulanat
bột pha tiêm
3.1g
x x x
Hòa tan: 13ml NCPT
hoặc NaCl 0.9%
Pha loãng: đến nồng
độ Ticarcillin 10-
100mg/ml trong dung
môi tƣơng hợp
≥30 phút
Glu 5%, NaCl
0.9%
[2]
Dung dịch hoàn nguyên
ổn định ở nhiệt độ phòng
trong 6h và ở 40
C trong
72 giờ](https://image.slidesharecdn.com/hngdnsdngkhngsinhbyt-150719113346-lva1-app6891/75/H-ng-d-n-s-d-ng-khang-sinh-b-y-t-2015-330-2048.jpg)
![Bộ Y tế | HƢỚNG DẪN TIÊM/TRUYỀN MỘT SỐ LOẠI
KHÁNG SINH
331
TT
Tên hoạt chất -
nồng độ
Tiêm bắp Tiêm tĩnh mạch Truyền tĩnh mạch
Dung môi
tƣơng hợp
Chú ý
45
Vancomycin
bột pha tiêm
500mg, 1g
x x x
Truyền ngắt quãng:
hòa tan: mỗi
500mg/10ml NCPT,
pha loãng: mỗi 500mg
trong 100ml NaCl
0.9% hoặc Glu 5%
Truyền liên tục: pha
thuốc với nồng độ 2,5-
5 mg/ml trong NaCl
0.9% hoặc Glu 5%
Truyền ngắt
quãng: ≥ 60
phút
Truyền liên
tục: 24h
Glu 5% [2];
NaCl 0.9%
Sử dụng ngay sau khi
pha, có thể bảo quản ở 2-
80
C trong 24h [2]
46
Moxifloxacin
400mg/250ml
x x x Không cần pha loãng
truyền trên 60
phút
Glu 5%
47 Netilmicin có thể tiêm
Tiêm
tĩnh
mạch
chậm 3-
5 phút
50 đến 200 mL NS hoặc
D5W [4]
truyền 30 phút
đến 2 tiếng
Glu 5%, NaCl
0.9%
48
Colistin, lọ 150
mg
Hòa tan bằng 2
ml NCPT
Hòa tan bằng 2
ml NCPT
3-5 phút
Hoàn nguyên bằng 2
ml NCPT sau đó pha
loãng trong 50 ml
dung môi tƣơng hợp
Truyền tĩnh
mạch liên tục
sau khi tiêm
tĩnh mạch 1-
2h (1/2 liều:
tiêm tĩnh
mạch, còn 1/2
liều: truyền
tĩnh mạch liên
tục
NS, D5NS,
D5W, LR [4]
Dung dịch sau hoàn
nguyên nên bảo quản
trong tủ lạnh và cần
đƣợc sử dụng trong 24
giờ; hoặc 8 giờ nếu để ở
nhiệt độ phòng (250
C)](https://image.slidesharecdn.com/hngdnsdngkhngsinhbyt-150719113346-lva1-app6891/75/H-ng-d-n-s-d-ng-khang-sinh-b-y-t-2015-331-2048.jpg)
![Bộ Y tế | HƢỚNG DẪN TIÊM/TRUYỀN MỘT SỐ LOẠI
KHÁNG SINH
332
TT
Tên hoạt chất -
nồng độ
Tiêm bắp Tiêm tĩnh mạch Truyền tĩnh mạch
Dung môi
tƣơng hợp
Chú ý
49 Cefoperazone tiêm bắp sâu [3] x x
Truyền tĩnh
mạch gián
đoạn khoảng
15-30 phút,
hoặc liên tục
[3]
NaCl 0,9%, Glu
5%, Ringer
lactate
Khi nồng độ hòa tan
vƣợt quá 333mg/ml, cần
lắc mạnh và lâu. Dung
dịch đã pha ổn định
trong 24h ở nhiệt độ
phòng và trong 5 ngày
nếu bảo quản trong tủ
lạnh [3]
50
Cefamandole
Sodium
tiêm bắp sâu [3]
Truyền tĩnh
mạch liên tục
hoặc gián
đoạn
Ở các nồng độ 2mg hay
20mg/ml, cefamandol ổn
định về mặt vật lý trong
24h ở nhiệt độ phòng
hoặc 96h ở 5°C trong
dung dịch vô khuẩn [3]
Tài liệu tham khảo:
[1] Handbook on injectable drugs;
[2] Injectable drugs guide
[3] Dƣợc thƣ quốc gia
[4] Micromedex
Chú thích:
X đƣờng dùng không khuyến cáo sử dụng
* dùng trực tiếp](https://image.slidesharecdn.com/hngdnsdngkhngsinhbyt-150719113346-lva1-app6891/75/H-ng-d-n-s-d-ng-khang-sinh-b-y-t-2015-332-2048.jpg)
Uploaded byBệnh Hô Hấp Mãn Tính
Hướng dẫn sử dụng kháng sinh bộ y tế 2015
Tài liệu là hướng dẫn sử dụng kháng sinh do Bộ Y tế Việt Nam biên soạn, bao gồm các nội dung về cơ chế tác dụng, phân loại kháng sinh và nguyên tắc sử dụng hợp lý. Nó cũng cung cấp thông tin chi tiết về điều trị nhiều loại bệnh nhiễm khuẩn khác nhau. Hướng dẫn có tính chất tham khảo cho các chuyên gia y tế trong việc điều trị và quản lý kháng sinh.
More Related Content
![[Duoc ly] bai 3 nsaid](https://cdn.slidesharecdn.com/ss_thumbnails/duoclybai3-nsaid-160601221421-thumbnail.jpg?width=640&height=640&fit=bounds)
Similar to Hướng dẫn sử dụng kháng sinh bộ y tế 2015
Hướng dẫn sử dụng kháng sinh bộ y tế 2015
- 1. Bộ Y tế| BAN BIÊN SOẠN 1 BỘ Y TẾ HƢỚNG DẪN SỬ DỤNG KHÁNG SINH (ban hành kèm theo Quyết định số 708/QĐ-BYT ngày 02/3/2015) HÀ NỘI - 2015
- 2. Bộ Y tế| BAN BIÊN SOẠN 2 Chủ biên PGS.TS. Nguyễn Thị Xuyên Đồng chủ biên PGS. TS. Lƣơng Ngọc Khuê GS. TS. Trần Quỵ GS.TS. Hoàng Thị Kim Huyền BAN BIÊN SOẠN GS.TS Trần Quỵ GS.TS Hoàng Thị Kim Huyền GS.TS Nguyễn Lân Việt GS.TS Ngô Quý Châu GS.TS Lê Quang Cƣờng PGS.TS Trần Hậu Khang PGS.TS Đỗ Nhƣ Hơn PGS.TS Bạch Quốc Khánh PGS.TS Trần An PGS.TS Nguyễn Gia Bình PGS.TS Đinh Thị Kim Dung PGS.TS Trƣơng Thanh Hƣơng PGS.TS Bùi Vũ Huy PGS.TS Nguyễn Thị Ngọc Lan PGS.TS Đỗ Thị Liệu PGS.TS Đào Văn Long PGS.TS Đoàn Mai Phƣơng PGS.TS Nguyễn Hữu Sáu PGS.TS Phạm Thị Hồng Thi PGS.TS Nguyễn Thị Vinh
- 3. Bộ Y tế| BAN BIÊN SOẠN 3 TS.BS Trần Thị Tô Châu TS.BS Lê Xuân Cung TS.BS Phạm Ngọc Đông TS.BS Nguyễn Hải Anh TS.BS Vũ Văn Giáp TS.BS Chu Thị Hạnh TS.BS Nguyễn Thanh Hồi TS.BS Vũ Trƣờng Khanh TS.BS Nguyễn Văn Kính TS.BS Phan Thu Phƣơng TS.BS Trần Quý Tƣờng TS.BS Lê Thị Diễm Tuyết TS.BS Lê Thị Kim Xuân TS.DS Nguyễn Thị Liên Hƣơng TS.DS Phạm Thị Thúy Vân TS.DS Nguyễn Hoàng Anh TS.DS Vũ Thị Thu Hƣơng Ths.BSCKII Vũ Bá Quyết BSCKII Huỳnh Phan Phúc Linh Ths.DS Cao Hƣng Thái Ths.DS Nguyễn Hằng Nga Ths.BS Lƣu Văn Ái Ths.BS Giang Thục Anh Ths.BS Bùi Hải Bình Ths.BS Nguyễn Đăng Tuân Ths.BS Lê Thị Ngọc Lan Ths Vũ Quốc Đạt Ths Nguyễn Thị Thanh Huyền
- 4. Bộ Y tế| BAN BIÊN SOẠN 4 Ths Đoàn Thị Phƣơng Lan Ths Tạ Thị Diệu Ngân Ths Nguyễn Kim Thƣ BS Thẩm Trƣơng Khánh Vân TỔ THƢ KÝ VÀ BIÊN TẬP: Ths Nguyễn Đức Tiến Ths Ngô Thị Bích Hà Ths Trƣơng Lê Vân Ngọc Ths Nguyễn Thị Đại Phong Ths Nguyễn Thị Thủy Bộ môn Dƣợc lâm sàng – Trƣờng đại học Dƣợc Hà Nội
- 5. Bộ Y tế| MỤC LỤC 5 MỤC LỤC Ban biên soạn ................................................................................................ 2 Mục lục.......................................................................................................... 5 Danh mục bảng.............................................................................................. 8 Danh mục hình vẽ ....................................................................................... 10 Từ viết tắt tiếng Anh ................................................................................... 11 Từ viết tắt tiếng Việt ................................................................................... 13 Lời nói đầu .................................................................................................. 15 PHẦN I. ĐẠI CƢƠNG VỀ KHÁNG SINH VÀ VI KHUẨN HỌC............. 17 CHƢƠNGI.ĐẠICƢƠNGVỀKHÁNGSINH................................................................................19 Mở đầu......................................................................................................... 21 Các nhóm kháng sinh và tác dụng............................................................... 22 Cơ chế tác dụng của kháng sinh và phối hợp kháng sinh........................... 35 Khái niệm Dƣợc động học/Dƣợc lực học (PK/PD) và ứng dụng............... 39 Các nguyên tắc sử dụng kháng sinh............................................................ 46 CHƢƠNGII.ĐẠICƢƠNGVỀVIKHUẨNHỌC.........................................................................56 Đạicƣơngvềvikhuẩnhọc................................................................................................................58 Vai trò của vi sinh lâm sàng với sử dụng kháng sinh hợp lý ...................... 63 Sự đề kháng kháng sinh của vi khuẩn......................................................... 67 PHẦN II. ĐIỀU TRỊ CÁC BỆNH NHIỄM KHUẨN................................... 74 CHƢƠNGI.NHIỄMKHUẨNHÔHẤP............................................................................................76 Viêm phế quản cấp ở ngƣời lớn.................................................................. 78 Giãn phế quản.............................................................................................. 82 Đợt cấp bệnh phổi tắc nghẽn mạn tính........................................................ 87 Viêm phổi mắc phải ở cộng đồng ............................................................... 93 Sử dụng kháng sinh điều trị viêm phổi cộng đồng ở trẻ em....................... 99 Viêm phổi bệnh viện ................................................................................. 110 Viêm phổi liên quan đến thở máy............................................................. 117 Áp xe phổi ................................................................................................. 128 Tràn mủ màng phổi ................................................................................... 132 CHƢƠNGII.NHIỄMKHUẨNHUYẾTVÀSỐCNHIỄMKHUẨN...................................137 Nhiễm khuẩn huyết và sốc nhiễm khuẩn .................................................. 139 CHƢƠNGIII.NHIỄMKHUẨNTIMMẠCH................................................................................149 Thấp tim .................................................................................................... 151 Viêm nội tâm mạc nhiễm khuẩn ............................................................... 155 CHƢƠNGIV.NHIỄMKHUẨNDAVÀMÔMỀM...................................................................159 Nhọt........................................................................................................... 161 Viêm nang lông ......................................................................................... 164 Viêm mô bào ............................................................................................. 168
- 6. Bộ Y tế| MỤC LỤC 6 CHƢƠNGV.NHIỄMKHUẨNTIÊUHÓA....................................................................................171 Tiêu chảy do vi khuẩn ...............................................................................173 Diệt Helicobacter pylori trong bệnh lý dạ dày tá tràng ............................178 Nhiễm khuẩn đƣờng mật...........................................................................181 Áp xe gan do vi khuẩn...............................................................................185 Viêm tụy cấp có nhiễm khuẩn...................................................................189 Viêm phúc mạc..........................................................................................192 CHƢƠNGVI.NHIỄMKHUẨNCƠ–XƢƠNG–KHỚP.........................................................197 Viêm khớp nhiễm khuẩn...........................................................................199 Viêm xƣơng tủy nhiễm khuẩn...................................................................203 Viêm cơ, áp xe cơ nhiễm khuẩn................................................................206 Nhiễm khuẩn hạt tô phi .............................................................................210 CHƢƠNGVII.NHIỄMKHUẨNSẢNPHỤKHOAVÀCÁCBỆNHLÂYTRUYỀN QUAĐƢỜNGTÌNHDỤC.....................................................................................................................215 Sử dụng kháng sinh trong dự phòng sản khoa ..........................................217 Nhiễm khuẩn nặng do sản khoa ................................................................219 Viêm âm đạo – niệu đạo do vi khuẩn........................................................222 Bệnh giang mai..........................................................................................225 Bệnh lậu.....................................................................................................235 Bệnh hạ cam..............................................................................................239 CHƢƠNGVIII.NHIỄMKHUẨNMẮT...........................................................................................243 Các cấu trúc của mắt có liên quan đến các bệnh lý nhiễm khuẩn.............245 Sử dụng kháng sinh trong nhãn khoa........................................................246 Viêm kết mạc cấp......................................................................................253 Viêm kết mạc do lậu cầu...........................................................................256 Viêm giác mạc do vi khuẩn.......................................................................258 Bệnh mắt hột .............................................................................................260 Viêm tổ chức hốc mắt ...............................................................................263 Viêm mủ nội nhãn sau vết thƣơng xuyên nhãn cầu..................................267 Viêm bờ mi do vi khuẩn............................................................................271 Viêm túi lệ.................................................................................................273 CHƢƠNGIX.VIÊMMÀNGNÃO....................................................................................................277 Viêm màng não mủ ...................................................................................279 CHƢƠNGX.NHIỄMKHUẨNTIẾTNIỆU...................................................................................285 Viêm thận bể thận cấp...............................................................................287 Sỏi thận tiết niệu nhiễm khuẩn..................................................................293 Viêm niệu đạo cấp không do lậu...............................................................299 Viêm bàng quang cấp................................................................................302 CHƢƠNGXI.SỬDỤNGKHÁNGSINHCHONGƢỜIBỆNHSUYGIẢMMIỄNDỊCH ....................................................................................................................................307 Suy giảm miễn dịch (giảm bạch cầu hạt trung tính và sau ghép tủy).......309
- 7. Bộ Y tế| MỤC LỤC 7 PHỤ LỤC 1. HƢỚNG DẪN XỬ TRÍ VIÊM PHỔI CỘNG ĐỒNG Ở TRẺ EM ........................................................................................................................... 313 PHỤ LỤC 2. LIỀU KHÁNG SINH TRONG DỰ PHÒNG PHẪU THUẬT... 316 PHỤ LỤC 3. LỰA CHỌN KHÁNG SINH DỰ PHÒNG PHẪU THUẬT...... 317 PHỤ LỤC 4. HƢỚNG DẪN TIÊM/TRUYỀN MỘT SỐ LOẠI KHÁNG SINH ........................................................................................................................... 322
- 8. Bộ Y tế| DANH MỤC BẢNG 8 DANH MỤC BẢNG Bảng I.1. Phân loại kháng sinh theo cấu trúc hóa học ........................................22 Bảng I.2. Phân nhóm kháng sinh Penicilin và phổ kháng khuẩn........................24 Bảng I.3. Các thế hệ Cephalosporin và phổ kháng khuẩn ..................................25 Bảng I.4. Kháng sinh carbapenem và phổ tác dụng............................................26 Bảng I.5. Các thế hệ kháng sinh nhóm quinolon và phổ tác dụng......................33 Bảng I.6. Phân loại kháng sinh liên quan đến đặc tính dƣợc lực học.................42 Bảng I.7. Phân loại kháng sinh theo chỉ số PK/PD.............................................43 Bảng I.8. Sinh khả dụng của một số kháng sinh đƣờng uống.............................51 Bảng I.9. Cơ quan bài xuất chính của một số kháng sinh...................................52 Bảng I.10. Nguyên tắc MINDME trong sử dụng kháng sinh .............................53 Bảng II.1. Lựa chọn kháng sinh trong điều trị viêm phế quản cấp.....................80 Bảng II.2. Tỷ lệ mới mắc VPCĐ hàng năm ở trẻ < 5 tuổi theo khu vực trên thế giới (WHO)..........................................................................................................99 Bảng II.3. 15 nƣớc có số trẻ mắc viêm phổi cao nhất.......................................100 Bảng II.4. 15 nƣớc có số trẻ tử vong do viêm phổi cao nhất............................100 Bảng II.5. Tình hình kháng kháng sinh của 3 vi khuẩn thƣờng gặp gây viêm phổi ở trẻ em..............................................................................................................105 Bảng II.6. Lựa chọn kháng sinh điều trị theo kinh nghiệm ..............................112 Bảng II.7. Lựa chọn kháng sinh cho một số chủng vi khuẩn đa kháng thuốc..114 Bảng II.8. Yếu tố nguy cơ và các vi sinh vật đặc biệt.......................................119 Bảng II.9. Liều dùng, đƣờng dùng cụ thể của một số kháng sinh ....................124 Bảng II.10. Lựa chọn kháng sinh theo kinh nghiệm.........................................145 Bảng II.11. Liều dùng - cách dùng của một số kháng sinh...............................146 Bảng II.12. Nghỉ ngơi theo mức độ viêm..........................................................152 Bảng II.13. Thuốc và cách sử dụng trong điều trị bệnh thấp tim......................153 Bảng II.14. Phân loại mức độ nặng của nhiễm khuẩn đƣờng mật....................182 Bảng II.15. Các lựa chọn kháng sinh trong nhiễm khuẩn đƣờng mật ..............184 Bảng II.16. Các lựa chọn kháng sinh trong áp xe gan do vi khuẩn ..................187
- 9. Bộ Y tế| DANH MỤC BẢNG 9 Bảng II.17. Điểm Balthazar đánh giá mức độ nặng trên CT ............................ 190 Bảng II.18. Liều lƣợng và cách dùng kháng sinh điều trị viêm phúc mạc ....... 195 Bảng II.19. Phác đồ kháng sinh kinh nghiệm khi chƣa có kết quả vi sinh....... 281 Bảng II.20. Liều kháng sinh khuyến cáo trên ngƣời bệnhngƣời bệnh viêm màng não có chức năng gan thận bình thƣờng............................................................ 282 Bảng II.21. Một số chủng vi khuẩn thƣờng gặp ở ngƣời bệnhngƣời bệnh sốt giảm bạch cầu hạt trung tính ............................................................................. 311
- 10. Bộ Y tế| DANH MỤC HÌNH VẼ 10 DANH MỤC HÌNH VẼ Hình I-1. Liên quan giữa mật độ vi khuẩn (CFU) với thời gian ở các mức MIC khác nhau (Thử trên chủng P. aeruginosa ATCC27853 với tobramycin, ciprofloxacin và ticarcilin ở các nồng độ từ 1/4 MIC đến 64 MIC) ...................42 Hình I-2. Các chỉ số PK/PD ................................................................................43 Hình I-3. Sơ đồ cấu tạo tế bào vi khuẩn..............................................................59 Hình I-4. Vi hệ bình thƣờng ở cơ thể ngƣời........................................................61 Hình I-5. Sự tác động (riêng rẽ/ phối hợp) của beta-lactamase (cả ESBL), giảm tính thấm qua màng ngoài (porin), thay đổi PBPs và hệ thống bơm đẩy dẫn đến sự đề kháng beta-lactam ở trực khuẩn Gram-âm. ...............................................68 Hình II-1. Các cấu trúc của mắt có liên quan đến.............................................245
- 11. Bộ Y tế| TỪ VIẾT TẮT TIẾNG ANH 11 TỪ VIẾT TẮT TIẾNG ANH A6AP Acid 6-aminopenicilanic A7AC Acid 7-aminocephalosporanic ADN Deoxyribonucleic acid ADR Adverse drug reaction (Tác dụng không mong muốn) AFB Acid Fast Bacillus (Nhuộm huỳnh quang tìm vi khuẩn kháng acid) BK Bacilie de Koch (Vi khuẩn lao) CFU Colony forming unit (khuẩn lạc) CK Creatine kinase CLSI Clinical and Laboratory Standards Institute (Viện tiêu chuẩn thức về lâm sàng và xét nghiệm) CPIS Clinical Pulmonary Infection Score (Điểm đánh giá nhiễm khuẩn phổi trên lâm sàng) CRP C-reactive protein (Protein phản ứng C) CT Computed tomography (Chụp cắt lớp vi tính) ESBL Extended spectrum beta-lactamase (Beta-lactamase phổ rộng) Hib Heamophilus influenzae type b (Haemophilus influenzae nhóm B) HIV Human immunodeficiency virus ICU Intensive care unit INR International normalized ratio (Tỉ số bình thƣờng hóa quốc tế) KPC Klebsiella pneumoniae carbapenemase MBC Minimum Bactericidal Concentration (nồng độ tối thiểu cần thiết để tiêu diệt vi khuẩn) MIC Minimum Inhibitory Concentration (Nồng độ ức chế tối thiểu) MDR Multi-drug resistant (Đa kháng) MRI Magnetic resonance imaging (Chụp cộng hƣởng từ)
- 12. Bộ Y tế| TỪ VIẾT TẮT TIẾNG ANH 12 MRSA Methicillin resistant Staphylococcus aureus (Tụ cầu kháng Methicilin) MSSA Methicillin sensitive Staphylococcus aureus (Tụ cầu nhạy cảm với Methicilin) PAE Post-Antibiotic Effect (Tác dụng hậu kháng sinh) PALE Post-Antibiotic Leucocyt Enhancement Effect (Hiệu quả bạch cầu sau kháng sinh) PaCO2 Áp lực riêng phần của carbonic trong máu động mạch PaO2 Áp lực riêng phần của oxy trong máu động mạch PCR Polymerase Chain Reaction (Phƣơng pháp khuếch đại gen) PD Pharmacodynamics (Dƣợc lực học) PDR Pan-drug resistant (Toàn kháng) PK Pharmacokinetics (Dƣợc động học) SpO2 Saturation of Peripheral Oxygen (Độ bão hòa oxy trong máu) TDM Therapeutic Drug Monitoring (Theo dõi nồng độ thuốc trong máu) TMP-SMX Trimethoprim/Sulfamethoxazole WHO World Health Organization (Tổ chức Y tế thế giới)
- 13. Bộ Y tế| TỪ VIẾT TẮT TIẾNG VIỆT 13 TỪ VIẾT TẮT TIẾNG VIỆT BV Bệnh viện CTM Công thức máu KC Khuyến cáo KSDP Kháng sinh dự phòng NCPT Nƣớc cất pha tiêm NK Nhiễm khuẩn NKBV Nhiễm khuẩn bệnh viện NKN Nhiễm khuẩn nặng TB Tiêm bắp TCV Tụ cầu vàng TE Trẻ em TM Tĩnh mạch TTT Thổi tâm thu VK Vi khuẩn
- 14. Bộ Y tế| LỜI NÓI ĐẦU 14
- 15. Bộ Y tế| LỜI NÓI ĐẦU 15 LỜI NÓI ĐẦU Từ khi phát hiện ra kháng sinh Penicilline đến nay hàng trăm loại kháng sinh và các thuốc tƣơng tự đã đƣợc phát minh và đƣa vào sử dụng. Sự ra đời của kháng sinh đã đánh dấu một kỷ nguyên mới của y học về điều trị các bệnh nhiễm khuẩn, đã cứu sống hàng triệu triệu ngƣời khỏi các bệnh nhiễm khuẩn nguy hiểm. Kháng sinh còn đƣợc sử dụng rộng rãi trong trồng trọt, chăn nuôi gia súc, gia cầm và thủy sản,… Tuy nhiên cũng do việc sử dụng rộng rãi, kéo dài và lạm dụng, chƣa hợp lý, an toàn nên tình trạng kháng kháng sinh của các vi sinh vật (vi khuẩn, vi rút, ký sinh trùng, nấm, …) ngày một gia tăng. Mức độ kháng thuốc ngày càng trầm trọng làm ảnh hƣởng đến hiệu quả điều trị, tiên lƣợng xấu, nguy cơ tử vong cao, thời gian điều trị kéo dài, chi phí điều trị tăng cao, ảnh hƣởng đến sức khỏe ngƣời bệnh và cộng đồng. Cùng với các nƣớc trên thế giới, Việt Nam đã hƣởng ứng tích cực lời kêu gọi của Tổ chức Y tế thế giới “Không hành động hôm nay, ngày mai không có thuốc chữa” và “Kế hoạch hành động quốc gia về chống kháng thuốc giai đoạn từ năm 2013 đến năm 2020” đã đƣợc ban hành (Quyết định số 2174/QĐ-BYT ngày 21/6/2013) nhằm đẩy mạnh các hoạt động phòng, chống kháng thuốc góp phần nâng cao chất lƣợng, hiệu quả của công tác phòng, chống dịch bệnh, khám bệnh, chữa bệnh, bảo vệ, chăm sóc và nâng cao sức khỏe nhân dân. Biên soạn tài liệu “Hƣớng dẫn sử dụng kháng sinh” là một trong nhiều nhiệm vụ của Kế hoạch hành động trên. Ban biên soạn đƣợc thành lập theo Quyết định số 4259/QĐ-BYT ngày 31/10/2012 gồm các chuyên gia đầu ngành về y và dƣợc. Tài liệu cung cấp những kiến thức và kỹ năng cơ bản, cập nhật đồng thời phù hợp với thực tế của Việt Nam về việc sử dụng kháng sinh hợp lý, an toàn để ứng dụng trong công tác khám, chữa bệnh, phòng bệnh, bảo vệ chăm sóc và nâng cao sức khỏe nhân dân, góp phần hạn chế tình trạng kháng kháng sinh đang có nguy cơ gia tăng hiện nay. Tài liệu gồm có 11 Chƣơng và 55 bài, bao gồm đại cƣơng về kháng sinh và vi khuẩn, sử dụng kháng sinh trong các bệnh nhiễm khuẩn thƣờng gặp (nhiễm khuẩn hô hấp, tim mạch, tiêu hóa, thận - tiết niệu,…). Tài liệu đã đƣợc biên soạn công phu, chất lƣợng, cập nhật và thực tế Việt Nam, tuy nhiên cũng còn những thiếu sót. Rất mong các giáo sƣ, các chuyên gia và các đồng nghiệp, bạn đọc góp ý kiến bổ sung để tài liệu đƣợc hoàn chỉnh hơn. Chúng tôi trân trọng cảm ơn sự chỉ đạo sát sao của PGS. TS. Nguyễn Thị Kim Tiến - Bộ trƣởng Bộ Y tế, các Giáo sƣ, Phó Giáo sƣ, Tiến sỹ, Thạc sỹ, Bác sỹ, Dƣợc sỹ, các thành viên Ban biên soạn, các chuyên gia đầu ngành của các chuyên khoa đã rất cố gắng, dành nhiều thời gian quý báu để biên soạn, sửa chữa, thẩm định cuốn sách này và trân trọng cảm ơn sự hỗ trợ của AstraZeneca cho việc tổ chức và in ấn để hoàn thiện hƣớng dẫn này. Đây là lần ấn bản đầu tiên của cuốn sách, chắc chắn còn nhiều thiếu sót, chúng tôi rất mong nhận đƣợc sự đóng góp từ Quý độc giả và đồng nghiệp để cuốn sách ngày một hoàn thiện. THAY MẶT BAN BIÊN SOẠN GS.TS. Trần Quỵ
- 16. Bộ Y tế| 16
- 17. Bộ Y tế| 17 PHẦN I.ĐẠI CƢƠNG VỀ KHÁNG SINH VÀ VI KHUẨN HỌC
- 18. Bộ Y tế| 18
- 19. Bộ Y tế| 19 Chƣơng I. Đại cƣơng về kháng sinh
- 20. Bộ Y tế| 20
- 21. Bộ Y tế| MỞ ĐẦU 21 MỞ ĐẦU Kháng sinh là một nhóm thuốc đặc biệt vì việc sử dụng chúng không chỉ ảnh hƣởng đến ngƣời bệnh mà còn ảnh hƣởng đến cộng đồng. Với những nƣớc đang phát triển nhƣ Việt Nam, đây là một nhóm thuốc quan trọng vì bệnh lý nhiễm khuẩn nằm trong số những bệnh đứng hàng đầu cả về tỷ lệ mắc bệnh và tỷ lệ tử vong. Sự lan tràn các chủng vi khuẩn kháng kháng sinh là vấn đề cấp bách nhất hiện nay. Sự xuất hiện các chủng vi khuẩn kháng ảnh hƣởng đến hiệu quả điều trị và sức khỏe ngƣời bệnh. Việc hạn chế sự phát sinh của vi khuẩn kháng kháng sinh là nhiệm vụ không chỉ của ngành Y tế mà của cả cộng đồng nhằm bảo vệ nhóm thuốc này. Kháng sinh đƣợc định nghĩa: “Kháng sinh (antibiotics) là những chất kháng khuẩn (antibacterial substances) được tạo ra bởi các chủng vi sinh vật (vi khuẩn, nấm, Actinomycetes), có tác dụng ức chế sự phát triển của các vi sinh vật khác. Hiện nay từ kháng sinh đƣợc mở rộng đến cả những chất kháng khuẩn có nguồn gốc tổng hợp nhƣ các sulfonamid và quinolon. Để bảo đảm sử dụng thuốc hợp lý, cần nắm vững những kiến thức liên quan đến kháng sinh, vi khuẩn gây bệnh và ngƣời bệnh. Trong tài liệu này, các thuốc kháng sinh đƣợc đề cập đến bao gồm tất cả các chất có tác dụng trên vi khuẩn gây bệnh. Những chất có tác dụng đến vi rút và nấm gây bệnh sẽ đƣợc đề cập đến ở tài liệu tiếp theo.
- 22. Bộ Y tế| CÁC NHÓM KHÁNG SINH VÀ TÁC DỤNG 22 CÁC NHÓM KHÁNG SINH VÀ TÁC DỤNG Các nhóm kháng sinh đƣợc sắp xếp theo cấu trúc hoá học. Theo cách phân loại này, kháng sinh đƣợc chia thành các nhóm nhƣ sau (Bảng I.1): Bảng I.1. Phân loại kháng sinh theo cấu trúc hóa học TT Tên nhóm Phân nhóm 1 Beta-lactam Các penicilin Các cephalosporin Các beta-lactam khác Carbapenem Monobactam Các chất ức chế beta-lactamase 2 Aminoglycosid 3 Macrolid 4 Lincosamid 5 Phenicol 6 Tetracyclin Thế hệ 1 Thế hệ 2 7 Peptid Glycopeptid Polypetid Lipopeptid 8 Quinolon Thế hệ 1 Các fluoroquinolon: Thế hệ 2, 3, 4 9 Các nhóm kháng sinh khác Sulfonamid Oxazolidinon 5-nitroimidazol 1. KHÁNG SINH NHÓM BETA-LACTAM Nhóm beta-lactam là một họ kháng sinh rất lớn, bao gồm các kháng sinh có cấu trúc hóa học chứa vòng beta-lactam. Khi vòng này liên kết với một cấu trúc vòng khác sẽ hình thành các phân nhóm lớn tiếp theo: nhóm penicilin, nhóm cephalosporin và các beta-lactam khác. 1.1. Phân nhóm penicilin - Các thuốc kháng sinh nhóm penicilin đều là dẫn xuất của acid 6- aminopenicilanic (viết tắt là A6AP). Trong các kháng sinh nhóm penicilin, chỉ
- 23. Bộ Y tế| CÁC NHÓM KHÁNG SINH VÀ TÁC DỤNG 23 có penicilin G là kháng sinh tự nhiên, đƣợc chiết xuất từ môi trƣờng nuôi cấy Penicilium. Các kháng sinh còn lại đều là các chất bán tổng hợp. - Sự thay đổi nhóm thế trong cấu trúc của penicilin bán tổng hợp dẫn đến sự thay đổi tính bền vững với các enzym penicilinase và beta-lactamase; thay đổi phổ kháng khuẩn cũng nhƣ hoạt tính kháng sinh trên các chủng vi khuẩn gây bệnh. - Dựa vào phổ kháng khuẩn, có thể tiếp tục phân loại các kháng sinh nhóm Penicilin thành các phân nhóm với phổ kháng khuẩn tƣơng ứng nhƣ sau: + Các penicilin phổ kháng khuẩn hẹp + Các penicilin phổ kháng khuẩn hẹp đồng thời có tác dụng trên tụ cầu + Các penicilin phổ kháng khuẩn trung bình + Các penicilin phổ kháng khuẩn rộng đồng thời có tác dụng trên trực khuẩn mủ xanh. - Đại diện của mỗi phân nhóm và phổ kháng khuẩn tƣơng ứng đƣợc trình bày trong Bảng I.2. 1.2. Phân nhóm cephalosporin - Cấu trúc hóa học của các kháng sinh nhóm cephalosporin đều là dẫn xuất của acid 7-aminocephalosporanic (viết tắt là A7AC). Các cephalosporin khác nhau đƣợc hình thành bằng phƣơng pháp bán tổng hợp. Sự thay đổi các nhóm thế sẽ dẫn đến thay đổi đặc tính và tác dụng sinh học của thuốc. - Các cephalosporin bán tổng hợp tiếp tục đƣợc chia thành 4 thế hệ. Sự phân chia này không còn căn cứ trên cấu trúc hóa học mà chủ yếu dựa vào phổ kháng khuẩn của kháng sinh. Xếp theo thứ tự từ thế hệ 1 đến thế hệ 4, hoạt tính trên vi khuẩn Gram-dƣơng giảm dần và hoạt tính trên vi khuẩn Gram-âm tăng dần. Phổ kháng khuẩn của một số cephalosporin trong từng thế hệ đƣợc trình bày trong Bảng I.3. Lƣu ý thêm là tất cả các cephalosporin hầu nhƣ không có tác dụng trên enterococci, Listeria monocytogenes, Legionella spp., S. aureus kháng methicilin, Xanthomonas maltophilia, và Acinetobacter spp.
- 24. Bộ Y tế| CÁC NHÓM KHÁNG SINH VÀ TÁC DỤNG 24 Bảng I.2. Phân nhóm kháng sinh Penicilin và phổ kháng khuẩn Phân nhóm Tên thuốc Phổ kháng khuẩn Các penicilin phổ kháng khuẩn hẹp Penicilin G Penicilin V Cầu khuẩn Gram-dƣơng (trừ cầu khuẩn tiết penicilinase, do đó không có tác dụng trên phần lớn các chủng S. aureus). Các penicilin phổ kháng khuẩn hẹp đồng thời có tác dụng trên tụ cầu Methicilin Oxacilin Cloxacilin Dicloxacilin Nafcilin Hoạt tính kháng khuẩn kém hơn trên các vi khuẩn nhạy cảm với penicilin G, nhƣng do có khả năng kháng penicilinase nên có tác dụng trên các chủng tiết penicilinase nhƣ S. aureus và S. epidermidis chƣa kháng methicilin. Các penicilin phổ kháng khuẩn trung bình Ampicilin Amoxicilin Phổ kháng khuẩn mở rộng hơn so với penicilin G trên các vi khuẩn Gram-âm nhƣ Haemophilus influenzae, E. coli, và Proteus mirabilis. Các thuốc này không bền vững với enzym beta- lactamase nên thƣờng đƣợc phối hợp với các chất ức chế beta-lactamase nhƣ acid clavulanic hay sulbactam. Các penicilin phổ kháng khuẩn rộng đồng thời có tác dụng trên trực khuẩn mủ xanh Carbenicilin Ticarcilin Phổ kháng khuẩn mở rộng hơn trên các chủng vi khuẩn Gram-âm nhƣ Pseudomonas, Enterobacter, Proteus spp. Có hoạt tính mạnh hơn so với ampicilin trên cầu khuẩn Gram- dƣơng và Listeria monocytogenes, kém hơn piperacilin trên Pseudomonas. Mezlocilin Piperacilin Có tác dụng mạnh trên các chủng Pseudomonas, Klebsiella, và một số chủng vi khuẩn Gram-âm khác. Piperacilin vẫn giữ đƣợc hoạt tính tƣơng tự ampicilin trên tụ cầu Gram-dƣơng và Listeria monocytogenes.
- 25. Bộ Y tế| CÁC NHÓM KHÁNG SINH VÀ TÁC DỤNG 25 Bảng I.3. Các thế hệ Cephalosporin và phổ kháng khuẩn Thế hệ Tên thuốc Phổ kháng khuẩn Cephalosporin thế hệ 1 Cefazolin Cephalexin Cefadroxil Có hoạt tính mạnh trên các chủng vi khuẩn Gram-dƣơng nhƣng hoạt tính tƣơng đối yếu trên các chủng vi khuẩn Gram-âm. Phần lớn cầu khuẩn Gram-dƣơng nhạy cảm với cephalosporin thế hệ 1 (trừ enterococci, S. epidermidis và S. aureus kháng methicilin). Hầu hết các vi khuẩn kỵ khí trong khoang miệng nhạy cảm, nhƣng với B. fragilis thuốc không có hiệu quả. Hoạt tính tốt trên các chủng Moraxella catarrhalis, E. coli, K. pneumoniae, và P. mirabilis. Cephalosporin thế hệ 2 Cefoxitin Cefaclor Cefprozil Cefuroxim Cefotetan Ceforanid Các cephalosporin thế hệ 2 có hoạt tính mạnh hơn trên vi khuẩn Gram-âm so với thế hệ 1 (nhƣng yếu hơn nhiều so với thế hệ 3). Một số thuốc nhƣ cefoxitin, cefotetan cũng có hoạt tính trên B. fragilis Cephalosporin thế hệ 3 Cefotaxim Cefpodoxim Ceftibuten Cefdinir Cefditoren Ceftizoxim Ceftriaxon Cefoperazon Ceftazidim Các cephalosporin thế hệ 3 nói chung có hoạt tính kém hơn thế hệ 1 trên cầu khuẩn Gram-dƣơng, nhƣng có hoạt tính mạnh trên vi khuẩn họ Enterobacteriaceae (mặc dù hiện nay các chủng vi khuẩn thuộc họ này đang gia tăng kháng thuốc mạnh mẽ do khả năng tiết beta-lactamase). Một số các thuốc nhƣ ceftazidim và cefoperazon có hoạt tính trên P. aeruginosa nhƣng lại kém các thuốc khác trong cùng thế hệ 3 trên các cầu khuẩn Gram-dƣơng. Cephalosporin thế hệ 4 Cefepim Cephalosporin thế hệ 4 có phổ tác dụng rộng hơn so với thế hệ 3 và bền vững hơn với các beta-lactamase (nhƣng không bền với Klebsiella pneumoniae carbapenemase (KPC) nhóm A). Thuốc có hoạt tính trên cả các chủng Gram-dƣơng, Gram-âm (bao gồm Enterobacteriaceae và Pseudomonas)
- 26. Bộ Y tế| CÁC NHÓM KHÁNG SINH VÀ TÁC DỤNG 26 1.3. Các beta-lactam khác a) Nhóm carbapenem Nghiên cứu biến đổi cấu trúc hóa học của penicilin và cephalosporin đã tạo thành một nhóm kháng sinh beta-lactam mới, có phổ kháng khuẩn rộng, đặc biệt có hoạt tính rất mạnh trên vi khuẩn Gram-âm – đó là kháng sinh nhóm carbapenem. Tên thuốc và phổ tác dụng của một số kháng sinh trong nhóm này đƣợc trình bày trong Bảng I.4. Bảng I.4. Kháng sinh carbapenem và phổ tác dụng Tên kháng sinh Phổ tác dụng Imipenem Thuốc có phổ tác dụng rất rộng trên cả vi khuẩn hiếu khí và kỵ khí. Các chủng vi khuẩn nhạy cảm bao gồm streptococci (kể cả phế cầu kháng penicilin), enterococci (nhƣng không bao gồm E. faecium và các chủng kháng penicilin không do sinh enzym beta-lactamase), Listeria. Một vài chủng tụ cầu kháng methicilin có thể nhạy cảm với thuốc, nhƣng phần lớn các chủng này đã kháng. Hoạt tính rất mạnh trên Enterobacteriaceae (trừ các chủng tiết carbapenemase KPC). Tác dụng đƣợc trên phần lớn các chủng Pseudomonas và Acinetobacter. Tác động trên nhiều chủng kỵ khí, bao gồm cả B. fragilis. Không bền vững đối với men DHP-1 tại thận nên cần phối hợp cilastatin. Meropenem Phổ tác dụng tƣơng tự imipenem, có tác dụng trên một số chủng Gram (-) nhƣ P. aeruginosa, kể cả đã kháng imipenem. Doripenem Phổ tác dụng tƣơng tự imipenem và meropenem. Tác dụng trên vi khuẩn Gram-dƣơng tƣơng tự imipenem, tốt hơn so với meropenem và ertapenem. Ertapenem Phổ tác dụng tƣơng tự các carbapenem nhƣng tác dụng trên các chủng Pseudomonas và Acinetobacter yếu hơn so với các thuốc cùng nhóm. b) Nhóm monobactam - Kháng sinh monobatam là kháng sinh mà công thức phân tử có chứa beta-lactam đơn vòng. Chất điển hình của nhóm này là aztreonam. - Phổ kháng khuẩn của aztreonam khá khác biệt với các kháng sinh họ beta-lactam và có vẻ gần hơn với phổ của kháng sinh nhóm aminoglycosid. Thuốc chỉ có tác dụng trên vi khuẩn Gram-âm, không có tác dụng trên vi khuẩn Gram-dƣơng và vi khuẩn kỵ khí. Tuy nhiên, hoạt tính rất mạnh trên Enterobacteriaceae và có tác dụng đối với P. aeruginosa. c) Các chất ức chế beta-lactamase Các chất này cũng có cấu trúc beta-lactam, nhƣng không có hoạt tính kháng khuẩn, mà chỉ có vai trò ức chế enzym beta-lactamase do vi khuẩn tiết ra. Các chất hiện hay đƣợc sử dụng trên lâm sàng là acid clavulanic, sulbactam và tazobactam.
- 27. Bộ Y tế| CÁC NHÓM KHÁNG SINH VÀ TÁC DỤNG 27 1.4. Tác dụng không mong muốn (ADR) của các kháng sinh nhóm beta- lactam: - Dị ứng với các biểu hiện ngoài da nhƣ mề đay, ban đỏ, mẩn ngứa, phù Quincke gặp với tỷ lệ cao. Trong các loại dị ứng, sốc phản vệ là ADR nghiêm trọng nhất có thể dẫn đến tử vong. - Tai biến thần kinh với biểu hiện kích thích, khó ngủ. Bệnh não cấp là ADR thần kinh trầm trọng (rối loạn tâm thần, nói sảng, co giật, hôn mê), tuy nhiên tai biến này thƣờng chỉ gặp ở liều rất cao hoặc ở ngƣời bệnhngƣời bệnh suy thận do ứ trệ thuốc gây quá liều. - Các ADR khác có thể gặp là gây chảy máu do tác dụng chống kết tập tiểu cầu của một số cephalosporin; rối loạn tiêu hoá do loạn khuẩn ruột với loại phổ rộng. 2. KHÁNG SINH NHÓM AMINOGLYCOSID Các aminosid có thể là sản phẩm tự nhiên phân lập từ môi trƣờng nuôi cấy các chủng vi sinh, cũng có thể là các kháng sinh bán tổng hợp. Các kháng sinh thuộc nhóm này bao gồm kanamycin, gentamicin, neltimicin, tobramycin, amikacin. 2.1. Phổ kháng khuẩn Các kháng sinh nhóm aminoglycosid có phổ kháng khuẩn chủ yếu tập trung trên trực khuẩn Gram-âm, tuy nhiên phổ kháng khuẩn của các thuốc trong nhóm không hoàn toàn giống nhau. Kanamycin cũng nhƣ streptomycin có phổ hẹp nhất trong số các thuốc nhóm này, chúng không có tác dụng trên Serratia hoặc P. aeruginosa. Tobramycin và gentamicin có hoạt tính tƣơng tự nhau trên các trực khuẩn Gram-âm, nhƣng tobramycin có tác dụng mạnh hơn trên P. aeruginosa và Proteus spp., trong khi gentamicin mạnh hơn trên Serratia. Amikacin và trong một số trƣờng hợp là neltimicin, vẫn giữ đƣợc hoạt tính trên các chủng kháng gentamicin vì cấu trúc của các thuốc này không phải là cơ chất của nhiều enzym bất hoạt aminoglycosid. 2.2. Tác dụng không mong muốn (ADR): - Giảm thính lực và suy thận là 2 loại ADR thƣờng gặp nhất. Cả 2 loại ADR này sẽ trở nên trầm trọng (điếc không hồi phục, hoại tử ống thận hoặc viêm thận kẽ) khi sử dụng ở ngƣời bệnhngƣời bệnh suy thận, ngƣời cao tuổi (chức năng thận giảm) hoặc dùng đồng thời với thuốc có cùng độc tính (vancomycin, furosemid…). - Nhƣợc cơ cũng là ADR có thể gặp khi sử dụng aminoglycosid do tác dụng ức chế dẫn truyền thần kinh – cơ. ADR này ít gặp nhƣng tỷ lệ tăng lên khi sử dụng phối hợp với thuốc mềm cơ cura (do đó cần lƣu ý ngừng kháng sinh trƣớc ngày ngƣời bệnhngƣời bệnh cần phẫu thuật). Tác dụng liệt cơ hô hấp có thể gặp nếu tiêm tĩnh mạch trực tiếp do tạo nồng độ cao đột ngột trong máu; vì
- 28. Bộ Y tế| CÁC NHÓM KHÁNG SINH VÀ TÁC DỤNG 28 vậy kháng sinh này chỉ đƣợc truyền tĩnh mạch (truyền quãng ngắn) hoặc tiêm bắp. - Những ADR thông thƣờng nhƣ gây dị ứng da (ban da, mẩn ngứa) hoặc sốc quá mẫn cũng gặp với nhóm kháng sinh này. 3. KHÁNG SINH NHÓM MACROLID 3.1. Phân loại Các macrolid có thể là sản phẩm tự nhiên phân lập từ môi trƣờng nuôi cấy các chủng vi sinh, cũng có thể là các kháng sinh bán tổng hợp. Tùy theo cấu trúc hóa học, có thể chia kháng sinh nhóm macrolid thành 3 phân nhóm: - Cấu trúc 14 nguyên tử carbon: erythromycin, oleandomycin, roxithromycin, clarithromycin, dirithromycin. - Cấu trúc 15 nguyên tử carbon: azithromycin. - Cấu trúc 16 nguyên tử carbon: spiramycin, josamycin. 3.2. Phổ kháng khuẩn - Macrolid có phổ kháng khuẩn hẹp, chủ yếu tập trung vào một số chủng vi khuẩn Gram-dƣơng và một số vi khuẩn không điển hình. - Macrolid có hoạt tính trên cầu khuẩn Gram-dƣơng (liên cầu, tụ cầu), trực khuẩn Gram-dƣơng (Clostridium perfringens, Corynebacterium diphtheriae, Listeria monocytogenes). Thuốc không có tác dụng trên phần lớn các chủng trực khuẩn Gram-âm đƣờng ruột và chỉ có tác dụng yếu trên một số chủng vi khuẩn Gram-âm khác nhƣ H. influenzae và N. meningitidis, tuy nhiên lại có tác dụng khá tốt trên các chủng N. gonorrhoeae. Kháng sinh nhóm macrolid tác dụng tốt trên các vi khuẩn nội bào nhƣ Campylobacter jejuni, M. pneumoniae, Legionella pneumophila, C. trachomatis, Mycobacteria (bao gồm M. scrofulaceum, M. kansasii, M. avium-intracellulare – nhƣng không tác dụng trên M. fortuitum). 3.3. Tác dụng không mong muốn (ADR): - ADR thƣờng gặp nhất là các tác dụng trên đƣờng tiêu hoá: gây buồn nôn, nôn, đau bụng, ỉa chảy (gặp khi dùng đƣờng uống), viêm tĩnh mạch huyết khối (khi tiêm tĩnh mạch). Thuốc bị chuyển hoá mạnh khi qua gan nên có thể gây viêm gan hoặc ứ mật. Có thể gây điếc, loạn nhịp tim nhƣng với tỷ lệ thấp. - Những ADR thông thƣờng nhƣ gây dị ứng da (ban da, mẩn ngứa) hoặc sốc quá mẫn cũng gặp với nhóm kháng sinh này. 4. KHÁNG SINH NHÓM LINCOSAMID Nhóm kháng sinh này bao gồm hai thuốc là lincomycin và clindamycin, trong đó lincomycin là kháng sinh tự nhiên, clindamycin là kháng sinh bán tổng hợp từ lincomycin. 4.1. Phổ kháng khuẩn
- 29. Bộ Y tế| CÁC NHÓM KHÁNG SINH VÀ TÁC DỤNG 29 - Kháng sinh nhóm lincosamid có phổ kháng khuẩn tƣơng tự nhƣ kháng sinh nhóm macrolid trên pneumococci, S. pyogenes, và viridans streptococci. Thuốc có tác dụng trên S. aureus, nhƣng không có hiệu quả trên S. aureus kháng methicilin. Thuốc cũng không có tác dụng trên trực khuẩn Gram-âm hiếu khí. - Khác với macrolid, kháng sinh lincosamid có tác dụng tốt trên một số chủng vi khuẩn kỵ khí, đặc biệt là B. fragilis. Thuốc có tác dụng tƣơng đối tốt trên C. perfringens, nhƣng có tác dụng khác nhau trên các chủng Clostridium spp. khác. - Cũng khác với macrolid, kháng sinh nhóm này chỉ tác dụng yếu hoặc không có tác dụng trên các chủng vi khuẩn không điển hình nhƣ M. pneumoniae hay Chlamydia spp. 4.2. Tác dụng không mong muốn (ADR): Tác dụng không mong muốn thƣờng gặp nhất là gây ỉa chảy, thậm chí trầm trọng do bùng phát Clostridium difficile, gây viêm đại tràng giả mạc có thể tử vong. Viêm gan, giảm bạch cầu đa nhân trung tính cũng gặp nhƣng hiếm và có thể hồi phục. 5. KHÁNG SINH NHÓM PHENICOL Nhóm kháng sinh này bao gồm hai thuốc là cloramphenicol và thiamphenicol, trong đó cloramphenicol là kháng sinh tự nhiên, còn thiamphenicol là kháng sinh tổng hợp. 5.1. Phổ kháng khuẩn - Kháng sinh nhóm phenicol có phổ kháng khuẩn rộng, bao gồm các cầu khuẩn Gram-dƣơng, một số vi khuẩn Gram-âm nhƣ H. influenzae, N. meningitidis, N. gonorrhoeae, Enterobacteriaceae (Escherichia coli, Klebsiella pneumoniae, Salmonella, Shigella). Thuốc có tác dụng trên các chủng kỵ khí nhƣ Clostridium spp., B. fragilis. Thuốc cũng có tác dụng trên các chủng vi khuẩn không điển hình nhƣ Mycoplasma, Chlamydia, Rickettsia. - Tuy nhiên, do đƣa vào sử dụng đã rất lâu nên hiện nay phần lớn các chủng vi khuẩn gây bệnh đã kháng các thuốc nhóm phenicol với tỷ lệ cao, thêm vào đó nhóm thuốc này lại có độc tính nghiêm trọng trên tạo máu dẫn đến hiện tại thuốc không còn đƣợc sử dụng phổ biến trên lâm sàng. 5.2. Tác dụng không mong muốn (ADR): Tác dụng phụ gây bất sản tuỷ dẫn đến thiếu máu trầm trọng gặp với cloramphenicol. Hội chứng xám (Grey-syndrome) gây tím tái, truỵ mạch và có thể tử vong, thƣờng gặp ở trẻ sơ sinh, nhất là trẻ đẻ non. Hiện kháng sinh này ít đƣợc sử dụng do nguy cơ gây bất sản tuỷ có thể gặp ở mọi mức liều; tuy hiếm gặp nhƣng rất nguy hiểm, dễ gây tử vong. 6. KHÁNG SINH NHÓM CYCLIN
- 30. Bộ Y tế| CÁC NHÓM KHÁNG SINH VÀ TÁC DỤNG 30 Các thuốc nhóm này gồm cả các kháng sinh tự nhiên và kháng sinh bán tổng hợp. Các thuốc thuộc nhóm bao gồm: chlortetracyclin, oxytetracyclin, demeclocyclin, methacyclin, doxycyclin, minocyclin. 6.1. Phổ kháng khuẩn - Các kháng sinh nhóm cyclin có phổ kháng khuẩn rộng trên cả các vi khuẩn Gram-âm và Gram-dƣơng, cả vi khuẩn hiếu khí và kỵ khí. Thuốc cũng có tác dụng trên các chủng vi khuẩn gây bệnh không điển hình nhƣ Rickettsia, Coxiella burnetii, Mycoplasma pneumoniae, Chlamydia spp., Legionella spp., Ureaplasma,…Ngoài ra, thuốc cũng hiệu quả trên một số xoắn khuẩn nhƣ Borrelia recurrentis, Borrelia burgdorferi (gây bệnh Lyme), Treponema pallidum (giang mai), Treponema pertenue. - Là kháng sinh đƣợc đƣa vào điều trị từ rất lâu, hiện nay tỷ lệ kháng tetracyclin của vi khuẩn gây bệnh cũng rất cao. Một số cyclin sử dụng sau nhƣ doxycyclin hay minocyclin có thể tác dụng đƣợc trên một số chủng vi khuẩn đã kháng với tetracyclin. 6.2. Tác dụng không mong muốn (ADR) ADR đặc trƣng của nhóm là gắn mạnh vào xƣơng và răng, gây chậm phát triển ở trẻ em, hỏng răng, biến màu răng; thƣờng gặp với trẻ dƣới 8 tuổi hoặc do ngƣời mẹ dùng trong thời kỳ mang thai. Tác dụng phụ trên đƣờng tiêu hoá gây kích ứng, loét thực quản (nếu bị đọng thuốc tại đây), đau bụng, buồn nôn, nôn, ỉa chảy… hay gặp khi dùng đƣờng uống. Độc tính trên thận hoặc trên gan, gây suy thận hoặc viêm gan, ứ mật. Tăng áp lực nội sọ có thể gặp ở trẻ nhỏ, đặc biệt nếu dùng phối hợp với vitamin A liều cao. Mẫn cảm với ánh sáng cũng là ADR phải lƣu ý tuy hiếm gặp. 7. KHÁNG SINH NHÓM PEPTID Các kháng sinh thuộc nhóm này có cấu trúc hóa học là các peptid. Dùng trong lâm sàng hiện nay có các phân nhóm: - Glycopeptid (vancomycin, teicoplanin) - Polypetid (polymyxin, colistin) - Lipopeptid (daptomycin) 7.1. Kháng sinh Glycopeptid - Hiện nay có hai kháng sinh glycopeptid đang đƣợc sử dụng trên lâm sàng là vancomycin và teicoplanin. Đây là hai kháng sinh đều có nguồn gốc tự nhiên, có cấu trúc hóa học gần tƣơng tự nhau. Hai kháng sinh này có phổ tác dụng cũng tƣơng tự nhau, chủ yếu trên các chủng vi khuẩn Gram-dƣơng (S. aureus, S. epidermidis, Bacillus spp., Corynebacterium spp…); phần lớn các chủng Actinomyces và Clostridium nhạy cảm với thuốc. Thuốc không có tác dụng trên trực khuẩn Gram-âm và Mycobacteria. Trên lâm sàng, hai thuốc này chủ yếu đƣợc sử dụng trong điều trị S. aureus kháng methicilin.
- 31. Bộ Y tế| CÁC NHÓM KHÁNG SINH VÀ TÁC DỤNG 31 - Tác dụng không mong muốn (ADR) + Vancomycin: tác dụng không mong muốn hay gặp nhất với vancomycin là viêm tĩnh mạch và phản ứng giả dị ứng. Với ADR gây viêm tắc tĩnh mạch, truyền thuốc chậm và pha loãng đúng cách sẽ giảm bớt đáng kể nguy cơ phản ứng này. Phản ứng giả dị ứng do vancomycin có khả năng gây độc trực tiếp trên tế bào mast, dẫn đến giải phóng ồ ạt histamin, dẫn đến các biểu hiện nhƣ ban đỏ dữ dội: hội chứng cổ đỏ (red-neck) hay ngƣời đỏ (red-man), tụt huyết áp, đau và co thắt cơ. ADR khác cũng cần lƣu ý với vancomycin là độc tính trên tai và trên thận, thƣờng liên quan với tăng quá mức nồng độ thuốc trong máu. Ngoài ra thuốc có thể gây ADR là biểu hiện của quá mẫn nhƣ phản ứng phản vệ, sốt, rét run, chóng mặt… + Teicoplanin: tác dụng không mong muốn chính của thuốc là ban da, thƣờng gặp hơn khi dùng với liều cao. ADR khác bao gồm phản ứng quá mẫn, sốt, giảm bạch cầu trung tính… Thuốc cũng có độc tính trên tai nhƣng hiếm gặp. 7.2. Kháng sinh Polypeptid - Các kháng sinh đƣợc sử dụng trên lâm sàng thuộc nhóm này bao gồm polymyxin B (hỗn hợp của polymyxin B1 và B2) và colistin (hay còn gọi là polymyxin E). Các kháng sinh này đều có nguồn gốc tự nhiên, có cấu trúc phân tử đa peptid, với trọng lƣợng phân tử lên đến khoảng 1000 dalton. Phổ tác dụng của hai thuốc này tƣơng tự nhau, chỉ tập trung trên trực khuẩn Gram-âm, bao gồm Enterobacter, E. coli, Klebsiella, Salmonella, Pasteurella, Bordetella, và Shigella. Thuốc cũng có tác dụng trên phần lớn các chủng P.aeruginosa, Acinetobacter. - Các thuốc nhóm này có độc tính cao, đặc biệt là độc tính trên thận, vì vậy hiện nay polymyxin chỉ dùng ngoài, còn colistin chỉ có chỉ định hạn chế trong một số trƣờng hợp vi khuẩn Gram-âm đa kháng, khi không dùng đƣợc các kháng sinh khác an toàn hơn. - Tác dụng không mong muốn (ADR) Các thuốc nhóm polypeptid không đƣợc hấp thu nếu dùng ngoài trên da và niêm mạc nguyên vẹn, vì vậy không gây ADR toàn thân. Tuy nhiên, thuốc vẫn có thể gây một số ADR dạng quá mẫn khi dùng tại chỗ. Khi dùng đƣờng tiêm, thuốc gây ức chế dẫn truyền thần kinh cơ, với các biểu hiện nhƣ yếu cơ hoặc nguy hiểm hơn là ngừng thở. Các ADR khác trên thần kinh khác bao gồm dị cảm, chóng mặt, nói lắp. Các thuốc nhóm này đều rất độc với thận, cần giám sát chặt chẽ, cố gắng tránh dùng cùng với các thuốc độc thận khác nhƣ kháng sinh aminoglycosid. 7.3. Kháng sinh Lipopeptid - Kháng sinh nhóm này đƣợc sử dụng trên lâm sàng là daptomycin, đây là kháng sinh tự nhiên chiết xuất từ môi trƣờng nuôi cấy Streptomyces roseosporus.
- 32. Bộ Y tế| CÁC NHÓM KHÁNG SINH VÀ TÁC DỤNG 32 - Phổ kháng khuẩn: thuốc có tác dụng trên vi khuẩn Gram-dƣơng hiếu khí và kỵ khí nhƣ staphylococci, streptococci, Enterococcus, Corynebacterium spp., Peptostreptococcus, Propionibacteria, Clostridium perfringens…Đặc biệt, thuốc có tác dụng trên các chủng vi khuẩn kháng vancomycin, tuy nhiên MIC trong các trƣờng hợp này cao hơn so với trên các chủng nhạy cảm với vancomycin. - Tác dụng không mong muốn (ADR) ADR cơ bản của thuốc này là gây tổn thƣơng trên hệ cơ xƣơng. Đã có báo cáo về các trƣờng hợp tiêu cơ vân, tuy hiếm gặp. Tăng Creatin kinase (CK) có thể xảy ra, nhƣng nếu tăng CK đơn thuần thƣờng không cần dừng thuốc, trừ khi tăng CK kèm theo các biểu hiện khác của bệnh lý cơ. Trong thử nghiệm lâm sàng pha 1 và pha 2, đã ghi nhận một vài trƣờng hợp có biểu hiện của bệnh lý thần kinh cơ, tuy nhiên không gặp ADR này trong thử nghiệm lâm sàng pha 3. 8. KHÁNG SINH NHÓM QUINOLON 8.1. Phân loại và phổ kháng khuẩn - Các kháng sinh nhóm quinolon không có nguồn gốc tự nhiên, toàn bộ đƣợc sản xuất bằng tổng hợp hóa học. - Các kháng sinh trong cùng nhóm quinolon nhƣng có phổ tác dụng không hoàn toàn giống nhau. Căn cứ vào phổ kháng khuẩn, theo một số tài liệu, quinolon tiếp tục đƣợc phân loại thành các thế hệ nhƣ tóm tắt trong Bảng I.5. 8.2. Tác dụng không mong muốn (ADR) ADR đặc trƣng của nhóm là viêm gân, đứt gân Asin; Tỷ lệ gặp tai biến tăng nếu sử dụng trên ngƣời bệnhngƣời bệnh suy gan và/hoặc suy thận, ngƣời cao tuổi hoặc dùng cùng corticosteroid. Biến dạng sụn tiếp hợp đã gặp trên động vật non, do đó cũng có thể gặp ở trẻ em tuổi phát triển nhƣng rất hiếm. Tác dụng phụ trên thần kinh trung ƣơng, gây nhức đầu, kích động, co giật, rối loạn tâm thần, hoang tƣởng. Các ADR của nhóm kháng sinh này tƣơng tự các cyclin là tác dụng trên đƣờng tiêu hoá, gây buồn nôn, nôn, đau bụng, ỉa chảy hoặc gây suy gan, suy thận, mẫn cảm với ánh sáng.
- 33. Bộ Y tế| CÁC NHÓM KHÁNG SINH VÀ TÁC DỤNG 33 Bảng I.5. Các thế hệ kháng sinh nhóm quinolon và phổ tác dụng Kháng sinh quinolon Phổ tác dụng Thế hệ 1 Acid Nalidixic Tác dụng ở mức độ trung bình trên các chủng trực khuẩn Gram-âm họ Enterobacteriaceae.Cinoxacin Thế hệ 2 Loại 1: Lomefloxacin Norfloxacin Enoxacin Các kháng sinh này vẫn thuộc nhóm fluoroquinolon (cấu trúc phân tử có flo), tuy nhiên phổ kháng khuẩn cũng chủ yếu chỉ tập trung trên các chủng trực khuẩn Gram-âm họ Enterobacteriaceae. Loại 2: Ofloxacin Ciprofloxacin Fluoroquinolon loại này có phổ kháng khuẩn mở rộng hơn loại 1 trên các vi khuẩn gây bệnh không điển hình. Ciprofloxacin còn có tác dụng trên P. aeruginosa. Không có tác dụng trên phế cầu và trên các vi khuẩn Gram-dƣơng. Thế hệ 3 Levofloxacin Sparfloxacin Gatifloxacin Moxifloxacin Các fluoroquinolon thế hệ 3 vẫn có phổ kháng khuẩn trên Enterobacteriaceae, trên các chủng vi khuẩn không điển hình. Khác với thế hệ 2, kháng sinh thế hệ 3 có tác dụng trên phế cầu và một số chủng vi khuẩn Gram-dƣơng, vì vậy đôi khi còn đƣợc gọi là các quinolon hô hấp. Thế hệ 4 Trovafloxacin Kháng sinh này có hoạt phổ rộng, tác dụng trên Enterobacteriaceae, P. aeruginosa, vi khuẩn không điển hình, S. aureus nhạy cảm với methicilin, streptococci, vi khuẩn kỵ khí. 9. CÁC NHÓM KHÁNG SINH KHÁC 9.1. Nhóm Co-trimoxazol - Co-trimoxazol là dạng thuốc phối hợp giữa sulfamethoxazol với trimethoprim. Phổ kháng khuẩn của hai thành phần này tƣơng tự nhau và sự phối hợp này mang lại tính hiệp đồng trên tác động ức chế tổng hợp acid folic của vi khuẩn. Phổ kháng khuẩn của Co-trimoxazol khá rộng trên nhiều vi khuẩn Gram-dƣơng và Gram-âm, tuy nhiên Pseudomonas aeruginosa, Bacteroides fragilis, và enterococci thƣờng kháng thuốc. Thêm vào đó, do đƣa vào sử dụng đã khá lâu nên hiện nay Co-trimoxazol đã bị kháng với tỷ lệ rất cao. - Tác dụng không mong muốn (ADR): ADR đặc trƣng của các dẫn chất sulfonamid là các phản ứng dị ứng nhƣ mày đay, ngứa, phát ban, hội chứng Stevens-Johnson hoặc Lyell với các ban phỏng nƣớc toàn thân, đặc biệt là loét hốc tự nhiên (miệng, bộ phận sinh dục, hậu môn) kèm theo các triệu chứng toàn thân trầm trọng nhƣ truỵ tim mạch, sốt
- 34. Bộ Y tế| CÁC NHÓM KHÁNG SINH VÀ TÁC DỤNG 34 cao, thậm chí tử vong. Độc tính trên gan thận: gây tăng transaminase, viêm gan, vàng da, ứ mật hoặc suy thận cấp (thiểu niệu, vô niệu). Trên máu gây thiếu máu do tan máu gặp nhiều ở ngƣời thiếu men G6PD. 9.2. Nhóm oxazolidinon - Đây là nhóm kháng sinh tổng hợp hóa học, với đại diện là linezolid. Thuốc có tác dụng trên vi khuẩn Gram-dƣơng nhƣ staphylococci, streptococci, enterococci, cầu khuẩn Gram-dƣơng kỵ khí, Corynebacterium spp., Listeria monocytogenes. Thuốc hầu nhƣ không có tác dụng trên vi khuẩn Gram-âm cả hiếu khí và kỵ khí. Trên lâm sàng, linezolid thƣờng đƣợc chỉ định trong các trƣờng hợp vi khuẩn Gram-dƣơng đã kháng các thuốc kháng sinh khác nhƣ S. pneumoniae kháng penicilin, các chủng staphylococci kháng methicilin trung gian và kháng vancomycin, enterococci kháng vancomycin. - Tác dụng không mong muốn (ADR) Thuốc đƣợc dung nạp tốt, có thể gặp một số tác dụng không mong muốn nhƣ rối loạn tiêu hóa, đau đầu, phát ban…Đáng lƣu ý nhất là tác dụng ức chế tủy xƣơng, với các biểu hiện thiếu máu, giảm bạch cầu, giảm tiểu cầu…Trong đó, xuất huyết giảm tiểu cầu hoặc số lƣợng tiểu cầu giảm xuống mức rất thấp có thể gặp với tỷ lệ tới 2,4% trên các ngƣời bệnhngƣời bệnh sử dụng linezolid, thƣờng liên quan với độ dài đợt điều trị. Cần giám sát chặt chẽ tác dụng không mong muốn này. 9.3. Kháng sinh nhóm 5-nitro-imidazol - Nhƣ tên gọi của nhóm thuốc, các thuốc nhóm này là dẫn xuất của 5-nitro imidazol, có nguồn gốc tổng hợp hóa học. Một số thuốc thƣờng đƣợc sử dụng trong lâm sàng là metronidazol, tinidazol, ornidazol, secnidazol… Các thuốc này chủ yếu đƣợc chỉ định trong điều trị đơn bào (Trichomonas, Chlamydia, Giardia…) và hầu hết các vi khuẩn kỵ khí (Bacteroides, Clostridium…) - Tác dụng không mong muốn (ADR) Thuốc có thể gây một số rối loạn tiêu hóa nhƣ nôn, buồn nôn, vị kim loại, chán ăn…Nƣớc tiểu có thể bị sẫm màu do chất chuyển hóa có màu của thuốc. Thuốc có thể gây ADR trên thần kinh nhƣ bệnh thần kinh ngoại biên, co giật, đau đầu, mất phối hợp… nhƣng hiếm gặp và thƣờng liên quan đến dùng liều cao. Do tác dụng giống disulfiram, không nên uống rƣợu khi dùng thuốc.
- 35. Bộ Y tế| CƠ CHẾ TÁC DỤNG CỦA KHÁNG SINH VÀ PHỐI HỢP KHÁNG SINH 35 CƠ CHẾ TÁC DỤNG CỦA KHÁNG SINH VÀ PHỐI HỢP KHÁNG SINH 1. CƠ CHẾ TÁC DỤNG CỦA KHÁNG SINH Sau khi vào tế bào, kháng sinh đƣợc đƣa tới đích tác động – 4 thành phần cấu tạo cơ bản của tế bào (xem thêm bài “Đại cƣơng về vi khuẩn học”, phần “Cấu tạo tế bào vi khuẩn”) và phát huy tác dụng: kìm hãm sự sinh trƣởng & phát triển hoặc tiêu diệt vi khuẩn, đặc biệt có hiệu quả ở các vi khuẩn đang sinh trƣởng và phát triển mạnh (giai đoạn 2/ log phase – phát triển theo cấp số nhân), bằng cách: a) Ức chế sinh tổng hợp vách tế bào vi khuẩn: các kháng sinh nhóm beta-lactam, fosfomycin và vancomycin ngăn cản sinh tổng hợp lớp peptidoglycan nên không tạo đƣợc khung murein – tức là vách không đƣợc hình thành. Tế bào con sinh ra không có vách, vừa không sinh sản đƣợc vừa dễ bị tiêu diệt hoặc bị li giải, đặc biệt ở vi khuẩn Gram-dƣơng. Nhƣ vậy, những kháng sinh này có tác dụng diệt khuẩn nhƣng chỉ với những tế bào đang phát triển (degenerative bactericide). b) Gây rối loạn chức năng màng bào tương: chức năng đặc biệt quan trọng của màng bào tƣơng là thẩm thấu chọn lọc; khi bị rối loạn các thành phần (ion) bên trong tế bào bị thoát ra ngoài và nƣớc từ bên ngoài ào ạt vào trong, dẫn tới chết, ví dụ polymyxin B, colistin. Với cơ chế tác động này, polymyxin có tác dụng diệt khuẩn tuyệt đối (absolute bactericide), tức là giết cả tế bào đang nhân lên và cả tế bào ở trạng thái nghỉ - không nhân lên. c) Ức chế sinh tổng hợp protein: tham gia sinh tổng hợp protein ngoài ribosom còn có các ARN thông tin và các ARN vận chuyển. Điểm tác động là ribosom 70S của vi khuẩn: tại tiểu phần 30S ví dụ nhƣ aminoglycosid (nơi ARN thông tin trƣợt qua), tetracyclin (nơi ARN vận chuyển mang acid amin tới) hoặc tại tiểu phần 50S (nơi acid amin liên kết tạo polypeptid) nhƣ erythromycin, cloramphenicol, clindamycin. Kết quả là các phân tử protein không đƣợc hình thành hoặc đƣợc tổng hợp nhƣng không có hoạt tính sinh học làm ngừng trệ quá trình sinh trƣởng và phát triển. d) Ức chế sinh tổng hợp acid nucleic: gồm 3 cấp độ: - Ngăn cản sự sao chép của ADN mẹ tạo ADN con, ví dụ do kháng sinh gắn vào enzym gyrase làm ADN không mở đƣợc vòng xoắn, nhƣ nhóm quinolon. - Ngăn cản sinh tổng hợp ARN, ví dụ do gắn vào enzym ARN- polymerase nhƣ rifampicin. - Ức chế sinh tổng hợp các chất chuyển hóa cần thiết cho tế bào: quá trình sinh tổng hợp acid folic – coenzym cần cho quá trình tổng hợp các purin & pyrimidin (và một số acid amin) bị ngăn cản bởi sulfamid và trimethoprim.
- 36. Bộ Y tế| CƠ CHẾ TÁC DỤNG CỦA KHÁNG SINH VÀ PHỐI HỢP KHÁNG SINH 36 Nhƣ vậy, mỗi kháng sinh chỉ tác động lên một vị trí nhất định trong thành phần cấu tạo, ảnh hƣởng đến một khâu nhất định trong các phản ứng sinh học khác nhau của tế bào vi khuẩn, dẫn đến ngừng trệ sinh trƣởng và phát triển của tế bào. Nếu vi khuẩn không bị li giải hoặc không bị nắm bắt (thực bào) và tiêu diệt, thì khi không còn tác động của kháng sinh (ngừng thuốc) vi khuẩn sẽ có thể hồi phục/ sống trở lại (reversible). Chỉ cần 1 tế bào sống sót, với tốc độ sinh sản nhanh chóng, sau vài giờ số lƣợng tế bào vi khuẩn đã không thể đếm đƣợc (ví dụ E. coli nếu 20 phút “đẻ 1 lứa” thì sau 5 giờ: từ 1 tế bào mẹ - ban đầu phát triển thành 215 tế bào và sau 10 giờ là 230 – hơn 1 tỷ); sẽ nguy hiểm hơn nữa nếu tế bào sống sót đó đề kháng kháng sinh. 2. PHỐI HỢP KHÁNG SINH Trong thực tế để nâng cao hiệu quả điều trị, một số trƣờng hợp cần thiết chúng ta phải phối hợp kháng sinh. a) Cơ sở lí thuyết cho phối hợp kháng sinh là nhằm mục đích: - Làm giảm khả năng xuất hiện chủng đề kháng: với những đề kháng do đột biến thì phối hợp kháng sinh sẽ làm giảm xác suất xuất hiện một đột biến kép. Ví dụ: xác suất đột biến kháng streptomycin là 10-7 và đột biến kháng rifampicin là 10-9 , thì xác suất đột biến đề kháng cả 2 kháng sinh này là 10-16 . Đây chính là lí do phải phối hợp kháng sinh trong điều trị lao và phong; ngoài ra còn áp dụng cho một số bệnh phải điều trị kéo dài nhƣ viêm màng trong tim và viêm tủy xƣơng. - Điều trị nhiễm khuẩn do nhiều loại vi khuẩn gây ra, ví dụ do cả vi khuẩn hiếu khí và kị khí thì phối hợp beta-lactam với metronidazol nhƣ trƣờng hợp viêm phúc mạc, áp xe não, áp xe phổi, một số nhiễm khuẩn phụ khoa… Nhƣ vậy mỗi kháng sinh diệt một loại vi khuẩn, phối hợp kháng sinh sẽ diệt nhiều loại vi khuẩn hơn. - Làm tăng khả năng diệt khuẩn: ví dụ sulfamethoxazol & trimethoprim (trong Co-trimoxazol) tác động vào 2 điểm khác nhau trong quá trình sinh tổng hợp acid folic hoặc cặp phối hợp kinh điển beta-lactam (penicilin hoặc cephalosporin) với aminoglycosid (gentamicin hoặc tobramycin hay amikacin). b) Kết quả của phối hợp kháng sinh Mỗi kháng sinh đều có ít nhiều tác dụng không mong muốn; khi phối hợp thì những tác dụng phụ này cũng sẽ cộng lại hoặc tăng lên. Không nên hy vọng phối hợp thì hạ đƣợc liều lƣợng từng thuốc vì có thể dẫn đến nguy cơ xuất hiện vi khuẩn kháng kháng sinh. Phối hợp kháng sinh có thể dẫn đến tác dụng cộng (addition) hoặc hiệp đồng (synergism) hoặc đối kháng (antagonism) hay không thay đổi (indifference) so với 1 thuốc đơn lẻ. - Tác dụng đối kháng: 2 mà tác dụng không bằng 1 thuốc.
- 37. Bộ Y tế| CƠ CHẾ TÁC DỤNG CỦA KHÁNG SINH VÀ PHỐI HỢP KHÁNG SINH 37 + Phối hợp các kháng sinh có cùng một đích tác động sẽ có tác dụng đối kháng vì chúng đẩy nhau ra khỏi đích, ví dụ phối hợp erythromycin với clindamycin (hoặc lincomycin) và cloramphenicol. + Dùng tetracyclin cùng penicilin có thể dẫn đến tác dụng đối kháng, vì penicilin có tác dụng tốt trên những tế bào đang nhân lên, trong khi tetracyclin lại ức chế sự phát triển của những tế bào này. - Tác dụng hiệp đồng (đơn giản hóa có thể nói: 1+1 lớn hơn 2): + Trimethoprim và sulfamethoxazol ức chế 2 chặng khác nhau trên cùng một con đƣờng tổng hợp coenzym – acid folic cần thiết cho vi khuẩn phát triển nên 2 thuốc này có tác dụng hiệp đồng và đƣợc phối hợp thành một sản phẩm (Co-trimoxazol). + Cặp phối hợp kinh điển: một beta-lactam với một aminoglycosid cho kết quả hiệp đồng do beta-lactam làm mất vách tạo điều kiện cho aminoglycosid dễ dàng xâm nhập vào tế bào và phát huy tác dụng. Ví dụ phối hợp piperacilin với aminoglycosid điều trị nhiễm khuẩn nặng do trực khuẩn mủ xanh; penicilin với gentamicin nhằm diệt liên cầu. + Phối hợp penicilin với một chất ức chế beta-lactamase giúp cho penicilin không bị phân hủy và phát huy tác dụng; ví dụ phối hợp amoxicilin với acid clavulanic hoặc ampicilin với sulbactam hay ticarcilin với acid clavulanic. Acid clavulanic hoặc sulbactam đơn độc không có tác dụng của một kháng sinh, nhƣng có ái lực mạnh với beta-lactamase do plasmid của tụ cầu và nhiều trực khuẩn đƣờng ruột sinh ra. + Phối hợp 2 kháng sinh cùng ức chế sinh tổng hợp vách vi khuẩn, nếu mỗi kháng sinh tác động vào một protein gắn penicilin (PBP) - enzym trong quá trình tổng hợp vách thì sẽ có tác dụng hiệp đồng; ví dụ phối hợp ampicilin (gắn PBP1) với mecilinam (gắn PBP2) hay ampicilin với ticarcilin. c) Chỉ dẫn chung cho phối hợp kháng sinh - Phối hợp kháng sinh là cần thiết cho một số ít trƣờng hợp nhƣ điều trị lao, phong, viêm màng trong tim, Brucellosis. - Ngoài ra, có thể phối hợp kháng sinh cho những trƣờng hợp: bệnh nặng mà không có chẩn đoán Vi sinh hoặc không chờ đƣợc kết quả xét nghiệm; ngƣời suy giảm sức đề kháng; nhiễm khuẩn do nhiều loại vi khuẩn khác nhau. - Khi phối hợp, cần dùng đủ liều và nên lựa chọn những kháng sinh có tính chất dƣợc động học gần nhau hoặc có tác dụng hiệp đồng. Tác dụng kháng khuẩn in vivo (trong cơ thể) thay đổi tùy theo số lƣợng và tuổi (non - đang sinh sản mạnh hay già) của vi khuẩn gây bệnh cũng nhƣ các thông số dƣợc động học của các kháng sinh đƣợc dùng phối hợp. - Một số ví dụ: nhiễm khuẩn nặng do tụ cầu có thể dùng các phối hợp khác nhau nhƣ oxacilin (hoặc flucloxacilin) với acid fusidic hoặc cephalosporin thế hệ 1 với aminoglycosid hoặc aminoglycosid với clindamycin. Khi nhiễm vi
- 38. Bộ Y tế| CƠ CHẾ TÁC DỤNG CỦA KHÁNG SINH VÀ PHỐI HỢP KHÁNG SINH 38 khuẩn kị khí thì dùng metronidazol phối hợp để chữa viêm phúc mạc hay các nhiễm khuẩn ổ bụng; nếu nghi nhiễm vi khuẩn kị khí ở vùng đầu và đƣờng hô hấp thì dùng cùng clindamycin (kháng sinh này có tác dụng tốt trên cả vi khuẩn Gram-dƣơng và vi khuẩn kị khí). - Quan sát in vivo cho thấy phần lớn các phối hợp kháng sinh có kết quả không khác biệt (indifferent) so với dùng một kháng sinh, trong khi đó các tác dụng không mong muốn do phối hợp lại thƣờng gặp hơn; vì vậy cần thận trọng và giám sát tốt ngƣời bệnh khi kê đơn kháng sinh.
- 39. Bộ Y tế| KHÁI NIỆM DƢỢC ĐỘNG HỌC/DƢỢC LỰC HỌC (PK/PD) VÀ ỨNG DỤNG 39 KHÁI NIỆM DƢỢC ĐỘNG HỌC/DƢỢC LỰC HỌC (PK/PD) VÀ ỨNG DỤNG 1. MỘT SỐ KHÁI NIỆM LIÊN QUAN TỚI PK/PD CỦA KHÁNG SINH Chỉ số liên kết đặc tính dƣợc động học (Pharmacokinetics) và dƣợc lực học (Pharmacodynamics), ký hiệu là PK/PD, đƣợc áp dụng để nâng cao tính hiệu quả và an toàn khi sử dụng kháng sinh. Đối với các kháng sinh, các nghiên cứu trƣớc đây thƣờng chỉ tập trung vào đặc tính dƣợc lực học nghĩa là khả năng ức chế hoặc tiêu diệt vi khuẩn in vitro, từ đó xác định các giá trị MIC/MBC - nồng độ tối thiểu ức chế hoặc diệt vi khuẩn, làm cơ sở cho lựa chọn các mức liều. Các giá trị MIC/MBC là các chỉ số rất quan trọng để phản ánh hoạt lực của kháng sinh đối với vi khuẩn nhƣng các trị số này đơn thuần từ nghiên cứu in vitro, không đủ để dự đoán hoạt tính đầy đủ của kháng sinh trên lâm sàng. Hiệu quả kháng khuẩn trên lâm sàng phụ thuộc nhiều vào diễn biến nồng độ thuốc trong cơ thể ngƣời bệnh tức là vào đặc tính dƣợc động học của kháng sinh. Các chỉ số PK/PD của kháng sinh đƣợc thiết lập trên cơ sở nồng độ thuốc trong huyết tƣơng (giá trị đầu vào của dƣợc động học) và nồng độ ức chế tối thiểu (giá trị đầu vào của dƣợc lực học), nhờ đó đã phản ảnh chính xác hơn hiệu quả của thuốc in vivo, khắc phục đƣợc hạn chế trên. Các thông số xác định hoạt tính kháng khuẩn in vitro a) MIC và MBC - MIC (Minimum Inhibitory Concentration) là nồng độ tối thiểu của kháng sinh có tác dụng ức chế sự tăng trƣởng của vi khuẩn ở mức có thể quan sát đƣợc; MBC (Minimum Bactericidal Concentration) là nồng độ tối thiểu cần thiết để tiêu diệt vi khuẩn. Đây là các thông số chủ yếu đƣợc sử dụng để xác định hoạt tính kháng khuẩn in vitro đối với các chủng vi khuẩn. Khi tỷ lệ MBC/MIC > 4, kháng sinh có tác dụng kìm khuẩn, còn khi tỷ lệ này bằng 1, kháng sinh có tác dụng diệt khuẩn. Kháng sinh kìm khuẩn thƣờng đƣợc sử dụng trong những trƣờng hợp nhiễm khuẩn nhẹ và trung bình, trên cơ địa ngƣời bệnhngƣời bệnh có đủ sức đề kháng. Các nhóm kháng sinh có tác dụng kìm khuẩn là: macrolid, tetracyclin, phenicol, lincosamid. Kháng sinh diệt khuẩn đƣợc dùng cho các nhiễm khuẩn nặng, trên những ngƣời bệnhngƣời bệnh yếu, suy giảm miễn dịch. Các nhóm kháng sinh có tác dụng diệt khuẩn là: beta- lactam, aminoglycosid, fluoroquinolon, 5-nitro-imidazol, co-trimoxazol. - MIC và MBC đƣợc xác định ngoài cơ thể (in vitro) nên các điều kiện tác động lên vi khuẩn có nhiều khác biệt với điều kiện nhiễm khuẩn trên lâm sàng, ví dụ: + Điều kiện nuôi cấy vi khuẩn in vitro thƣờng là hiếu khí, với môi trƣờng lỏng có nồng độ protein thấp và ở pH 7,2 trong khi điều kiện tại vị trí nhiễm khuẩn trong cơ thể lại đa phần là môi trƣờng kỵ khí, có pH acid và tại đây thuốc có thể ở dạng liên kết với protein của tổ chức.
- 40. Bộ Y tế| KHÁI NIỆM DƢỢC ĐỘNG HỌC/DƢỢC LỰC HỌC (PK/PD) VÀ ỨNG DỤNG 40 + Thời gian xác định MIC và MBC là cố định kể từ khi ủ ấm (thƣờng là từ 18-24 giờ) và nồng độ kháng sinh cũng không đổi trong suốt quá trình nuôi cấy trong khi nồng độ này biến đổi liên tục trong cơ thể. + Mật độ vi khuẩn đƣa vào nuôi cấy thƣờng cố định ở mức 105 CFU/ml, và thƣờng không giống với mật độ vi khuẩn ở mô nhiễm khuẩn (thƣờng từ 108 - 1010 CFU/g mô hoặc mủ) và việc nuôi cấy in vitro cũng tạo ra sự tăng trƣởng vi khuẩn theo hàm mũ, khác với điều kiện nhiễm khuẩn trên lâm sàng, chủ yếu là vi khuẩn không tăng sinh và thƣờng phối hợp với tác dụng hậu kháng sinh (post- antibiotic effect = PAE) nghĩa là khả năng ức chế sự phát triển của vi khuẩn kể cả khi không còn kháng sinh tại ổ nhiễm khuẩn. Nhƣ vậy MIC và MBC xác định in vitro đơn thuần không dự đoán đầy đủ đƣợc hoạt tính của kháng sinh trên lâm sàng, nơi mà hoạt tính kháng khuẩn phụ thuộc vào diễn biến nồng độ thuốc theo thời gian. b) Tác dụng hậu kháng sinh - PAE (Post-Antibiotic Effect): - Tác dụng hậu kháng sinh là một thông số dƣợc lực học của kháng sinh. Đơn vị của PAE đƣợc tính theo đơn vị thời gian (giờ hoặc phút). PAE có thể đƣợc xác định trong mô hình in vitro hoặc in vivo. PAE in vitro là thuật ngữ mô tả tác dụng ức chế sự tăng sinh vi khuẩn sau khi vi khuẩn tiếp xúc với kháng sinh trong thời gian ngắn. PAE in vitro phản ánh thời gian cần thiết để vi khuẩn hồi phục về số lƣợng sau khi tiếp xúc với kháng sinh và đƣợc chứng minh bởi các nghiên cứu in vitro sử dụng mô hình động học tăng trƣởng của vi khuẩn sau khi đã loại bỏ kháng sinh. Cơ chế của PAE có thể là: (1) vi khuẩn bị kháng sinh tác động nhƣng chỉ bị thƣơng tổn ở cấu trúc tế bào và sau đó có thể hồi phục lại mà không bị tiêu diệt; (2) kháng sinh vẫn duy trì ở vị trí gắn hoặc trong khoang bào tƣơng và (3) vi khuẩn cần thời gian để tổng hợp enzym mới trƣớc khi tăng trƣởng trở lại. - Nhƣợc điểm của đánh giá PAE in vitro là giá trị này đƣợc xác định khi không có cơ chế phòng vệ của vật chủ, do đó có những phƣơng pháp xác định PAE in vivo trên mô hình nhiễm khuẩn trên động vật. Trên mô hình in vivo, PAE phản ánh sự khác biệt về thời gian để một lƣợng vi khuẩn tăng thêm 10 lần ở nhóm thử (động vật đƣợc điều trị) so với thời gian tƣơng ứng của nhóm chứng, tính từ lúc nồng độ thuốc ở huyết tƣơng hoặc mô nhiễm khuẩn giảm xuống dƣới MIC. Trong phần lớn các trƣờng hợp, PAE in vivo kéo dài hơn các PAE in vitro do có tác dụng của các nồng độ dƣới MIC hoặc có sự tham gia của bạch cầu và nhƣ vậy PAE dài hay ngắn phụ thuộc vào đặc tính của kháng sinh và loại vi khuẩn. Một số loại kháng sinh có thể làm tăng khả năng thực bào của các đại thực bào trong cơ thể vật chủ, làm cho vi khuẩn dễ bị tiêu diệt hơn (các macrolid, penem, fluoroquinolon), điều này cũng làm tăng PAE. Đặc tính này còn đƣợc gọi là PALE (Post-Antibiotic Leucocyt Enhancement Effect). Chính vì vậy, PAE in vitro thƣờng ngắn hơn PAE in vivo. Thực tế thì tất cả các kháng
- 41. Bộ Y tế| KHÁI NIỆM DƢỢC ĐỘNG HỌC/DƢỢC LỰC HỌC (PK/PD) VÀ ỨNG DỤNG 41 sinh đều có PAE nhƣng nếu thời gian kéo dài không đáng kể trong điều kiện in vitro và không có lợi thế về liên kết mạnh với protein huyết tƣơng hoặc không có PALE thì PAE coi nhƣ không đáng kể. Theo đặc tính dƣợc lực học này, kháng sinh đƣợc chia làm 2 loại: + Loại không có PAE hoặc PAE rất ngắn: Tiêu biểu cho loại này là các kháng sinh beta-lactam. Ngƣời ta cho rằng sở dĩ beta-lactam không có PAE vì cơ chế tác dụng diệt khuẩn liên quan đến sự biến dạng và vỡ vỏ tế bào vi khuẩn, chỉ xẩy ra khi vi khuẩn có tiếp xúc với kháng sinh. + Loại có PAE trung bình hoặc kéo dài: Tiêu biểu cho loại có PAE dài là các kháng sinh nhóm aminoglycosid, rifampicin, fluoroquinolon, glycopeptid, tetracyclin và imidazol. Một số kháng sinh khác cũng có đặc tính này là các macrolid, carbapenem, lincosamid nhƣng ngắn hơn. Với aminoglycosid sở dĩ có PAE dài là do cơ chế ức chế tổng hợp protein của vi khuẩn kéo dài tạo khả năng ngăn cản kéo dài sự phát triển trở lại của vi khuẩn sau khi không còn tiếp xúc với kháng sinh nữa. Với một số kháng sinh khác thì PAE có đƣợc là nhờ có PALE hoặc nhờ khả năng gắn mạnh với protein tại tổ chức hoặc do phân bố mạnh tế bào vi khuẩn. c) Đặc tính diệt khuẩn của kháng sinh - Đây là đặc tính có liên quan đến nồng độ thuốc trong máu, theo đó kháng sinh có hai kiểu tác dụng chính: + Kiểu diệt khuẩn phụ thuộc nồng độ (Concentration-dependent bactericidal activity): Với loại này, tốc độ và mức độ diệt khuẩn phụ thuộc vào độ lớn của nồng độ kháng sinh trong máu. Aminoglycosid, fluoroquinolon, daptomycin, ketolid, metronidazol, amphotericin B có kiểu diệt khuẩn này. + Kiểu diệt khuẩn phụ thuộc thời gian: (Time-dependent bactericidal activity): Với loại này, tốc độ và mức độ diệt khuẩn phụ thuộc chủ yếu vào thời gian vi khuẩn tiếp xúc với kháng sinh, ít phụ thuộc vào độ lớn của nồng độ thuốc trong máu. Khả năng diệt khuẩn đạt bão hòa khi nồng độ lớn hơn MIC khoảng 4 lần; khi tăng hơn nữa nồng độ, tốc độ và mức độ diệt khuẩn tăng không đáng kể. Nhóm beta-lactam, macrolid, clindamycin, glycopeptid, tetracyclin, linezolid có kiểu diệt khuẩn thuộc nhóm này.
- 42. Bộ Y tế| KHÁI NIỆM DƢỢC ĐỘNG HỌC/DƢỢC LỰC HỌC (PK/PD) VÀ ỨNG DỤNG 42 Bảng I.6. Phân loại kháng sinh liên quan đến đặc tính dƣợc lực học Không có PAE hoặc PAE ngắn Có PAE trung bình hoặc kéo dài Các Penicilin Các Cephalosporin Monobactam (Aztreonam) Aminosid Imidazol Fluoroquinolon Glycopeptid Macrolid Tetracyclin Carbapenem Lincosamid - Các kiểu diệt khuẩn khác nhau đƣợc giải thích nhƣ Hình I-1. Hình I-1. Liên quan giữa mật độ vi khuẩn (CFU) với thời gian ở các mức MIC khác nhau (Thử trên chủng P. aeruginosa ATCC27853 với tobramycin, ciprofloxacin và ticarcilin ở các nồng độ từ 1/4 MIC đến 64 MIC) Hình I-1biểu diễn tốc độ diệt khuẩn theo thời gian của 3 kháng sinh tobramycin, ciprofloxacin và ticarcilin đại diện cho 3 nhóm kháng sinh trên chủng Pseudomonas aeruginosa ATCC 27853 với các nồng độ tăng dần. Nhìn vào đồ thị có thể thấy: khi tăng nồng độ của tobramycin và ciprofloxacin, tốc độ và mức độ diệt khuẩn tăng nhanh, thể hiện bằng độ dốc đƣờng diệt khuẩn giảm nhanh theo thời gian và do đó đƣợc gọi là các kháng sinh có kiểu diệt khuẩn phụ thuộc vào nồng độ. Với ticarcilin, chỉ có sự thay đổi độ dốc của đƣờng cong diệt khuẩn khi nồng độ tăng từ 1 đến 4 lần MIC còn khi tăng nồng độ cao hơn (từ trên 4 lần đến 64 lần MIC) độ dốc đƣờng cong chỉ tăng rất ít; do đó các kháng sinh nhóm này đƣợc gọi là các kháng sinh diệt khuẩn ít phụ thuộc nồng độ hay kháng sinh phụ thuộc thời gian (chỉ liên quan đến thời gian có nồng độ trên MIC từ 1-4 lần). 2. ỨNG DỤNG CHỈ SỐ PK/PD TRONG SỬ DỤNG KHÁNG SINH a) Các chỉ số PK/PD: - Chỉ số PK/PD đối với kháng sinh đƣợc thiết lập trên cơ sở nồng độ thuốc trong huyết tƣơng (PK) và nồng độ ức chế tối thiểu của kháng sinh đối với
- 43. Bộ Y tế| KHÁI NIỆM DƢỢC ĐỘNG HỌC/DƢỢC LỰC HỌC (PK/PD) VÀ ỨNG DỤNG 43 vi khuẩn (PD). Từ các nghiên cứu in vitro, có ba chỉ số PK/PD liên quan đến tác dụng của kháng sinh, đó là: + T>MIC: thời gian nồng độ kháng sinh duy trì ở mức cao hơn MIC. + Cpeak/MIC: Tỷ lệ giữa nồng độ đỉnh của kháng sinh và MIC. + AUC0-24/MIC: Tỷ lệ “diện tích dƣới đƣờng cong nồng độ - thời gian” trong 24 giờ và MIC (Bảng I.7). Bảng I.7. Phân loại kháng sinh theo chỉ số PK/PD Phân loại kháng sinh Nhóm đại diện Chỉ số PK/PD liên quan đến hiệu quả Kháng sinh diệt khuẩn phụ thuộc thời gian và có tác dụng hậu kháng sinh ngắn hoặc không có Beta-lactam T>MIC Kháng sinh diệt khuẩn phụ thuộc nồng độ và có tác dụng hậu kháng sinh trung bình tới kéo dài Aminoglycosid, fluoroquinolon, daptomycin, metronidazol Cpeak/MIC và AUC0-24/MIC Kháng sinh diệt khuẩn phụ thuộc thời gian và có tác dụng hậu kháng sinh trung bình Macrolid, clindamycin, glycopeptid, tetracyclin AUC0-24/MIC Hình I-2. Các chỉ số PK/PD - Trong nghiên cứu in vitro hoặc in vivo trên động vật, các nhóm kháng sinh đƣợc nghiên cứu nhiều nhất về độ lớn của các chỉ số PK/PD là nhóm kháng sinh beta-lactam, fluoroquinolon và aminoglycosid. + Với nhóm kháng sinh aminoglycosid: Dựa trên các nghiên cứu in vitro, hoạt tính diệt khuẩn tối ƣu của nhóm kháng sinh này đạt đƣợc khi Cpeak/MIC khoảng 8-10. + Nhóm beta-lactam:
- 44. Bộ Y tế| KHÁI NIỆM DƢỢC ĐỘNG HỌC/DƢỢC LỰC HỌC (PK/PD) VÀ ỨNG DỤNG 44 T>MIC là chỉ số dự báo hiệu quả điều trị của nhiều kháng sinh nhóm beta-lactam. Với penicilin và cephalosporin, T>MIC cần chiếm 40-50% khoảng cách đƣa thuốc. Với carbapenem, tác dụng kìm khuẩn và tác dụng diệt khuẩn gần đạt tối đa khi T>MIC lần lƣợt là 20% và 40%. + Nhóm fluoroquinolon: Chỉ số PK/PD liên quan với hiệu quả của fluoroquinolon là AUC0-24/MIC. Độ lớn của chỉ số này để tạo ra hiệu quả kìm khuẩn trên mô hình nhiễm khuẩn trên động vật là từ 25-50, thay đổi đối với các chủng gây bệnh thƣờng gặp. Trên lâm sàng, giá trị AUC0-24/MIC của kháng sinh nhóm quinolon cho dự báo hiệu quả điều trị tốt khác biệt giữa các nghiên cứu và thƣờng trên 100-125 đối với các nhiễm khuẩn Gram-âm và trên 30 đối với vi khuẩn Gram-dƣơng. Đồng thời chỉ số Cpeak/MIC từ 8-10 cũng dự báo hiệu quả điều trị tốt với nhóm kháng sinh này. b) Ứng dụng chỉ số PK/PD để thiết kế chế độ liều điều trị: - Từ những khuyến cáo trên, ngƣời ta đề xuất các mức liều dùng cho cả các kháng sinh cũ và mới, đặc biệt có ích với các chủng đề kháng, khi các mức liều thông thƣờng không có hiệu quả. Để tối ƣu hóa điều trị, tăng khả năng đạt chỉ số PK/PD khuyến cáo, trong một số trƣờng hợp, phải thay đổi chế độ liều của kháng sinh và sự thay đổi này đƣợc áp dụng chủ yếu cho những trƣờng hợp sau: + Ngƣời bệnhNgƣời bệnh có thay đổi thông số dƣợc động học của kháng sinh (ngƣời bệnhngƣời bệnh khoa điều trị tích cực, ngƣời bệnhngƣời bệnh bỏng nặng, béo phì, tiểu đƣờng, ngƣời bệnhngƣời bệnh suy gan, suy thận, ngƣời già, trẻ sơ sinh và trẻ nhỏ...). Đây là những trƣờng hợp có thay đổi dƣợc động học (PK) dẫn đến thay đổi nồng độ thuốc trong máu. Lúc này việc hiệu chỉnh liều của thuốc sẽ đƣợc tính toán dựa vào các công thức hiệu chỉnh theo thông số dƣợc động học của cá thể ngƣời bệnhngƣời bệnh hoặc dựa vào dƣợc động học quần thể và cần giám sát điều trị thông qua theo dõi nồng độ thuốc trong máu (Therapeutic Drug Monitoring – TDM). + Ngƣời bệnhNgƣời bệnh mắc các bệnh lý nhiễm khuẩn nặng do các chủng vi khuẩn kháng thuốc: nhiễm khuẩn huyết do trực khuẩn mủ xanh, viêm phổi bệnh viện do trực khuẩn Gram-âm, nhiễm khuẩn trên ngƣời bệnhngƣời bệnh có dụng cụ nhân tạo.... Những trƣờng hợp này MIC tăng cao nên mức liều dùng thông thƣờng không đáp ứng hiệu quả điều trị, do đó cần tăng liều. Việc tăng liều nhằm đạt chỉ số PK/PD khuyến cáo. - Cho đến nay, các phƣơng pháp tối ƣu hóa chế độ liều nhằm gia tăng hiệu quả điều trị của kháng sinh, gia tăng khả năng đạt đƣợc chỉ số PK/PD trong điều kiện có gia tăng tính kháng của các nhóm kháng sinh đƣợc tập trung chủ yếu vào 2 nhóm kháng sinh beta-lactam và aminoglycosid. c) Ứng dụng chỉ số PK/PD để ngăn ngừa kháng thuốc: - Để ngăn ngừa đột biến kháng thuốc quan trọng là đảm bảo nồng độ thuốc trong máu phù hợp để có đƣợc Cpeak/MIC và AUC/MIC nhƣ mong
- 45. Bộ Y tế| KHÁI NIỆM DƢỢC ĐỘNG HỌC/DƢỢC LỰC HỌC (PK/PD) VÀ ỨNG DỤNG 45 muốn. Các nghiên cứu cho thấy các giá trị PK/PD cần đạt đƣợc để ngăn ngừa chủng đột biến thƣờng cao hơn giá trị để đạt hiệu quả điều trị. - Về AUC/MIC: + Khi nghiên cứu chỉ số AUC/MIC của kháng sinh nhóm quinolon, một số nghiên cứu chỉ ra rằng có thể hạn chế kháng thuốc bằng cách tăng chỉ số này: chỉ số AUC/MIC đạt giá trị 100 đủ để ngăn chặn đột biến kháng thuốc, trong khi nếu chỉ số này từ 25-100 thì đƣợc coi là nằm trong cửa sổ chọn lọc kháng thuốc. Tuy nhiên, một nghiên cứu in vitro khác cho thấy AUC/MIC là 52 sẽ làm gia tăng chủng kháng, trong khi chỉ số này đạt giá trị 157 thì không thấy xuất hiện chủng kháng. + Một số nghiên cứu in vitro cũng chứng minh liều thấp kéo dài của vancomycin với AUC/MIC < 250 có liên quan đến sự phát triển đề kháng của các chủng S. aureus nhóm II không có gen điều hòa agr, tuy nhiên liều 750mg hoặc 1g tƣơng ứng với tỷ số AUC/MIC là 382 hoặc 510 không cho thấy sự thay đổi trong tính kháng của chủng tụ cầu này. Dữ liệu này cũng chỉ ra khả năng tạo chủng đột biến do dùng liều thấp kéo dài vancomycin. + Tuy nhiên giá trị AUC/MIC để ngăn ngừa chủng kháng chƣa thống nhất giữa các nghiên cứu và cần thêm các nghiên cứu lâm sàng để khẳng định giá trị này. - Về Cpeak/MIC: + Một số nghiên cứu in vitro cho thấy chỉ số Cpeak/MIC < 8 đối với các quinolon đƣợc coi là một yếu tố nguy cơ gây phát triển các chủng vi khuẩn Gram-âm kháng kháng sinh còn khi Cpeak/MIC >10 lại có khả năng ức chế quần thể đột biến kháng thuốc và ngăn ngừa tử vong do phát triển chủng kháng trong điều trị. + Các nghiên cứu in vitro với enoxacin và netilmicin cũng cho thấy nếu Cpeak/MIC < 8 có khả năng làm tăng số chủng vi khuẩn đột biến kháng thuốc. + Nhƣ vậy, các nghiên cứu đã cho thấy Cpeak/MIC thực sự có vai trò tác động đến kháng thuốc trong liệu trình điều trị. Tuy nhiên, giá trị tối ƣu của chỉ số này rất khác biệt giữa các nhóm kháng sinh và tuỳ thuộc vào từng cặp kháng sinh – vi khuẩn. Do vậy, cần thêm các nghiên cứu để làm rõ mối liên quan của các cơ chế kháng khác nhau với các thông số động học của thuốc để áp dụng tối ƣu các mô hình dƣợc lực học trong lĩnh vực này.
- 46. Bộ Y tế| CÁC NGUYÊN TẮC SỬ DỤNG KHÁNG SINH 46 CÁC NGUYÊN TẮC SỬ DỤNG KHÁNG SINH 1. LỰA CHỌN KHÁNG SINH VÀ LIỀU LƢỢNG - Lựa chọn thuốc kháng sinh phụ thuộc hai yếu tố: ngƣời bệnhngƣời bệnh và vi khuẩn gây bệnh. Yếu tố liên quan đến ngƣời bệnhngƣời bệnh cần xem xét bao gồm: lứa tuổi, tiền sử dị ứng thuốc, chức năng gan – thận, tình trạng suy giảm miễn dịch, mức độ nặng của bệnh, bệnh mắc kèm, cơ địa dị ứng… Nếu là phụ nữ: cần lƣu ý đối tƣợng phụ nữ có thai, đang cho con bú để cân nhắc lợi ích/nguy cơ. Về vi khuẩn: loại vi khuẩn, độ nhạy cảm với kháng sinh của vi khuẩn. Cần cập nhật tình hình kháng kháng sinh để có lựa chọn phù hợp. Cần lƣu ý các biện pháp phối hợp để làm giảm mật độ vi khuẩn và tăng nồng độ kháng sinh tại ổ nhiễm khuẩn nhƣ làm sạch ổ mủ, dẫn lƣu, loại bỏ tổ chức hoại tử… khi cần. - Chính sách kê đơn kháng sinh nhằm giảm tỷ lệ phát sinh vi khuẩn kháng thuốc và đạt đƣợc tính kinh tế hợp lý trong điều trị. Với những kháng sinh mới, phổ rộng, chỉ định sẽ phải hạn chế cho những trƣờng hợp có bằng chứng là các kháng sinh đang dùng đã bị kháng. - Liều dùng của kháng sinh phụ thuộc nhiều yếu tố: tuổi ngƣời bệnhngƣời bệnh, cân nặng, chức năng gan – thận, mức độ nặng của bệnh. Do đặc điểm khác biệt về dƣợc động học, liều lƣợng cho trẻ em, đặc biệt là trẻ sơ sinh và nhũ nhi có hƣớng dẫn riêng theo từng chuyên luận. Liều lƣợng trong các tài liệu hƣớng dẫn chỉ là gợi ý ban đầu. Không có liều chuẩn cho các trƣờng hợp nhiễm khuẩn nặng. Kê đơn không đủ liều sẽ dẫn đến thất bại điều trị và tăng tỷ lệ vi khuẩn kháng thuốc. Ngƣợc lại, với những kháng sinh có độc tính cao, phạm vi điều trị hẹp (ví dụ: các aminoglycosid, polypeptide), phải bảo đảm nồng độ thuốc trong máu theo khuyến cáo để tránh độc tính, do vậy, việc giám sát nồng độ thuốc trong máu nên đƣợc triển khai. 2. SỬ DỤNG KHÁNG SINH DỰ PHÒNG - Kháng sinh dự phòng (KSDP) là việc sử dụng kháng sinh trƣớc khi xảy ra nhiễm khuẩn nhằm mục đích ngăn ngừa hiện tƣợng này. - KSDP nhằm giảm tần xuất nhiễm khuẩn tại vị trí hoặc cơ quan đƣợc phẫu thuật, không dự phòng nhiễm khuẩn toàn thân hoặc vị trí cách xa nơi đƣợc phẫu thuật [10]. a) Chỉ định sử dụng KSDP (Phụ lục 2, 3): - Phẫu thuật đƣợc chia làm 4 loại: Phẫu thuật sạch, phẫu thuật sạch – nhiễm, phẫu thuật nhiễm và phẫu thuật bẩn (theo phụ lục…). - KSDP đƣợc chỉ định cho tất cả các can thiệp phẫu thuật thuộc phẫu thuật sạch – nhiễm.
- 47. Bộ Y tế| CÁC NGUYÊN TẮC SỬ DỤNG KHÁNG SINH 47 -Trong phẫu thuật sạch, liệu pháp kháng sinh dự phòng nên áp dụng với một số can thiệp ngoại khoa nặng, có thể ảnh hƣởng tới sự sống còn và/hoặc chức năng sống (phẫu thuật chỉnh hình, phẫu thuật tim và mạch máu, phẫu thuật thần kinh, phẫu thuật nhãn khoa) - Phẫu thuật nhiễm và phẫu thuật bẩn: kháng sinh đóng vai trò trị liệu. KSDP không ngăn ngừa nhiễm khuẩn mà ngăn ngừa nhiễm khuẩn đã xảy ra không phát triển. b) Lựa chọn kháng sinh dự phòng: - Kháng sinh có phổ tác dụng phù hợp với các chủng vi khuẩn chính thƣờng gây nhiễm khuẩn tại vết mổ cũng nhƣ tình trạng kháng thuốc tại địa phƣơng, đặc biệt trong từng bệnh viện - Kháng sinh ít hoặc không gây tác dụng phụ hay các phản ứng có hại, độc tính của thuốc càng ít càng tốt. Không sử dụng các kháng sinh có nguy cơ gây độc không dự đoán đƣợc và có mức độ gây độc nặng không phụ thuộc liều (VD: kháng sinh nhóm phenicol và sunfamid gây giảm bạch cầu miễn dịch dị ứng, hội chứng Lyell). - Kháng sinh không tƣơng tác với các thuốc dùng để gây mê (VD polymyxin, aminosid). - Kháng sinh ít có khả năng chọn lọc vi khuẩn đề kháng kháng sinh và thay đổi hệ vi khuẩn thƣờng trú. - Khả năng khuếch tán của kháng sinh trong mô tế bào phải cho phép đạt nồng độ thuốc cao hơn nồng kháng khuẩn tối thiểu của vi khuẩn gây nhiễm. - Liệu pháp kháng sinh dự phòng có chi phí hợp lý, thấp hơn chi phí kháng sinh trị liệu lâm sàng. c) Liều kháng sinh dự phòng: Liều KSDP tƣơng đƣơng liều điều trị mạnh nhất của kháng sinh đó (Phụ lục 2). d) Đường dùng thuốc - Đƣờng tĩnh mạch: Thƣờng đƣợc lựa chọn do nhanh đạt nồng độ thuốc trong máu và mô tế bào. - Đƣờng tiêm bắp: có thể sử dụng nhƣng không đảm bảo về tốc độ hấp thu của thuốc và không ổn định - Đƣờng uống: Chỉ dùng khi chuẩn bị phẫu thuật trực tràng, đại tràng - Đƣờng tại chỗ: Hiệu quả thay đổi theo từng loại phẫu thuật (trong phẫu thuật thay khớp, sử dụng chất xi măng tẩm kháng sinh) e) Thời gian dùng thuốc - Thời gian sử dụng kháng sinh dự phòng nên trong vòng 60 phút trƣớc khi tiến hành phẫu thuật và gần thời điểm rạch da.
- 48. Bộ Y tế| CÁC NGUYÊN TẮC SỬ DỤNG KHÁNG SINH 48 - Cephalosporins tiêm tĩnh mạch trong 3 – 5 phút ngay trƣớc thủ thuật và đạt nồng độ cần thiết ở da sau vài phút. - Vancomycin và ciprofloxacin cần phải đƣợc dùng trƣớc MỘT GIỜ và HOÀN THÀNH việc truyền trƣớc khi bắt đầu rạch da. - Clindamycin cần đƣợc truyền xong trƣớc 10 – 20 phút. - Gentamicin cần đƣợc dùng 1 liều duy nhất 5 mg/kg để tối đa hóa sự thấm vào mô và giảm thiểu độc tính. Nếu ngƣời bệnhngƣời bệnh lọc máu hoặc ClCr < 20 ml/phút, dùng liều 2 mg/kg. - Đối với phẫu thuật mổ lấy thai, KSDP có thể dùng trƣớc khi rạch da hoặc sau khi kẹp dây rốn để giảm biến chứng nhiễm khuẩn ở mẹ. - Bổ sung liều trong thời gian phẫu thuật: + Trong phẫu thuật tim kéo dài hơn 4 giờ, cần bổ sung thêm một liều kháng sinh. + Trong trƣờng hợp mất máu với thể tích trên 1500ml ở ngƣời lớn, và trên 25ml/kg ở trẻ em, nên bổ sung liều KSDP sau khi bổ sung dịch thay thế. g) Lưu ý khi sử dụng KSDP: - Không dùng kháng sinh để dự phòng cho các nhiễm khuẩn liên quan đến chăm sóc sau mổ và những nhiễm khuẩn xảy ra trong lúc mổ. - Nguy cơ khi sử dụng KSDP: + Dị ứng thuốc. + Sốc phản vệ. + Tiêu chảy do kháng sinh. + Nhiễm khuẩn do vi khuẩn Clostridium difficile. + Vi khuẩn đề kháng kháng sinh. + Lây truyền vi khuẩn đa kháng. 3. SỬ DỤNG KHÁNG SINH ĐIỀU TRỊ THEO KINH NGHIỆM - Điều trị kháng sinh theo kinh nghiệm khi chƣa có bằng chứng về vi khuẩn học do không có điều kiện nuôi cấy vi khuẩn (do không có Labo vi sinh, không thể lấy đƣợc bệnh phẩm), hoặc khi đã nuôi cấy mà không phát hiện đƣợc nhƣng có bằng chứng lâm sàng rõ rệt về nhiễm khuẩn. - Phác đồ sử dụng kháng sinh theo kinh nghiệm là lựa chọn kháng sinh có phổ hẹp nhất gần với hầu hết các tác nhân gây bệnh hoặc với các vi khuẩn nguy hiểm có thể gặp trong từng loại nhiễm khuẩn. - Kháng sinh phải có khả năng đến đƣợc vị trí nhiễm khuẩn với nồng độ hiệu quả nhƣng không gây độc. - Trƣớc khi bắt đầu điều trị, cố gắng lấy mẫu bệnh phẩm để phân lập vi khuẩn trong những trƣờng hợp có thể để điều chỉnh lại kháng sinh phù hợp hơn.
- 49. Bộ Y tế| CÁC NGUYÊN TẮC SỬ DỤNG KHÁNG SINH 49 - Nên áp dụng mọi biện pháp phát hiện nhanh vi khuẩn khi có thể (Xem Chương II. Đại cương về vi khuẩn học) để có đƣợc cơ sở đúng đắn trong lựa chọn kháng sinh ngay từ đầu. - Nếu không có bằng chứng về vi khuẩn sau 48 giờ điều trị, cần đánh giá lại lâm sàng trƣớc khi quyết định tiếp tục sử dụng kháng sinh. - Cần thƣờng xuyên cập nhật tình hình dịch tễ và độ nhạy cảm của vi khuẩn tại địa phƣơng để lựa chọn đƣợc kháng sinh phù hợp. 4. SỬ DỤNG KHÁNG SINH KHI CÓ BẰNG CHỨNG VI KHUẨN HỌC - Nếu có bằng chứng rõ ràng về vi khuẩn và kết quả của kháng sinh đồ, kháng sinh đƣợc lựa chọn là kháng sinh có hiệu quả cao nhất với độc tính thấp nhất và có phổ tác dụng hẹp nhất gần với các tác nhân gây bệnh đƣợc phát hiện. - Ƣu tiên sử dụng kháng sinh đơn độc. - Phối hợp kháng sinh chỉ cần thiết nếu: + Chứng minh có nhiễm đồng thời nhiều loại vi khuẩn nên cần phối hợp mới đủ phổ tác dụng (đặc biệt những trƣờng hợp nghi ngờ có vi khuẩn kỵ khí hoặc vi khuẩn nội bào). + Hoặc khi gặp vi khuẩn kháng thuốc mạnh, cần phối hợp để tăng thêm tác dụng. + Hoặc khi điều trị kéo dài, cần phối hợp để giảm nguy cơ kháng thuốc (ví dụ: điều trị lao, HIV…). 5. LỰA CHỌN ĐƢỜNG ĐƢA THUỐC - Đƣờng uống là đƣờng dùng đƣợc ƣu tiên vì tính tiện dụng, an toàn và giá thành rẻ. Cần lƣu ý lựa chọn kháng sinh có sinh khả dụng cao và ít bị ảnh hƣởng bởi thức ăn (
- 50. Bộ Y tế| CÁC NGUYÊN TẮC SỬ DỤNG KHÁNG SINH 50 Bảng I.8). - Sinh khả dụng từ 50% trở lên là tốt, từ 80% trở lên đƣợc coi là hấp thu đƣờng uống tƣơng tự đƣờng tiêm. Những trƣờng hợp này chỉ nên dùng đƣờng tiêm khi không thể uống đƣợc. Việc chọn kháng sinh mà khả năng hấp thu ít bị ảnh hƣởng bởi thức ăn sẽ bảo đảm đƣợc sự tuân thủ điều trị của ngƣời bệnhngƣời bệnh tốt hơn và khả năng điều trị thành công cao hơn. - Đƣờng tiêm chỉ đƣợc dùng trong những trƣờng hợp sau: + Khi khả năng hấp thu qua đƣờng tiêu hoá bị ảnh hƣởng (do bệnh lý dƣờng tiêu hoá, khó nuốt, nôn nhiều…). + Khi cần nồng độ kháng sinh trong máu cao, khó đạt đƣợc bằng đƣờng uống: điều trị nhiễm khuẩn ở các tổ chức khó thấm thuốc (viêm màng não, màng trong tim, viêm xƣơng khớp nặng…), nhiễm khuẩn trầm trọng và tiến triển nhanh. Tuy nhiên, cần xem xét chuyển ngay sang đƣờng uống khi có thể.
- 51. Bộ Y tế| CÁC NGUYÊN TẮC SỬ DỤNG KHÁNG SINH 51 Bảng I.8. Sinh khả dụng của một số kháng sinh đƣờng uống Kháng sinh Sinh khả dụng (%) Ảnh hƣởng của thức ăn đến hấp thu Ampicilin Amoxicilin 40 90 Lincomycin Clindamycin 30 90 Erythromycin Azithromycin 50 40 Tetracyclin Doxycyclin 50 90 Pefloxacin Ofloxacin 90 80 Ghi chú: Giảm hấp thu Không ảnh hưởng hoặc ảnh hưởng không đáng kể 6. ĐỘ DÀI ĐỢT ĐIỀU TRỊ - Độ dài điều trị phụ thuộc vào tình trạng nhiễm khuẩn, vị trí nhiễm khuẩn và sức đề kháng của ngƣời bệnhngƣời bệnh. Các trƣờng hợp nhiễm khuẩn nhẹ và trung bình thƣờng đạt kết quả sau 7 - 10 ngày nhƣng những trƣờng hợp nhiễm khuẩn nặng, nhiễm khuẩn ở những tổ chức mà kháng sinh khó thâm nhập (màng tim, màng não, xƣơng-khớp…), bệnh lao… thì đợt điều trị kéo dài hơn nhiều. Tuy nhiên, một số bệnh nhiễm khuẩn chỉ cần một đợt ngắn nhƣ nhiễm khuẩn tiết niệu – sinh dục chƣa biến chứng (khoảng 3 ngày, thậm chí một liều duy nhất). - Sự xuất hiện nhiều kháng sinh có thời gian bán thải kéo dài đã cho phép giảm đƣợc đáng kể số lần dùng thuốc trong đợt điều trị, làm dễ dàng hơn cho việc tuân thủ điều trị của ngƣời bệnhngƣời bệnh; ví dụ: dùng azithromycin chỉ cần một đợt 3 – 5 ngày, thậm chí một liều duy nhất. - Không nên điều trị kéo dài để tránh kháng thuốc, tăng tỷ kệ xuất hiện tác dụng không mong muốn và tăng chi phí điều trị. 7. LƢU Ý TÁC DỤNG KHÔNG MONG MUỐN VÀ ĐỘC TÍNH KHI SỬ DỤNG KHÁNG SINH - Tất cả các kháng sinh đều có thể gây ra tác dụng không mong muốn (ADR), do đó cần cân nhắc nguy cơ/lợi ích trƣớc khi quyết định kê đơn. Mặc dù đa số trƣờng hợp ADR sẽ tự khỏi khi ngừng thuốc nhƣng nhiều trƣờng hợp hậu quả rất trầm trọng, ví dụ khi gặp hội chứng Stevens – Johnson, Lyell… ADR nghiêm trọng có thể dẫn tới tử vong ngay là sốc phản vệ. Các loại phản ứng quá
- 52. Bộ Y tế| CÁC NGUYÊN TẮC SỬ DỤNG KHÁNG SINH 52 mẫn thƣờng liên quan đến tiền sử dùng kháng sinh ở ngƣời bệnhngƣời bệnh, do đó phải khai thác tiền sử dị ứng, tiền sử dùng thuốc ở ngƣời bệnhngƣời bệnh trƣớc khi kê đơn và phải luôn sẵn sàng các phƣơng tiện chống sốc khi sử dụng kháng sinh. - Gan và thận là 2 cơ quan chính thải trừ thuốc, do đó sự suy giảm chức năng những cơ quan này dẫn đến giảm khả năng thải trừ kháng sinh, kéo dài thời gian lƣu của thuốc trong cơ thể, làm tăng nồng độ dẫn đến tăng độc tính. Do đó phải thận trọng khi kê đơn kháng sinh cho ngƣời cao tuổi, ngƣời suy giảm chức năng gan – thận vì tỷ lệ gặp ADR và độc tính cao hơn ngƣời bình thƣờng. - Vị trí bài xuất chính chỉ nơi kháng sinh đi qua ở dạng còn hoạt tính. Từ Bảng I.9 cho thấy hai kháng sinh có thể ở cùng một nhóm nhƣng đặc tính dƣợc động học không giống nhau. Đặc điểm này giúp cho việc lựa chọn kháng sinh theo cơ địa ngƣời bệnh. - Cần hiệu chỉnh lại liều lƣợng và/hoặc khoảng cách đƣa thuốc theo chức năng gan – thận để tránh tăng nồng độ quá mức cho phép với những kháng sinh có độc tính cao trên gan và/hoặc thận. - Với ngƣời bệnhngƣời bệnh suy thận, phải đánh giá chức năng thận theo độ thanh thải creatinin và mức liều tƣơng ứng sẽ đƣợc ghi ở mục “Liều dùng cho người bệnhngười bệnh suy thận”. - Với ngƣời bệnhngƣời bệnh suy gan, không có thông số hiệu chỉnh nhƣ với ngƣời bệnhngƣời bệnh suy thận mà phải tuân theo hƣớng dẫn của nhà sản xuất, thƣờng là căn cứ vào mức độ suy gan theo phân loại Child-Pugh. Bảng I.9. Cơ quan bài xuất chính của một số kháng sinh Kháng sinh Vị trí bài xuất chính Cefotaxim Cefoperazol Thận Gan Lincomycin Clindamycin Gan Gan Erythromycin Azithromycin Gan Gan Tetracyclin Doxycyclin Thận Gan Pefloxacin Ofloxacin Gan Thận Những nội dung chính trong các nguyên tắc trên đƣợc tóm tắt thành nguyên tắc MINDME (Bảng I.10).
- 53. Bộ Y tế| CÁC NGUYÊN TẮC SỬ DỤNG KHÁNG SINH 53 Bảng I.10. Nguyên tắc MINDME trong sử dụng kháng sinh M Microbiology guides wherever possible Theo chỉ dẫn vi khuẩn học bất kỳ khi nào có thể I Indication should be evidence-based Chỉ định phải căn cứ trên bằng chứng N Narrowest spectrum required Lựa chọn phổ hẹp nhất cần thiết D Dosage appropriate to the site and type of infection Liều lƣợng phù hợp với loại nhiễm khuẩn và vị trí nhiễm khuẩn M Minimum duration of therapy Thời gian điều trị tối thiểu cho hiệu quả E Ensure monotherapy in most situation Bảo đảm đơn trị liệu trong hầu hết các trƣờng hợp KẾT LUẬN Để điều trị thành công nhiễm khuẩn phụ thuộc nhiều yếu tố, bao gồm tình trạng bệnh lý, vị trí nhiễm khuẩn và sức đề kháng của ngƣời bệnh. Các kiến thức về phân loại kháng sinh, về PK/PD sẽ giúp cho việc lựa chọn kháng sinh và xác định lại chế độ liều tối ƣu cho từng nhóm kháng sinh, là cơ sở để thực hiện các nguyên tắc sử dụng kháng sinh hợp lý. Đây cũng là những nội dung quan trọng đối với mỗi thầy thuốc để bảo đảm hiệu quả - an toàn - kinh tế và giảm tỷ lệ kháng kháng sinh trong điều trị. TÀI LIỆU THAM KHẢO 1. Antibiotic Expert Group (2010), Principles of antimicrobial use, in: Therapeutic Guidelines: Antibiotic, Melbourne (pp. 1 – 28). 2. Andes D., Craig W. A. (2002), Animal model pharmacokinetics and pharmacodynamics: A critical review. Int J Antimicrob Agents,19(4): pp 261-268. 3. Bergman S. J., et al.(2007), Pharmacokinetic and pharmacodynamic aspects of antibiotic use in high-risk populations, Infect Dis Clin North Am, pp 821-846. 4. Bennett P. N., Brown M. J. (2003), Antibacterial drugs, Churchil Livingstone 5. British National Formulary 64th (2012), Chapter 5. Infection – Antibacterial Drugs, Royal Pharmaceutical Society. 6. Goodman & Gilman's Pharmacology (2011), General Principles of Antimicrobial Therapy, The McGraw-Hill Companies. 7. Jacobs M. R.(2001), Optimisation of antimicrobial therapy using pharmacokinetic and pharmacodynamic parameters, Clin Microbiol Infect, 7(11) 589-596. 8. Lampiris H.W, Maddix D.S (2009), Clinical Use of Antimicrobial Agents, in:Basic & Clinical Pharmacology (Bertram G. K. Masters S. B., Trevor A.J.), The McGraw-Hill Companies. 9. Nightingale C.H, et al.(2007), Antimicrobial Pharmacodynamics in Theory and Clinical Practice, Informa healthcare, New York.
- 54. Bộ Y tế| CÁC NGUYÊN TẮC SỬ DỤNG KHÁNG SINH 54 10. Eugénie Bergogne-Bérézin Pierre Dellamonica; (2004), Antibiothérapie en practique clinique. 11. Network Scottish Intercollegiate Guidelines, Antibiotic prophylaxis in surgery. 2014
- 55. Bộ Y tế| CÁC NGUYÊN TẮC SỬ DỤNG KHÁNG SINH 55
- 56. Bộ Y tế| 56 Chƣơng II. Đại cƣơng về vi khuẩn học
- 57. Bộ Y tế| ĐẠI CƢƠNG VỀ VI KHUẨN HỌC 57
- 58. Bộ Y tế| ĐẠI CƢƠNG VỀ VI KHUẨN HỌC 58 ĐẠI CƢƠNG VỀ VI KHUẨN HỌC Thế giới sinh vật bao gồm động vật, thực vật và sinh vật đơn bào (protista); vì kích thƣớc nhỏ bé của chúng nên ngƣời ta thƣờng gọi chung là vi sinh vật. Dựa vào cấu tạo chúng đƣợc chia thành 2 loại: Vi sinh vật bậc cao và vi sinh vật bậc thấp. Vi sinh vật bậc cao là những tế bào có nhân thật (Eucaryota, giống tế bào động hoặc thực vật) bao gồm nấm và động vật nguyên sinh. Vi sinh vật bậc thấp trái lại, có tiền nhân (Procaryota, không có màng nhân) bao gồm vi khuẩn và tảo lam (không gây bệnh). Virus là vi sinh vật nhỏ hơn và cấu tạo đơn sơ hơn nữa – tức không phải là tế bào mà chỉ là những hạt có chức năng sống - nhân lên (sinh sản) khi ở trong những tế bào sống. Bài này chỉ giới thiệu về vi khuẩn. 1. KHÁI QUÁT VỀ VI KHUẨN a) Độ lớn: rất nhỏ (đƣờng kính thân thƣờng từ 0,5 đến 1m và chiều dài từ 2 đến 5m); đơn vị tính độ lớn của vi khuẩn là micromet, viết tắt là m (10-6 m hay 10-3 mm). b) Hình thể: có 3 loại hình thể chính là hình cầu (gọi là cầu khuẩn; ví dụ: tụ cầu, liên cầu, phế cầu, lậu cầu, não mô cầu…), hình ống (gọi là trực khuẩn; ví dụ E. coli, mủ xanh, than, uốn ván…) và hình cong mềm mại xoắn lò xo (gọi là xoắn khuẩn; ví dụ giang mai…). Ngoài ra, có một số hình dạng khác nhƣ: trực khuẩn ngắn gọi là cầu trực khuẩn nhƣ vi khuẩn dịch hạch hoặc trực khuẩn cong cứng hình helix nhƣ Helicobacter pylori hay hình dấu phẩy nhƣ vi khuẩn tả. c) Tính chất bắt màu: vì vi khuẩn rất nhỏ nên phải nhuộm cho chúng có màu rực rỡ mới có thể phát hiện đƣợc hình thể của chúng dƣới kính hiển vi phóng đại 1000 lần. - Nhuộm Gram: là phƣơng pháp nhuộm quan trọng, đƣợc áp dụng cho phần lớn các loại vi khuẩn và hỗ trợ đắc lực cho việc chẩn đoán & điều trị sớm bệnh nhiễm khuẩn. Nhuộm Gram vừa giúp ta nhận định đƣợc hình dạng của vi khuẩn, vừa phân biệt đƣợc nó là Gram-dƣơng hay Gram-âm; từ đó ta có hƣớng chọn kháng sinh thích hợp để diệt vi khuẩn nghi ngờ là tác nhân gây bệnh. Ví dụ, nếu tác nhân gây bệnh nghi ngờ là vi khuẩn Gram-dƣơng thì nên chọn những kháng sinh có phổ tác dụng chọn lọc trên Gram-dƣơng nhiều hơn nhƣ penicilin G hoặc cephalosporin thế hệ 1; ngƣợc lại nếu vi khuẩn gây bệnh nghi ngờ là trực khuẩn Gram-âm thì nên chọn amoxicilin hay cephalosporin thế hệ 3 hoặc nhóm aminosid. Sự khác biệt cơ bản giữa vi khuẩn Gram-dƣơng và Gram-âm là ở cấu trúc vách của tế bào (cell wall). - Nhuộm Ziehl-Neelsen là phƣơng pháp nhuộm dành riêng cho các vi khuẩn kháng cồn và acid (do vách có chứa nhiều lipid và acid mycolic) nhƣ vi khuẩn lao, phong. d) Tính chất chuyển hóa: dựa vào nhu cầu oxy tự do cho quá trình chuyển hóa, ngƣời ta chia vi khuẩn thành các loại sau:
- 59. Bộ Y tế| ĐẠI CƢƠNG VỀ VI KHUẨN HỌC 59 - Hiếu khí bắt buộc (obligate aerobe): có oxy mới phát triển tốt, ví dụ trực khuẩn mủ xanh, phẩy khuẩn tả… - Kị khí bắt buộc (obligate anaerobe): chỉ phát triển đƣợc trong điều kiện hoàn toàn hoặc gần nhƣ hoàn toàn không có oxy; thậm chí gặp oxy tự do là chết, ví dụ trực khuẩn uốn ván, hoại thƣ sinh hơi, Bacteroides… - Hiếu kị khí tùy tiện (facultative anaerobe): phát triển đƣợc cả khi có hay không có oxy, ví dụ các trực khuẩn đƣờng ruột (E. coli, thƣơng hàn, lỵ…) tụ cầu, liên cầu… - Vi hiếu khí (microaerophile): cần một lƣợng nhỏ O2 và nhiều CO2 hơn, ví dụ lậu cầu, phế cầu, trực khuẩn Haemophilus influenzae… 2. CẤU TẠO TẾ BÀO VI KHUẨN Hình I-3. Sơ đồ cấu tạo tế bào vi khuẩn - Bốn thành phần cấu tạo quan trọng từ ngoài vào trong của tế bào vi khuẩn là: + Vách (cell wall): bộ khung murein của vách là do peptidoglycan tạo thành. Ở vi khuẩn Gram-dƣơng bộ khung này gồm nhiều lớp peptidoglycan xếp lên nhau; ở Gram-âm chỉ là 1 lớp peptidoglycan nhƣng lại đƣợc 1 màng ngoài có cấu tạo phức tạp bao bọc. Vách có nhiệm vụ: tạo hình dạng & bảo vệ cơ học cho tế bào và tham gia vào quá trình sinh sản (nhân lên) của tế bào. + Màng bào tƣơng (plasma membrane) có chức năng thẩm thấu chọn lọc. + Bào tƣơng với rất nhiều ribosome là nơi sinh tổng hợp protein - các enzym và thành tố thiết yếu cho quá trình sinh trƣởng và phát triển của tế bào. + Acid nucleic gồm nhiễm sắc thể - vùng nhân (ADN) và các phân tử ADN ngoài nhân (plasmid); ADN chứa mật mã di truyền (gen) qui định các đặc tính của tế bào. Plasmid có thể tự truyền đƣợc các gen của nó từ tế bào này sang tế bào khác. Đáng lƣu ý là: trên nhiễm sắc thể và plasmid có thể tồn tại
- 60. Bộ Y tế| ĐẠI CƢƠNG VỀ VI KHUẨN HỌC 60 transposons – “gen nhảy” (đoạn ADN có thể nhảy từ nhiễm sắc thể vào plasmid và ngƣợc lại hoặc từ plasmid này sang plasmid khác). - Bốn thành phần cấu tạo cơ bản nêu trên cũng chính là 4 vị trí tác động của thuốc kháng sinh trên tế bào vi khuẩn. 3. HỆ VI KHUẨN Ở CƠ THỂ NGƢỜI BÌNH THƢỜNG a) Vi hệ bình thường ở người - Khái niệm: + Những quần thể vi sinh vật cƣ trú trên da và niêm mạc các hốc tự nhiên của cơ thể ngƣời gọi là vi hệ bình thƣờng (normal microflora – normal microbiota). Hầu hết những quần thể vi sinh vật đó là vi khuẩn nên ngƣời ta còn gọi chúng là hệ vi khuẩn bình thƣờng (normal bacteriaflora). + Trên da và niêm mạc các hốc tự nhiên - khoang rỗng có tiếp xúc với môi trƣờng bên ngoài của cơ thể nhƣ miệng, mũi, họng, âm đạo, … luôn có rất nhiều vi sinh vật cƣ trú; nó bao gồm: những vi sinh vật có mặt thƣờng xuyên (resident) tại đó và những vi sinh vật chỉ có mặt thoáng qua (transient). Một số phần của cơ thể nhƣ máu, dịch não tủy, các mô, các cơ quan nội tạng do cấu trúc và hàng rào miễn dịch, ở điều kiện bình thƣờng hoàn toàn không có vi sinh vật. - Số lƣợng: tùy từng vị trí trên cơ thể mà số lƣợng và chủng loại vi sinh vật có khác nhau (Hình I-4). + Số lƣợng các loài và số lƣợng cá thể của từng loài vi khuẩn thuộc vi hệ bình thƣờng tại mỗi địa điểm thƣờng đã không đƣợc nhìn nhận đúng. Trong thực tế, ví dụ ở da có tới 106 /cm2 ; trong khoang miệng có tới 109 /ml nƣớc bọt; ở đại tràng có tới 1011 /gam phân khô và trong dịch âm đạo có tới 107 /ml dịch. Số lƣợng vi khuẩn trong tá tràng (duodenum) và hỗng tràng (jejunum) có ít hơn, chỉ khoảng <104 /ml và chủ yếu là Streptococcus và Lactobacteria. + Về số lƣợng vi khuẩn kị khí so với vi khuẩn hiếu khí: ở chỗ nào vi khuẩn kị khí cũng nhiều hơn. Ví dụ, tỉ lệ vi khuẩn kị khí/vi khuẩn hiếu khí là 10/1 ở da, ở bộ phận sinh dục (ngoài), âm đạo, đƣờng tiểu dƣới; là 30/1 ở niêm mạc miệng và 100-1000/1 ở đại tràng. + Trong cuộc sống chung, các loài vi khuẩn hiếu khí sử dụng oxy tạo ra môi trƣờng vi khí hậu thuận lợi cho các vi khuẩn kị khí; vi khuẩn kị khí phát triển lại cung cấp cho vi khuẩn hiếu khí những sản phẩm chuyển hóa cần thiết, tạo ra sự hiệp đồng vi sinh (microbial synergism). Bằng nhiều cơ chế khác nhau, trong điều kiện bình thƣờng các quần thể vi sinh vật sinh sống và phát triển ở trạng thái cân bằng sinh học tại nơi cƣ trú (Hình I-4).
- 61. Bộ Y tế| ĐẠI CƢƠNG VỀ VI KHUẨN HỌC 61 Hình I-4. Vi hệ bình thƣờng ở cơ thể ngƣời b) Vai trò của vi hệ bình thường - Những vi sinh vật luôn cƣ trú trên bề mặt của cơ thể là những vi sinh vật hội sinh (commensal), chúng không hẳn có lợi và cũng không hẳn có hại. Chúng sinh sản nhiều hay ít phụ thuộc vào nhiều yếu tố sinh lí khác nhau nhƣ nhiệt độ, độ ẩm và một số chất dinh dƣỡng hay ức chế nhất định. Cho sự sống của cơ thể thì không quan trọng, nhƣng ở một số vùng của cơ thể thì vi hệ bình thƣờng đóng vai trò nhất định trong việc giữ thăng bằng cho sức khỏe và chức năng bình thƣờng của cơ thể. - Ở trong đƣờng ruột, các thành viên của vi hệ sinh tổng hợp vitamin K và hỗ trợ cho việc hấp thu thức ăn. Trên niêm mạc và da, các vi sinh vật cƣ trú thƣờng xuyên có tác dụng ngăn cản sự tồn tại và xâm lấn của vi sinh vật gây bệnh, có thể do cơ chế “cạnh tranh sinh học”. - Ở bất kì nơi cƣ trú nào cũng tồn tại những vi sinh vật có thể gây bệnh (facultative pathogen) khi có cơ hội, đó là khi môi trƣờng thay đổi hoặc do bị
- 62. Bộ Y tế| ĐẠI CƢƠNG VỀ VI KHUẨN HỌC 62 chấn thƣơng và chúng xâm nhập đƣợc vào mô hoặc vào máu. Ví dụ, liên cầu cƣ trú ở họng và đƣờng hô hấp trên; nhƣng khi một số lƣợng lớn vi khuẩn vào máu (do tổn thƣơng tại chỗ) có thể gây bệnh viêm nội tâm mạc (endocarditis). Bacteroides là “cƣ dân” ở đại tràng thì vô hại, nhƣng nếu chúng xâm nhập vào ổ bụng hoặc do chấn thƣơng chúng cùng các vi khuẩn khác xâm nhập vào mô sẽ gây nên những nhiễm khuẩn có mủ và có thể dẫn đến nhiễm khuẩn máu. - Nhƣ vậy, các vi sinh vật thuộc vi hệ bình thƣờng còn đƣợc coi là những tác nhân gây bệnh cơ hội (opportunistic pathogens). Cần chú ý điều này để chọn kháng sinh phù hợp khi dùng kháng sinh dự phòng trong các phẫu thuật sạch; ví dụ: từ da, vi khuẩn đứng hàng đầu có thể gây nhiễm khuẩn sau mổ là tụ cầu vàng thì ta chọn cephalosporin thế hệ 1; từ đƣờng tiêu hóa, thƣờng là do các trực khuẩn Gram-âm (họ Enterobacteriaceae) thì chọn cephalosporin thế hệ 3. - Đáng lƣu ý: mỗi một điều trị bằng kháng sinh là một lần tác động vào sự cân bằng của vi hệ bình thƣờng: vi khuẩn nhạy cảm bị tiêu diệt, dƣới áp lực chọn lọc, những vi sinh vật đề kháng kháng sinh (đang sử dụng) đƣợc giữ lại, sinh sản mạnh (quá sản) thay thế những vi khuẩn đã bị tiêu diệt, làm mất cân bằng cho đại sinh vật – cơ thể ngƣời. Mất cân bằng trong vi hệ bình thƣờng cũng có thể phát triển thành bệnh, ví dụ rối loạn tiêu hóa sau khi dùng kháng sinh phổ rộng đƣờng uống dài ngày hoặc viêm đại tràng giả mạc do Clostridium difficile hoặc bị viêm âm đạo do nấm sau khi đặt kháng sinh kháng khuẩn dài ngày. Kết luận: chỉ dùng thuốc kháng khuẩn khi có nhiễm khuẩn do vi khuẩn gây ra và phải giám sát diễn biến ở ngƣời bệnh trong quá trình điều trị bằng kháng sinh (không chỉ theo dõi hiệu quả diệt vi khuẩn gây bệnh mà còn cả những ảnh hƣởng không mong muốn của thuốc tới cơ thể & vi hệ bình thƣờng)!
- 63. Bộ Y tế| VAI TRÒ CỦA VI SINH LÂM SÀNG VỚI SỬ DỤNG KHÁNG SINH HỢP LÝ 63 VAI TRÕ CỦA VI SINH LÂM SÀNG VỚI SỬ DỤNG KHÁNG SINH HỢP LÝ I. MỘT SỐ KHÁI NIỆM Nhiễm khuẩn – nhiễm vi sinh vật, trong đó có nhiễm khuẩn vẫn đang là bệnh hay gặp ở nƣớc ta. Để điều trị bệnh nhiễm khuẩn chúng ta hiện đang có rất nhiều sản phẩm thuốc kháng khuẩn (antibacterial antibiotics) trên thị trƣờng. Nhằm sử dụng kháng sinh hợp lý cho từng ngƣời bệnh bác sỹ điều trị cần biết rõ tác nhân/vi khuẩn gây bệnh là gì và độ nhạy cảm của chúng với kháng sinh ra sao để có thể lựa chọn đƣợc loại thuốc có tác dụng tốt nhất trên vi khuẩn gây bệnh và ít gây tác dụng không mong muốn nhất cho ngƣời bệnh đó. Xét nghiệm Vi sinh y học phục vụ cho chẩn đoán và điều trị tại các bệnh viện, gọi là Vi sinh lâm sàng. Không những thế, kết quả xét nghiệm Vi sinh còn giúp ích cho việc phòng bệnh, đặc biệt quan trọng là nhiễm khuẩn bệnh viện. Kháng sinh điều trị (antibiotic therapy) là đƣa kháng sinh vào cơ thể nhằm diệt vi khuẩn gây bệnh trong cơ thể; nhƣ vậy xuất hiện mối quan hệ có tác dụng qua lại của 3 yếu tố: cơ thể, vi khuẩn và kháng sinh. - Cơ thể (khả năng chống đỡ của cơ thể; bao gồm: hệ miễn dịch dịch thể và miễn dịch tế bào). - Vi khuẩn gây bệnh (số lƣợng, độc lực và đƣờng xâm nhập). - Kháng sinh (phổ tác dụng, động dƣợc học và dƣợc lực học). Điều trị một ngƣời bệnhngƣời bệnh bị nhiễm khuẩn bằng kháng sinh thành công hay thất bại đều phải xem xét cả 3 yếu tố trên. Nguồn gốc vi sinh vật gây bệnh: Vi sinh vật bao gồm (theo độ lớn giảm dần): động vật nguyên sinh (protozoa) ví dụ amíp, nấm (fungi) ví dụ Candida albicans, vi khuẩn (bacteria) ví dụ tụ cầu, Escherichia coli, … và virus (ví dụ sởi, cúm, bại liệt, …). Vi khuẩn gây bệnh có thể từ bên ngoài/môi trƣờng (nƣớc, đất/bụi, không khí) xâm nhập vào cơ thể hoặc từ bên trong/chính cơ thể mình, đó là hệ vi sinh vật bình thƣờng (normal microflora) trên cơ thể ngƣời (xem bài Đại cương về Vi khuẩn học). Xét nghiệm Vi sinh lâm sàng: Xét nghiệm Vi sinh phục vụ chẩn đoán bệnh nhiễm khuẩn gồm có 2 phƣơng pháp: chẩn đoán trực tiếp (tìm tác nhân// vi khuẩn gây bệnh) và chẩn đoán gián tiếp (tìm kháng thể trong huyết thanh ngƣời bệnh). Bài này tập trung giới thiệu phƣơng pháp chẩn đoán trực tiếp. Sau khi nuôi cấy phân lập và xác định/định danh đƣợc vi khuẩn gây bệnh, phòng xét nghiệm (gọi tắt là Labo) Vi sinh sẽ tiến hành tiếp kỹ thuật thử nghiệm độ nhạy cảm với kháng sinh (Antibiotic Susceptibility Test) gọi tắt là kháng sinh đồ, nhằm giúp bác sĩ chọn đƣợc thuốc thích hợp nhất cho điều trị.
- 64. Bộ Y tế| VAI TRÒ CỦA VI SINH LÂM SÀNG VỚI SỬ DỤNG KHÁNG SINH HỢP LÝ 64 II. CHẨN ĐOÁN TRỰC TIẾP 1. Lấy bệnh phẩm Tùy từng bệnh (có thể là dịch, mủ, máu, …) nhƣng phải đảm bảo nguyên tắc 3 đúng: đúng lúc, đúng vị trí và đúng kĩ thuật vô trùng. - Đúng lúc (chƣa dùng kháng sinh, lúc sốt cao, …) và đúng vị trí để đảm bảo trong bệnh phẩm có vi khuẩn gây bệnh. - Đúng kỹ thuật vô trùng để đảm bảo bệnh phẩm không bị nhiễm tạp khuẩn, ví dụ từ da hoặc môi trƣờng làm sai lệch kết quả xét nghiệm. Lưu ý: phải vận chuyển ngay đến Labo Vi sinh hoặc cấy ngay vào môi trƣờng bảo quản hay môi trƣờng nuôi cấy và cũng vận chuyển sớm tới phòng xét nghiệm, nhằm giữ cho vi khuẩn sống. 2. Qui trình xét nghiệm a) Chẩn đoán nhanh - Kinh điển: nhuộm soi trực tiếp tìm vi khuẩn dựa vào hình thể, độ lớn và tính chất bắt màu cũng nhƣ cách sắp xếp của chúng, bằng phƣơng pháp nhuộm Gram cho hầu hết các loại vi khuẩn và nhuộm Ziehl-Neelsen cho các vi khuẩn kháng cồn và acid, ví dụ lao. Riêng vi khuẩn tả, có thể soi tƣơi để phát hiện vi khuẩn dựa vào tính chất di động điển hình của nó. - Hiện đại: nếu có điều kiện, có thể áp dụng một số kỹ thuật mới tìm vi khuẩn, ví dụ nhuộm huỳnh quang tìm vi khuẩn kháng acid - AFB (acid fast bacillus) dựa vào chất huỳnh quang gắn vào vỏ “sáp” hoặc dựa vào đoạn ADN đặc trƣng nhƣ PCR (Polymerase Chain Reaction). - Ƣu điểm của phƣơng pháp này là nhanh có kết quả (sau khoảng 30 phút đến 2 giờ) rất hữu ích cho lâm sàng: điều trị kịp thời, nhƣng nhƣợc điểm là không chính xác. - Nhuộm soi có ƣu điểm vƣợt trội là đơn giản, rẻ tiền, dễ áp dụng cho mọi phòng xét nghiệm nhƣng nhƣợc điểm là không chính xác, vì nhiều vi khuẩn có hình dạng & tính chất bắt màu giống nhau và không biết độ nhạy cảm của vi khuẩn với kháng sinh. - Nhuộm soi trực tiếp còn có vai trò quan trọng đối với Labo Vi sinh: giúp lựa chọn môi trƣờng nuôi cấy& phân lập thích hợp cho công đoạn xét nghiệm tiếp theo. - Kết quả nhuộm huỳnh quang hoặc PCR tuy chính xác hơn nhƣng đòi hỏi trang thiết bị hiện đại và sinh phẩm không rẻ tiền. b) Nuôi cấy: gồm 2 công đoạn - Nuôi cấy trong môi trƣờng phân lập hoặc tăng sinh tùy từng loại bệnh phẩm và vi khuẩn cần tìm để có dòng vi khuẩn thuần nhất.
- 65. Bộ Y tế| VAI TRÒ CỦA VI SINH LÂM SÀNG VỚI SỬ DỤNG KHÁNG SINH HỢP LÝ 65 - Xác định: định danh vi khuẩn gây bệnh dựa vào các đặc tính sinh vật hóa học và kháng nguyên của nó. c) Kháng sinh đồ Kháng sinh đồ là kỹ thuật xác định độ nhạy cảm của vi khuẩn với kháng sinh in vitro. Thực hiện kháng sinh đồ nhằm 2 mục đích: định tính và định lƣợng mức độ nhạy cảm của vi khuẩn với kháng sinh, vì thế có 2 kỹ thuật dựa trên 2 nguyên lý khác nhau. Kỹ thuật khoanh giấy kháng sinh khuếch tán nhằm định tính: mỗi khoanh giấy thấm một loại kháng sinh với hàm lƣợng nhất định; chúng sẽ tạo ra các vùng ức chế có đƣờng kính khác nhau sau khi nuôi cấy vi khuẩn. Dựa vào đƣờng kính của vùng ức chế đo đƣợc mà xếp loại S (nhạy cảm), I (trung gian) hay R (đề kháng). WHO khuyến cáo tất cả các Labo Vi sinh áp dụng kỹ thuật Kirby-Bauer đã đƣợc chuẩn hóa nhằm đạt sự đồng nhất về kỹ thuật và nếu đảm bảo chất lƣợng, kết quả kháng sinh đồ của các Labo khác nhau (kể cả trong nƣớc và nƣớc ngoài) có thể so sánh đƣợc với nhau, đƣợc tổng hợp và phân tích để tìm ra đặc điểm và mức độ đề kháng của mỗi loài vi khuẩn ở từng bệnh viện/vùng/ quốc gia giúp ích cho việc xây dựng phác đồ điều trị theo kinh nghiệm và cho công tác phòng bệnh. Kỹ thuật pha loãng kháng sinh trong môi trƣờng lỏng hoặc đặc nhằm định lƣợng: xác định nồng độ kháng sinh tối thiểu ức chế đƣợc sự phát triển của vi khuẩn (MIC – Minimal Inhibitory Concentration) hoặc nồng độ kháng sinh tối thiểu giết chết vi khuẩn (MBC – Minimal Bactericidal Concentration). Ƣu điểm của phƣơng pháp nuôi cấy gồm phân lập, định danh vi khuẩn & kháng sinh đồ là kết quả chính xác nhƣng nhƣợc điểm là cần nhiều thời gian, ví dụ với vi khuẩn phát triển nhanh từ một số bệnh phẩm có thể sau 2 ngày có kết quả xét nghiệm; nhƣng với những vi khuẩn phát triển chậm (ví dụ lao) hoặc có số lƣợng ít trong bệnh phẩm (ví dụ máu) hoặc do ngƣời bệnhngƣời bệnh đã dùng kháng sinh sẽ cần nhiều ngày hơn. Cần nhiều thời gian – chậm có kết quả là lý do làm cho bác sỹ điều trị kém “mặn mà” với Vi sinh lâm sàng, khi chƣa đánh giá đúng vai trò của xét nghiệm này. Tuy kết quả nuôi cấy & kháng sinh đồ có thể là chậm với chính ngƣời bệnh ấy nhƣng đó là bằng chứng giúp nhà lâm sàng tích lũy kinh nghiệm cho việc điều trị những ngƣời bệnhngƣời bệnh tƣơng tự sau đó và đặc biệt là nó có ý nghĩa quan trọng cho công tác phòng bệnh/phòng dịch, nhất là nhiễm khuẩn bệnh viện. III. VAI TRÒ CỦA VI SINH LÂM SÀNG VỚI SỬ DỤNG KHÁNG SINH HỢP LÝ Kết quả xét nghiệm Vi sinh giúp:
- 66. Bộ Y tế| VAI TRÒ CỦA VI SINH LÂM SÀNG VỚI SỬ DỤNG KHÁNG SINH HỢP LÝ 66 1. Điều trị trực tiếp tác nhân gây bệnh cho từng ngƣời bệnh. Khi có kết quả xét nghiệm về vi khuẩn gây bệnh và kháng sinh đồ, bác sỹ điều trị sẽ chọn đƣợc thuốc phù hợp nhất cho từng ngƣời bệnh; phù hợp nhất nghĩa là: thuốc có tác dụng tốt trên vi khuẩn mà có ít tác dụng không mong muốn nhất cho ngƣời bệnh đó. 2. Thống kê, phân tích kết quả, tìm ra: - Vi khuẩn gây bệnh hay gặp ở từng khoa, bệnh viện, địa phƣơng. - Mức độ nhạy cảm/đề kháng kháng sinh của từng loại vi khuẩn ở từng khoa, bệnh viện, địa phƣơng, toàn quốc. Từ kết quả thống kê, phân tích chúng ta có thể đƣa ra phác đồ Điều trị kinh nghiệm khi chƣa hoặc không có kết quả xét nghiệm Vi sinh cho từng cơ sở. 3. Giám sát nhiễm khuẩn bệnh viện - Phát hiện vi sinh vật gây nhiễm khuẩn bệnh viện và mức độ đề kháng kháng sinh của chúng để có biện pháp phòng ngừa lây lan cũng nhƣ sử dụng kháng sinh hợp lý (diệt đƣợc vi khuẩn gây bệnh, ít tác dụng phụ nhất cho ngƣời bệnh, không làm gia tăng vi khuẩn đề kháng và không gây ra sự đề kháng của vi khuẩn). - Phát hiện ổ dịch, đƣờng lây truyền… 4. Cung cấp dữ liệu cho phòng bệnh Theo dõi vi khuẩn gây bệnh truyền nhiễm, kết quả xét nghiệm Vi sinh còn cung cấp dữ liệu quan trọng về nguồn lây, đƣờng lây… cho dịch tễ học và cơ sở cho nghiên cứu sản xuất vaccine phòng bệnh. Nhƣ vậy, mỗi bệnh viện muốn sử dụng kháng sinh hợp lý, đạt hiệu quả điều trị cao và giám sát nhiễm khuẩn bệnh viện thì không thể không có kết quả xét nghiệm Vi sinh lâm sàng đảm bảo chất lượng.
- 67. Bộ Y tế| SỰ ĐỀ KHÁNG KHÁNG SINH CỦA VI KHUẨN 67 SỰ ĐỀ KHÁNG KHÁNG SINH CỦA VI KHUẨN 1. SỰ ĐỀ KHÁNG KHÁNG SINH CỦA VI KHUẨN a) Phân loại đề kháng - Đề kháng giả + Đề kháng giả là có biểu hiện là đề kháng nhƣng không phải là bản chất, tức là không do nguồn gốc di truyền. Khi vào trong cơ thể, tác dụng của kháng sinh phụ thuộc vào ba yếu tố là kháng sinh - ngƣời bệnh - vi khuẩn. Đề kháng giả có thể do một trong ba yếu tố hoặc có thể kết hợp hai hay thậm chí cả ba yếu tố. Vì vậy, nếu việc điều trị bằng kháng sinh không thành công, cần phải xem xét sự thất bại từ cả ba yếu tố này. Kháng sinh Ngƣời bệnh Vi khuẩn + Do kháng sinh: Do lựa chọn kháng sinh không đúng để điều trị tác nhân gây bệnh, cách sử dụng không phù hợp về liều lƣợng, đƣờng dùng, khoảng cách giữa các lần dùng, hoặc do sử dụng kháng sinh bị kém chất lƣợng, mất hoạt tính… + Do ngƣời bệnh: Do hệ thống miễn dịch bị suy giảm hoặc do vị trí ổ nhiễm khuẩn hạn chế kháng sinh khuếch tán tới đó. + Do vi khuẩn: Do vi khuẩn đang ở trạng thái nghỉ, không nhân lên, không chuyển hóa nên không chịu tác dụng của kháng sinh. Ví dụ khi vi khuẩn lao ở trong các “hang” lao. - Đề kháng thật: có 2 loại là đề kháng tự nhiên và đề kháng thu đƣợc. + Đề kháng tự nhiên do một số loài vi khuẩn không chịu tác dụng của một số kháng sinh nhất định. Ví dụ Pseudomonas aeruginosa không chịu tác dụng của penicilin G, Stapylococcus aureus không chịu tác dụng của colistin. Hoặc vi khuẩn không có vách nhƣ Mycoplasma không chịu tác dụng của các kháng sinh beta-lactam ức chế sinh tổng hợp vách. + Đề kháng thu đƣợc do một biến cố di truyền là đột biến hoặc nhận đƣợc gen đề kháng để một vi khuẩn đang từ không có gen đề kháng trở thành có gen đề kháng, nghĩa là đang nhạy cảm trở thành có khả năng đề kháng kháng sinh. Các gen đề kháng có thể nằm trên một, một số hoặc tất cả các thành phần di truyền của vi khuẩn gồm nhiễm sắc thể, plasmid và transposon. b) Cơ chế đề kháng kháng sinh Gen đề kháng đã làm gì để tế bào vi khuẩn không chịu tác dụng của kháng sinh?
- 68. Bộ Y tế| SỰ ĐỀ KHÁNG KHÁNG SINH CỦA VI KHUẨN 68 - Làm giảm tính thấm của vách/màng ngoài và màng bào tƣơng nên kháng sinh không thấm đƣợc vào tế bào vi khuẩn, ví dụ đề kháng tetracyclin, oxacilin hoặc làm mất khả năng vận chuyển qua màng nhƣ đề kháng streptomycin hoặc/và tăng hoạt động của hệ thống bơm (efflux) đẩy kháng sinh ra khỏi tế bào. - Thay đổi đích tác động nên kháng sinh không gắn đƣợc vào đích để phát huy tác dụng, ví dụ đề kháng streptomycin, erythromycin do thay đổi ở ribosom; thay đổi đích gắn penicillin - penicillin binding proteins (PBPs) dẫn đến đề kháng beta-lactam. - Thay đổi con đƣờng trao đổi chất do tạo ra isoenzym, không có ái lực với kháng sinh nữa, ví dụ đề kháng sulfamid, trimethoprim. - Tạo ra enzym để biến đổi cấu trúc phân tử kháng sinh (nhƣ các O- phosphotransferase, N-acetyltransferase biến đổi phân tử aminoglycosid hoặc chloramphenicol acetyltransferase) hoặc enzym phá hủy cấu trúc phân tử kháng sinh nhƣ các beta-lactamase. Một vi khuẩn đề kháng kháng sinh không phải do chỉ một mà thƣờng là do phối hợp các cơ chế riêng rẽ kể trên. Ví dụ: trực khuẩn Gram-âm đề kháng beta-lactam là do sản sinh beta-lactamase (gồm cả beta-lactamase phổ rộng - ESBL), thay đổi đích tác động - PBPs, mất porin (tính thấm) và hệ thống bơm đẩy kháng sinh ra ngoài. Có hiểu biết về cơ chế tác dụng và cơ chế đề kháng kháng sinh của vi khuẩn gây bệnh, ta sẽ chọn đƣợc hoặc/và phối hợp kháng sinh thích hợp cho từng ngƣời bệnh, tránh quan điểm hoàn toàn sai lầm: “không trúng con này thì trúng con khác”. Hình I-5. Sự tác động (riêng rẽ/ phối hợp) của beta-lactamase (cả ESBL), giảm tính thấm qua màng ngoài (porin), thay đổi PBPs và hệ thống bơm đẩy dẫn đến sự đề kháng beta-lactam ở trực khuẩn Gram-âm. 2. XU HƢỚNG ĐỀ KHÁNG KHÁNG SINH CỦA VI KHUẨN - Giám sát vi khuẩn kháng thuốc để có biện pháp phòng ngừa sự gia tăng đề kháng là hết sức cần thiết. Tuy nhiên, mô hình bệnh tật và xu hƣớng đề kháng kháng sinh của vi khuẩn có thể thay đổi khác nhau giữa các quốc gia, các khu vực, các vùng địa lý, thậm chí khác nhau giữa các bệnh viện và các khoa điều PBP Beta-lactamase Porin Hệ thống bơm đẩy ra
- 69. Bộ Y tế| SỰ ĐỀ KHÁNG KHÁNG SINH CỦA VI KHUẨN 69 trị. Vì vậy, mỗi địa phƣơng cần phải có đƣợc các số liệu về mức độ đề kháng kháng sinh của riêng mình. - Để có số liệu về mức độ đề kháng kháng sinh, các cơ sở phải có phòng xét nghiệm Vi sinh nuôi cấy đƣợc vi khuẩn và thực hiện đƣợc kỹ thuật kháng sinh đồ theo tài liệu hƣớng dẫn của WHO (Tổ chức y tế thế giới) và CLSI (Viện chuẩn thức về xét nghiệm và lâm sàng). - Để có số liệu đảm bảo chất lƣợng và đáng tin cậy, các thử nghiệm luôn phải đƣợc tiến hành nội kiểm hàng ngày và ngoại kiểm định kỳ. - Nếu kháng sinh đồ đƣợc thực hiện theo qui trình chuẩn, mỗi loài/ họ vi khuẩn phải đƣợc thử nghiệm với những nhóm/ thứ nhóm kháng sinh nhất định; mỗi nhóm/ thứ nhóm thử nghiệm với một số kháng sinh đại diện, thì xếp loại mức độ đề kháng của vi khuẩn theo Clinical Microbiology and Infection (2012) nhƣ sau: + Đa kháng – MDR (Multi Drug Resistant) là không nhạy cảm với ≤ 1 kháng sinh trong ≥ 3 nhóm kháng sinh đƣợc thử; ví dụ các chủng vi khuẩn sinh beta-lactamase phổ rộng – ESBL (Extended Spectrum Beta-lactamase). + Kháng mở rộng – XDR (Extensively Drug Resistant) là không nhạy cảm với ≤ 1 kháng sinh của tất cả các nhóm nhƣng còn nhạy cảm với ≤ 2 nhóm đƣợc thử; ví dụ A. baumannii chỉ còn nhạy cảm với colistin. + Toàn kháng – PDR (Pan-Drug Resistant) là không nhạy cảm với tất cả kháng sinh của tất cả các nhóm đƣợc thử. Các số liệu nghiên cứu trong và ngoài nƣớc cho thấy: Vi khuẩn ngày càng có xu hƣớng đề kháng kháng sinh nhanh hơn, nhiều hơn và đề kháng đồng thời nhiều kháng sinh ở mức độ cao. 2.1. Xu hƣớng đề kháng của các vi khuẩn Gram-âm Hiện nay vai trò gây bệnh của các vi khuẩn Gram-âm đang chiếm ƣu thế với tỷ lệ khoảng 70%. Các vi khuẩn Gram-âm gây bệnh thƣờng gặp là họ Enterobacteriaceae (E.coli, Klebsiella pneumoniae, …), A. baumannii, P. aeruginosa. Các vi khuẩn này có thể sinh beta-lactamase phổ rộng (ESBL) đề kháng tất cả các kháng sinh nhóm beta-lactam trừ carbapenem; nhƣng đến nay một số chủng đã có khả năng tiết ra carbapenemase đề kháng carbapenem, ví dụ NDM1 – New Deli Metalo-beta-lactamase. Nhiều chủng vi khuẩn gây nhiễm khuẩn bệnh viện là đa kháng – MDR, thậm chí một số chủng A. baumannii và P. aeruginosa là kháng mở rộng – XDR hoặc toàn kháng – PDR. 2.2. Xu hƣớng đề kháng kháng sinh của các vi khuẩn Gram-dƣơng Các vi khuẩn Gram-dƣơng gây bệnh thƣờng gặp là S. aureus, Enterococcus, S. pneumoniae. Hiện nay S. aureus kháng penicillin – PRSA (Penicillin Resistant S. aureus) khoảng 90%. Tụ cầu vàng kháng methicillin – MRSA (methicillin Resistant S. aureus) dao động từ 30-50%. MRSA đề kháng toàn bộ nhóm beta-lactam, kể cả carbapenem; vancomycin là kháng sinh dùng
- 70. Bộ Y tế| SỰ ĐỀ KHÁNG KHÁNG SINH CỦA VI KHUẨN 70 để điều trị MRSA. Cho đến nay, chƣa phát hiện S. aureus đề kháng vancomycin, tuy nhiên nhiều nghiên cứu cho thấy tỷ lệ điều trị thất bại rất cao nếu giá trị MIC ≥ 1mcg/ml do tụ cầu vàng trung gian dị gen vancomycin – hVISA (heterogenous vancomycin intermediate S. aureus). hVISA có kiểu hình đề kháng vancomycin mặc dù MIC có thể dao động từ 1-4 mcg/ml. Hiện nay liên cầu đƣờng ruột kháng vancomycin – VRE (Vancomycin Resistant Enterococci) có tỷ lệ đề kháng thấp. Phế cầu kháng penicillin – PRSP (Penicillin Resistant S. pneumoniae) với tỷ lệ dao động từ 10-20%. 3. BIỆN PHÁP PHÒNG NGỪA a) Tầm quan trọng của phòng ngừa đề kháng kháng sinh - Trong khi sự phát minh ra kháng sinh mới trên thế giới ngày càng giảm thì mức độ đề kháng kháng sinh ngày càng gia tăng, ở Việt Nam đã ở mức báo động. Nếu không có biện pháp phòng ngừa đề kháng, kéo dài tuổi thọ của kháng sinh sẽ dẫn đến hậu quả khôn lƣờng. Trong ngày sức khỏe thế giới 7/4/2011, Tổ chức Y tế thế giới đã đề ra hành động chống kháng thuốc “No action today, no cure tomorrow” - Không hành động hôm nay ngày mai sẽ không có thuốc chữa. b) Nguyên nhân gây đề kháng kháng sinh tăng cao - Có nhiều nguyên nhân gây nên tình trạng kháng kháng sinh, trong đó việc lạm dụng kháng sinh trong cả ngành y tế và nông nghiệp là yếu tố quan trọng nhất. - Trong cộng đồng, ngƣời bệnh có thể mua và sử dụng kháng sinh tùy ý mà không cần đơn của bác sỹ, dẫn đến việc tạo ra những loại vi khuẩn có sức đề kháng mạnh. - Tại các bệnh viện do số lƣợng ngƣời bệnh quá đông; nhiều ngƣời bệnh suy giảm hệ thống miễn dịch nặng; nhiều thiết bị và kỹ thuật mới đƣợc áp dụng; vi khuẩn từ cộng đồng tăng đề kháng; kiểm soát nhiễm khuẩn, thực hành cách ly, sự tuân thủ chƣa hiệu quả; tăng sử dụng kháng sinh dự phòng; tăng điều trị kháng sinh cho nhiều loại vi khuẩn theo kinh nghiệm; sử dụng kháng sinh nhiều theo vùng theo thời gian. - Việc sử dụng kháng sinh không hợp lý, không hiệu quả đang là vấn đề có phạm vi ảnh hƣởng rộng khắp ở mọi cấp độ chăm sóc y tế, là nguyên nhân làm tăng đáng kể chi phí khám chữa bệnh, tiền mua kháng sinh luôn chiếm khoảng 50% kinh phí thuốc của các bệnh viện. c) Biện pháp hạn chế gia tăng đề kháng kháng sinh - Có nhiều yếu tố gây nên tình trạng đề kháng kháng sinh. Trong đó, việc sử dụng không hợp lý kháng sinh là yếu tố quan trọng nhất. - Hạn chế gia tăng đề kháng bằng sử dụng kháng sinh hợp lý + Chỉ sử dụng kháng sinh khi thật sự bị bệnh nhiễm khuẩn. Không điều trị kháng sinh khi không có bệnh nhiễm khuẩn, ngay cả khi ngƣời bệnh yêu cầu.
- 71. Bộ Y tế| SỰ ĐỀ KHÁNG KHÁNG SINH CỦA VI KHUẨN 71 + Phải lựa chọn đúng kháng sinh và đƣờng cho thuốc thích hợp. Phải hiểu đƣợc xu hƣớng đề kháng kháng sinh tại địa phƣơng mình. + Phải sử dụng kháng sinh đúng liều lƣợng, đúng khoảng cách liều và đúng thời gian qui định. + Phải có sự hiểu biết về thể trạng ngƣời bệnh, đặc biệt đối với các phụ nữ có thai, ngƣời già, ngƣời bị suy gan, suy thận… + Phải biết các nguyên tắc chủ yếu về phối hợp kháng sinh. Kết hợp bừa bãi hoặc kết hợp quá nhiều kháng sinh có thể gia tăng độc tính, đối kháng dƣợc lý và gia tăng đề kháng. + Sử dụng kháng sinh dự phòng theo đúng nguyên tắc. + Có chiến lƣợc quay vòng kháng sinh hợp lý. - Thực hiện tốt công tác kiểm soát nhiễm khuẩn + Ngăn ngừa lây truyền vi khuẩn đề kháng mạnh giữa ngƣời bệnh với ngƣời bệnh, giữa ngƣời bệnh với nhân viên y tế hoặc ngăn ngừa lây lan từ môi trƣờng trong các cơ sở chăm sóc y tế bằng rửa tay và phòng ngừa bằng cách ly đối với ngƣời bệnh và nhân viên y tế mang các vi khuẩn đề kháng mạnh. + Để sử dụng kháng sinh hợp lý và thực hiện tốt công tác kiểm soát nhiễm khuẩn các cơ sở y tế cần thành lập “Ban quản lý sử dụng kháng sinh” gồm có các thành viên là các nhà quản lý, các bác sỹ lâm sàng, dƣợc sỹ lâm sàng, vi sinh lâm sàng, kiểm soát nhiễm khuẩn để phối hợp tốt giữa các hoạt động, xây dựng các hƣớng dẫn điều trị thích hợp.
- 72. Bộ Y tế| SỰ ĐỀ KHÁNG KHÁNG SINH CỦA VI KHUẨN 72 TÀI LIỆU THAM KHẢO 1. Atlas Ronald M. (1994), Chapter 1: Microorganisms and Microbiology; Chapter 13: Nonspecific Host Defenses against microbial Infections: The immune Response in Microorganisms in our World. Mosby Inc. St. Louis, Missouri, USA. 2. Bộ y tế (2007), Chƣơng 1: Đại cương Vi sinh y học trong Vi sinh vật y học ; chủ biên Lê Huy Chính. Nhà xuất bản y học. Hà nội. 3. Bộ y tế (2008), Kỹ thuật cơ bản và đảm bảo chất lượng xét nghiệm Vi sinh y học, chủ biên Đinh Hữu Dung. Nhà xuất bản y học. Hà nội. 4. Clinical and Laboratory Standards Institute (2012), M02-A11 Performance Standards for Antimicrobial Disk Susceptibility Tests; Approved Standard – eleventh Edition. Wayne, Pennsylvania, USA. 5. Clinical and Laboratory Standards Institute (2012), M07-A9 Methods for Dilution Antimicrobial Susceptibility Tests for Bacteria that Grow aerobically; Approved Standard – ninth Edition. Wayne, Pennsylvania, USA. 6. Clinical and Laboratory Standards Institute (2014), M100-S24 Performance Standards for Antimicrobial Susceptibility Testing; twenty fourth International Supplement. Wayne, Pennsylvania, USA. 7. Magiorakos A. P., A. Srinivasan, R. B. Carey, Y. Carmeli, M. E. Falagas, C. G. Giske, S. Harbarth, J. F. Hindler,G.Kahlmeter, B. Olsson-Liljequist, D. L. Paterson, L. B. Rice, J. Stelling, M. J. Struelens, A. Vatopoulos, J. T. Weber and D. L. Monnet (2012), Multidrug- resistant, extensively drug-resistant and pandrug-resistant bacteria: an international expert proposal for interim standard definitions for acquired resistance. Clin. Microbiol. Infect., 18:268-281. 8. Livermore David M. and Paterson David L. (2006), Extended-Spectrum β-lactamases in Resistance. Current Medicine Group. London, UK. 9. Vandepitte J., J. Verhaegen, K. Engbaek, P. Rohner, P. Piot and C.C. Heuck (2003), Basic Laboratory Procedures in Clinical Bacteriology 2nd Edition. WHO, Geneva.
- 73. Bộ Y tế| SỰ ĐỀ KHÁNG KHÁNG SINH CỦA VI KHUẨN 73
- 74. Bộ Y tế| 74 PHẦN II. ĐIỀU TRỊ CÁC BỆNH NHIỄM KHUẨN
- 75. Bộ Y tế| 75
- 76. Bộ Y tế| 76 Chƣơng I. Nhiễ m khuẩ n Hô Hấ p
- 77. Bộ Y tế| 77
- 78. Bộ Y tế| VIÊM PHẾ QUẢN CẤP Ở NGƢỜI LỚN 78 VIÊM PHẾ QUẢN CẤP Ở NGƢỜI LỚN 1. ĐẠI CƢƠNG - Viêm phế quản cấp là tình trạng viêm nhiễm cấp tính của niêm mạc phế quản ở ngƣời trƣớc đó không có tổn thƣơng. Khi khỏi không để lại di chứng. Nguyên nhân thƣờng do nhiễm virus, vi khuẩn hoặc cả hai loại. - Đây là bệnh lý nhiễm khuẩn hô hấp thƣờng gặp nhất trong thực hành lâm sàng. Nhiều trƣờng hợp viêm phế quản cấp tự khỏi mà không cần điều trị. - Viêm phế quản cấp cũng thƣờng liên quan nhiều tới tình trạng dùng kháng sinh không phù hợp. Căn nguyên gây bệnh thƣờng gặp nhất là do virus, tuy nhiên, nhiều nghiên cứu nhận thấy, có tới 70% số trƣờng hợp viêm phế quản cấp đƣợc dùng kháng sinh. 2. CHẨN ĐOÁN - Ngƣời bệnhNgƣời bệnh thƣờng không có sốt. - Ho khan hoặc có thể có khạc đờm trắng, màu xanh, màu vàng, hoặc đục nhƣ mủ. - Một số ít ngƣời bệnhngƣời bệnh có thể có khó thở. - Hầu hết các biểu hiện lâm sàng của viêm phế quản cấp thƣờng kéo dài chừng 1 tuần thì hết, tuy nhiên, ho có thể kéo dài đến 20 ngày [1] . - X-quang phổi có ít giá trị trong chẩn đoán xác định viêm phế quản cấp. Nên chỉ định chụp X-quang phổi cho các ngƣời bệnhngƣời bệnh khi có một trong các dấu hiệu: tuổi > 75 [1] ; mạch > 100 lần/ phút, thở > 24 lần/ phút, hoặc nhiệt độ > 380 C; hoặc khám phổi thấy ran ẩm, nổ, hội chứng đông đặc [2,3] . 3. CĂN NGUYÊN VI SINH - Các căn nguyên thƣờng gặp nhất gây viêm phế quản cấp là virus: influenza A và B, parainfluenza, corona virus (type 1-3), rhino virus, virus hợp bào hô hấp (respiratory syncytial virus), và metapneumo virus ở ngƣời; các vi khuẩn điển hình: Streptococcus pneumoniae, Haemophilus influenzae, Moraxella catarrhalis; vi khuẩn không điển hình: Mycoplasma pneumoniae, Chlamydophila pneumoniae. Trong đó, M. pneumoniae và C. pneumoniae thƣờng liên quan đến viêm phế quản cấp ở ngƣời trƣớc đó hoàn toàn khỏe mạnh (Mức độ A). - Một số nguyên nhân khác: + Hít phải hơi độc: Khói thuốc lá, chlore, amoniac, acid, dung môi công nghiệp, hơi độc chiến tranh. + Yếu tố dị ứng: Viêm phế quản cấp xảy ra ở trẻ con giống nhƣ cơn hen phế quản, viêm phế quản cấp cũng hay xảy ra trên ngƣời hen, mày đay, phù Quink.
- 79. Bộ Y tế| VIÊM PHẾ QUẢN CẤP Ở NGƢỜI LỚN 79 - Các nguyên nhân thuận lợi của viêm phế quản cấp: + Thay đổi thời tiết, nhiễm lạnh đột ngột. + Cơ thể suy mòn, còi xƣơng, suy dinh dƣỡng ở trẻ em, suy giảm miễn dịch. + Ứ đọng phổi do suy tim. + Các bệnh của phổi nhƣ lao phổi và ung thƣ phổi. + Môi trƣờng sống ẩm thấp nhiều khói bụi. 4. ĐIỀU TRỊ 4.1. Điều trị bằng kháng sinh a) Kháng sinh cho viêm phế quản cấp - Hầu hết các trƣờng hợp viêm phế quản cấp không cần dùng kháng sinh. - Chỉ dùng kháng sinh cho những trƣờng hợp: (1) cải thiện lâm sàng chậm, hoặc không cải thiện; (2) ho khạc đờm mủ, đờm màu vàng, hoặc màu xanh, (3) ngƣời bệnhngƣời bệnh có kèm bệnh tim, phổi, thận, gan, thần kinh cơ, suy giảm miễn dịch; (4) ngƣời bệnhngƣời bệnh > 65 tuổi có ho cấp tính kèm thêm 2 hoặc nhiều hơn các dấu hiệu sau; hoặc ngƣời bệnhngƣời bệnh trên 80 tuổi kèm thêm 1 hoặc nhiều hơn các dấu hiệu sau: nhập viện trong 1 năm trƣớc; có đái tháo đƣờng typ 1 hoặc typ 2; tiền sử suy tim sung huyết; hiện đang dùng corticoid uống. - Thiếu bằng chứng về hiệu quả của điều trị kháng sinh thƣờng quy cho viêm phế quản cấp. b) Lựa chọn kháng sinh nào cho các trường hợp viêm phế quản cấp - Nên chọn kháng sinh nhóm macrolid, hoặc doxycyclin cho những trƣờng hợp viêm phế quản cấp ở ngƣời trƣớc đó hoàn toàn khỏe mạnh; kháng sinh nhóm beta-lactam phối hợp với chất ức chế beta-lactamase hoặc nhóm quinolon nên đƣợc lựa chọn ban đầu trong điều trị các trƣờng hợp viêm phế quản cấp có tiền sử dùng kháng sinh trong vòng 3 tháng gần đây, hoặc viêm phế quản cấp ở ngƣời có tuổi cao, có bệnh mạn tính kèm theo. - Khi hƣớng tới căn nguyên Mycoplasma pneumoniae hoặc Chlamydophila pneumoniae: + Ngƣời bệnhNgƣời bệnh đôi khi có viêm phế quản cấp do M. pneumoniae hoặc C. pneumoniae. Hƣớng tới chẩn đoán những căn nguyên này khi ngƣời bệnhngƣời bệnh có ho kéo dài và triệu chứng đƣờng hô hấp trên điển hình. Tuy nhiên, điểm hạn chế là thiếu các phƣơng tiện để chẩn đoán thƣờng quy. + Cả hai tác nhân này đều nhạy cảm với tetracyclin, macrolid, và fluoroquinolon. Trong thực hành lâm sàng, các kháng sinh này thƣờng chỉ đƣợc khuyến cáo điều trị theo kinh nghiệm khi có những vụ dịch bùng phát.
- 80. Bộ Y tế| VIÊM PHẾ QUẢN CẤP Ở NGƢỜI LỚN 80 + Influenza virus: Không có thuốc điều trị đặc hiệu, trong trƣờng hợp nặng có thể dùng các thuốc ức chế neuraminidase (oseltamivir hoặc zanamivir). Để đạt hiệu quả tối ƣu, thuốc nên đƣợc dùng ngay trong vòng 48 giờ kể từ khi bắt đầu có triệu chứng. + Thời gian dùng kháng sinh: thƣờng 7-10 ngày. Bảng II.1. Lựa chọn kháng sinh trong điều trị viêm phế quản cấp Tình huống lâm sàng Kháng sinh ƣu tiên Kháng sinh thay thế Viêm phế quản cấp ở ngƣời hoàn toàn khỏe mạnh Macrolid, doxycyclin Beta-lactam Viêm phế quản cấp ở ngƣời có dùng kháng sinh trong vòng 3 tháng gần đây Beta-lactam phối hợp với chất ức chế beta-lactamase Macrolid, doxycyclin Viêm phế quản cấp ở ngƣời có bệnh mạn tính Beta-lactam phối hợp với chất ức chế beta-lactamase, Quinolon Macrolid, doxycyclin 4.2. Vai trò của thuốc giãn phế quản trong viêm phế quản cấp Chỉ dùng thuốc giãn phế quản điều trị viêm phế quản cấp khi nghe phổi thấy ran rít, ngáy. 4.3. Các điều trị triệu chứng khác - Ngƣời bệnhNgƣời bệnh nên uống nhiều nƣớc giúp cải thiện việc ho, khạc đờm. - Không có thử nghiệm lâm sàng nào ủng hộ việc sử dụng thuốc long đờm. - Không hoặc có rất ít bằng chứng ủng hộ việc sử dụng thuốc giảm ho trong điều trị viêm phế quản cấp, do các thuốc giảm ho thƣờng làm giảm việc bài tiết đờm, do vậy làm chậm sự phục hồi của ngƣời bệnhngƣời bệnh. - Khi điều trị tối ƣu mà ngƣời bệnhngƣời bệnh còn ho nhiều, cần lƣu ý tình trạng co thắt phế quản, hoặc cần lƣu ý thêm các bệnh lý kèm theo nhƣ trào ngƣợc dạ dày thực quản hoặc bệnh chƣa đƣợc chẩn đoán chính xác. 5. PHÒNG BỆNH - Loại bỏ yếu tố kích thích: Không hút thuốc, tránh khói bụi trong, ngoài nhà, môi trƣờng ô nhiễm, giữ ấm vào mùa lạnh. - Tiêm vaccine phòng cúm, phế cầu, đặc biệt ở những trƣờng hợp có bệnh phổi mạn tính, suy tim, cắt lách, tuổi 65. - Điều trị các nhiễm khuẩn tai mũi họng, răng hàm mặt, tình trạng suy giảm miễn dịch. - Vệ sinh răng miệng.
- 81. Bộ Y tế| VIÊM PHẾ QUẢN CẤP Ở NGƢỜI LỚN 81 TÀI LIỆU THAM KHẢO 1. Wenzel R.P, Fowler A.A 3rd. “Clinical practice. Acute bronchitis”. N Engl J Med 2006. 355:2125. 2. Eun-Hyung Lee F, Treanor J. “Viral infection”. Textbook of Respiratory Medicine 2010. Saunders, 5th edition. 661-698. 3. Gonzales R, Bartlett J.G, Besser R.E, et al. “Principles of appropriate antibiotic use for treatment of uncomplicated acute bronchitis: background”. Ann Intern Med 2001; 134:521. 4. Petersen I, Johnson A.M, Islam A, et al. “Protective effect of antibiotics against serious complications of common respiratory tract infections: retrospective cohort study with the UK General Practice Research Database”. BMJ 2007. 335:982. 5. Shehab N, Patel P.R, Srinivasan A, et al. “Emergency department visits for antibiotic- associated adverse events”. Clin Infect Dis 2008. 47:735. 6. Smucny J, Fahey T, Becker L, et al. “Antibiotics for acute bronchitis”. Cochrane Database Syst Rev 2004. CD000245.
- 82. Bộ Y tế| GIÃN PHẾ QUẢN 82 GIÃN PHẾ QUẢN 1. ĐẠI CƢƠNG Giãn phế quản (Bronchiectasis) đƣợc định nghĩa là giãn không hồi phục một phần của cây phế quản, có thể giãn ở phế quản lớn trong khi phế quản nhỏ vẫn bình thƣờng hoặc giãn ở phế quản nhỏ trong khi phế quản lớn bình thƣờng. 2. NGUYÊN NHÂN Bệnh có thể do nhiều nguyên nhân: giãn phế quản tiên phát hay bẩm sinh, giãn phế quản thứ phát do dị vật, u nội phế quản, sẹo cũ của các chấn thƣơng, viêm nhiễm... Đợt bội nhiễm các loại vi khuẩn thƣờng gặp: Streptococcus pneumoniae, Klebsiella pneumoniae, Pseudomonas aeruginosa, Staphylococcus aureus, Escheria coli... 3. TRIỆU CHỨNG 3.1. Lâm sàng a) Triệu chứng toàn thân Triệu chứng toàn thân phụ thuộc vào mức độ, nguyên nhân và biến chứng của bệnh. Có thể có sút cân, thiếu máu... b) Triệu chứng cơ năng - Khạc đờm: Thƣờng gặp, khạc đờm nhiều từ 500-1000 ml/24 giờ, đờm mủ, có khi hôi thối do vi khuẩn hiếm khí. Khi để lắng đờm có 3 lớp: lớp trên là bọt; lớp giữa là nhầy mủ; lớp dƣới là mủ đục. Đợt cấp thƣờng có sốt và khạc đờm nhiều. - Ho ra máu: Tái phát nhiều lần, kéo dài trong nhiều năm. - Khó thở: Biểu hiện của suy hô hấp, có thể có tím. - Đau ngực: Là dấu hiệu sớm của nhiễm khuẩn phổi ở vùng giãn phế quản. c) Triệu chứng thực thể - Khám phổi có thấy ran ẩm, ran phế quản ở những vùng có tổn thƣơng. - Khám tai mũi họng: có thể thấy viêm mũi họng mạn tính, viêm xoang mạn tính. - Móng tay khum, ngón dùi trống. 3.2. Triệu chứng cận lâm sàng a) X-quang phổi: Các tổn thƣơng thƣờng gặp - Các đám mờ hình ống biểu hiện của các phế quản bị lấp đầy chất nhầy. - Thành phế quản tạo thành các đƣờng song song (đƣờng ray).
- 83. Bộ Y tế| GIÃN PHẾ QUẢN 83 - Thể tích của thuỳ phổi có giãn phế quản nhỏ lại. - Có các ổ sáng nhỏ giống hình ảnh tổ ong, có thể có ổ sáng với mực nƣớc ngang kích thƣớc thƣờng không quá 2 cm. - Hình ảnh viêm phổi tái diễn hàng năm xung quanh khu vực giãn phế quản. b) Chụp phế quản cản quang - Có thể thấy phế quản giãn hình trụ, hình túi, hình tràng hạt. c) Soi phế quản - Phát hiện dị vật, các phế quản bị gấp khúc, bị chít hẹp, xác định vị trí chảy máu và hút dịch phế quản tìm vi khuẩn. d) Chụp cắt lớp vi tính: Lớp mỏng, độ phân giải cao (tiêu chuẩn vàng trong chẩn đoán xác định giãn phế quản). Các dấu hiệu có thể gặp: - Đƣờng kính trong của phế quản lớn hơn động mạch đi kèm. - Các phế quản không nhỏ dần - quy định là khi một phế quản trên một đoạn dài 2 cm có đƣờng kính tƣơng tự phế quản đã phân chia ra phế quản đó. - Các phế quản ở cách màng phổi thành ngực dƣới 1 cm. - Các phế quản đi sát vào màng phổi trung thất. - Thành phế quản dày. e) Các xét nghiệm khác - Các xét nghiệm đờm tìm vi khuẩn, nấm, trực khuẩn kháng cồn, kháng toan. - Làm điện tâm đồ để phát hiện sớm tâm phế mạn. 4. ĐIỀU TRỊ 4.1. Điều trị nội khoa - Dẫn lƣu đờm mủ phế quản: hƣớng dẫn ngƣời bệnhngƣời bệnh cách ho khạc đờm và vỗ rung lồng ngực kết hợp với dẫn lƣu theo tƣ thế. - Điều trị kháng sinh trong đợt cấp tính của giãn phế quản có bội nhiễm. - Điều trị triệu chứng: + Thuốc giãn phế quản khi nghe phổi có ran rít, ngáy. + Thở oxy trong đợt cấp khi có thiếu oxy máu. + Uống đủ nƣớc, truyền dịch để làm loãng đờm. + Điều trị ho máu: Theo mức độ ho ra máu nhẹ, trung bình, nặng và rất nặng. 4.2. Điều trị ngoại khoa: Cắt thuỳ phổi hoặc cắt một bên phổi.
- 84. Bộ Y tế| GIÃN PHẾ QUẢN 84 - Chỉ định: Giãn phế quản khu trú một thùy, một bên phổi (chỉ số FEV1 > 50%), ho máu nhiều lần, tắc do khối u. - Chống chỉ định: Giãn phế quản thể lan toả, có triệu chứng của suy hô hấp mạn tính. 4.3. Điều trị kháng sinh (đợt cấp do nhiễm khuẩn) 4.3.1. Lựa chọn kháng sinh ban đầu cho đợt cấp tính của giãn phế quản dùng đƣờng uống hay đƣờng tiêm tùy theo mức độ nhiễm khuẩn, tình hình kháng của vi khuẩn tại địa phƣơng. Trƣờng hợp nhiễm khuẩn nặng phải dùng phối hợp kháng sinh, thay đổi kháng sinh theo đáp ứng lâm sàng và kết quả kháng sinh đồ. 4.3.2. Thường dùng phối hợp nhóm beta-lactam kết hợp với nhóm aminoglycosid hoặc nhóm quinolon: a) Penicilin G 1 triệu đơn vị, liều 10 - 50 triệu đơn vị/ngày tuỳ theo tình trạng và cân nặng của người bệnhngười bệnh, pha truyền tĩnh mạch chia 3 - 4 lần/ngày, kết hợp với: - 1 kháng sinh nhóm aminoglycosid: + Gentamicin 80mg: 3-5 mg/kg/ngày tiêm bắp 1 lần hoặc + Amikacin 500mg: 15 mg/kg/ngày pha truyền tĩnh mạch trong 250ml natri clorid 0,9%. - Hoặc kết hợp với 1 kháng sinh nhóm quinolon: + Levofloxacin 500mg – 750mg/ngày truyền tĩnh mạch, hoặc + Moxifloxacin 400mg/ngày + Ciprofloxacin 800 mg/ngày b) Nếu nghi vi khuẩn tiết beta-lactamase, lựa chọn các kháng sinh sau và kết hợp với kháng sinh nhóm aminoglycosid như mục a: - Amoxicilin-clavulanat: 3-6g chia 3-6 lần/ngày, tiêm tĩnh mạch, hoặc - Ampicilin-sulbactam:3-6g chia 3-6 lần/ngày, tiêm tĩnh mạch. c) Nếu nghi vi khuẩn Gram-âm thì dùng cephalosporin thế hệ 3 kết hợp với kháng sinh nhóm aminoglycosid, lựa chọn: - Cefotaxim 3 - 6 g/ngày, chia 2 đến 4 lần/ngày, hoặc - Ceftazidim 3 - 6 g/ngày, cứ 8 đến 12 giờ/lần d) Nếu người bệnhngười bệnh khạc đờm mủ thối (vi khuẩn kỵ khí) thì kết hợp nhóm beta-lactam (với thuốc và liều như mục a, b, c ở trên) với metronidazol: - Nhóm amoxicilin-clanvulanat với metronidazol liều 1- 1,5g chia 2-3 lần/ngày, truyền tĩnh mạch, hoặc - Penicilin G + metronidazol 1-1,5g/ngày truyền tĩnh mạch.
- 85. Bộ Y tế| GIÃN PHẾ QUẢN 85 e) Nếu do nhiễm khuẩn mắc phải bệnh viện, khi chưa có kết quả kháng sinh đồ: - Có thể dùng kháng sinh: + Ceftazidim 3 - 6g chia 3 lần/ngày, hoặc + Piperacilin-tazobactam 4,5g x 3 lần/ngày, hoặc + Imipenem 2 - 4g chia 3-4 lần/ngày, hoặc + Meropenem 3 - 6g chia 3-4 lần/ngày - Kết hợp kháng sinh nhóm aminoglycosid hoặc quinolon, metronidazol nhƣ các mục ở trên. Điều chỉnh kháng sinh theo diễn biến lâm sàng và kết quả kháng sinh đồ. f) Nếu nghi ngờ do tụ cầu: - Lựa chọn: + Oxacilin 6 - 12g/ngày, hoặc + Vancomycin 1-2 g/ngày - Kết hợp với amikacin khi nghi do tụ cầu kháng thuốc. 4.3.3 Thời gian dùng kháng sinh thông thường: 10 ngày đến 2 tuần. Những trƣờng hợp giãn phế quản nặng, nhiễm vi khuẩn kháng thuốc: Thƣờng cần dùng kháng sinh dài ngày hơn, hoặc bội nhiễm do trực khuẩn mủ xanh hoặc tụ cầu, thời gian dùng kháng sinh có thể tới 3 tuần. Chú ý xét nghiệm creatinin máu 2 lần trong một tuần đối với ngƣời bệnhngƣời bệnh có sử dụng thuốc nhóm aminoglycosid, vancomycin để phát hiện tác dụng gây suy thận của thuốc, đổi hoặc điều chỉnh liều nếu có suy thận. 4.3.4 Nếu có hội chứng xoang phế quản (giãn phế quản và viêm đa xoang mạn tính): Uống erythromycin 10 mg/kg/ngày, chia 2 lần, kéo dài từ 6-24 tháng. Không dùng đồng thời với các thuốc nhóm xanthin (theophylin) do nguy cơ gây rối loạn nhịp tim (xoắn đỉnh). 4.3.5 Với những trường hợp thường xuyên tái phát các đợt cấp tính (từ 2 lần trở lên trong 1 năm), có thể cân nhắc sử dụng phác đồ kháng sinh macrolid liều thấp (10mg/kg), dài ngày. 5. DỰ PHÒNG - Không hút thuốc lá, thuốc lào, tránh môi trƣờng có nhiều bụi khói. - Vệ sinh răng miệng, tai - mũi - họng. - Điều trị triệt để các ổ nhiễm khuẩn vùng tai mũi họng, răng miệng, các bệnh về đƣờng hô hấp. - Tiêm phòng cúm hàng năm. - Điều trị sớm lao sơ nhiễm ở trẻ em.
- 86. Bộ Y tế| GIÃN PHẾ QUẢN 86 - Đề phòng và lấy sớm dị vật phế quản. - Rèn luyện thân thể thƣờng xuyên. Giữ ấm cổ ngực, đề phòng các đợt bội nhiễm khi đã bị giãn phế quản. TÀI LIỆU THAM KHẢO 1. Barker AF (2002), ”Bronchiectasis”, N Engl J Med, 346(18):1383-93. 2. Michael D. Iseman, Edward D. Chan (2010), “Bronchiectasis”, Murray and Nadel’s Textbook of Respiratory Medicine 5nd ed, Philadelphia, Pa: WB Saunders and Co, 1398-1417. 3. Morrissey D (2007), “Pathogenesis of Bronchiectasis”, Clin Chest Med, 28:289-296. 4. Rosen MJ (2006), “Chronic cough due to bronchiectasis: ACCP evidence-based clinical practice guidelines”, Chest, 129(1 Suppl):122S-131S.
- 87. Bộ Y tế| ĐỢT CẤP BỆNH PHỔI TẮC NGHẼN MẠN TÍNH 87 ĐỢT CẤP BỆNH PHỔI TẮC NGHẼN MẠN TÍNH 1. ĐẠI CƢƠNG Đợt cấp bệnh phổi tắc nghẽn mạn tính (BPTNMT) là một tình trạng bệnh từ giai đoạn ổn định trở nên xấu đi đột ngột ngoài những biến đổi thông thƣờng hàng ngày và đòi hỏi thay đổi cách điều trị thƣờng quy ở ngƣời bệnhngƣời bệnh đã đƣợc chẩn đoán BPTNMT. 2. CHẨN ĐOÁN a) Chẩn đoán xác định Ngƣời bệnhNgƣời bệnh đã đƣợc chẩn đoán bệnh phổi tắc nghẽn mạn tính đột nhiên xuất hiện một trong ba triệu chứng theo phân loại của Anthonisen 1987: - Tăng khó thở. - Tăng số lƣợng đờm. - Thay đổi màu sắc đờm: xanh, vàng và đờm mủ. b) Chẩn đoán phân loại đợt cấp - Type I (mức độ nặng): Nếu có đầy đủ cả ba triệu chứng. - Type II (mức độ trung bình): Nếu có hai trong ba triệu chứng. - Type III (mức độ nhẹ): Nếu có một triệu chứng và kèm theo một trong các triệu chứng phụ sau: Triệu chứng nhiễm khuẩn hô hấp trên trong vòng 5 ngày trƣớc đó, sốt không do nguyên nhân khác, tăng ho hoặc khò khè hoặc tăng nhịp tim hay nhịp thở 20% so với trạng thái bình thƣờng. c) Chẩn đoán nguyên nhân gây đợt cấp - Nguyên nhân trực tiếp thƣờng gặp nhất gây đợt cấp là nhiễm khuẩn khí phế quản phổi cấp do virus hoặc vi khuẩn (các vi khuẩn thƣờng gặp là Streptococcus pneumoniae, Hemophilus influenzae và Moraxella catarrhalis). - Các nguyên nhân khác: Nhiễm lạnh, bụi ô nhiễm, khói, khí độc. - Không rõ nguyên nhân: 1/3 các trƣờng hợp. 3. ĐIỀU TRỊ a) Kháng sinh - Chỉ định dùng kháng sinh: Theo hƣớng dẫn của GOLD 2013, khuyến cáo chỉ sử dụng kháng sinh trong các trƣờng hợp sau: + Ngƣời bệnhNgƣời bệnh typ I (Bằng chứng B). + Ngƣời bệnhNgƣời bệnh typ II (Bằng chứng C).
- 88. Bộ Y tế| ĐỢT CẤP BỆNH PHỔI TẮC NGHẼN MẠN TÍNH 88 + Ngƣời bệnhNgƣời bệnh cần thông khí nhân tạo (xâm nhập hoặc không xâm nhập) (Bằng chứng B). - Thời gian điều trị kháng sinh: Thời gian dùng kháng sinh 5- 10 ngày, (Bằng chứng D). - Lựa chọn kháng sinh theo mức độ nặng của đợt cấp BPTNMT và cân nhắc trên tính kháng của vi khuẩn tại địa phƣơng. Đƣờng dùng của kháng sinh (uống hoặc tĩnh mạch) tùy vào tình trạng ngƣời bệnhngƣời bệnh có uống đƣợc không và dƣợc động học của kháng sinh. Các phác đồ kinh nghiệm có thể sử dụng nhau sau: + Đợt cấp mức độ nhẹ: Beta-lactam phối hợp với chất ức chế beta- lactamase (amoxicilin-clavulanat; ampicilin-sulbactam) 3g/ngày hoặc cefuroxim 1,5g/ngày hoặc moxifloxacin 400mg/ngày hoặc levofloxacin 750mg/ngày. + Đợt cấp mức độ trung bình: Cefotaxim 1g x 3 lần/ngày hoặc ceftriaxon 1g x 3 lần/ngày và phối hợp với amikacin 15mg/kg/ngày hoặc fluoroquinolon (ciprofloxacin 1g/ngày uống, levofloxacin 500mg/ngày uống hoặc truyền TM...). + Đợt cấp mức độ nặng và nguy kịch: Dùng kết hợp kháng sinh: nhóm cephalosporin thế hệ 3 (ceftazidim 3g/ngày) hoặc imipenem 50mg/kg/ngày kết hợp amikacin 15mg/kg/ngày hoặc ciprofloxacin 800mg/ngày truyền TM chia 2 lần, levofloxacin 750mg/ngày truyền TM. (Lƣu ý: Liều lƣợng ở trên cần cân nhắc điều chỉnh phù hợp theo chức năng thận của ngƣời bệnhngƣời bệnh) - Trong trƣờng hợp không đáp ứng (vẫn sốt, đờm vẫn vàng, tình trạng khó thở không cải thiện...) cần phải cấy đờm làm kháng sinh đồ. b) Điều trị đợt cấp mức độ nhẹ - Cho điều trị và tăng (nếu cần) liều thuốc giãn phế quản phun hít (ventolin, berodual, combivent) đến 4 - 6 lần/ ngày. - Dùng thuốc giãn phế quản đƣờng uống nếu không có thuốc đƣờng phun hít: salbutamol 4 mg x 4 viên/ngày chia 4 lần hoặc terbutalin 5 mg x 2 viên/ngày. - Prednisolon uống 40 mg/ngày nếu tình trạng không cải thiện sau 1 giờ kể từ lúc tăng các loại thuốc giãn phế quản tác dụng nhanh. - Sử dụng kháng sinh cho đợt cấp mức độ nhẹ xin xem ở mục a phía trên. c) Điều trị đợt cấp mức độ trung bình - Tiếp tục các biện pháp điều trị đã nêu ở trên. Theo dõi mạch huyết áp, nhịp thở, SpO2. - Thở oxy 1-2 lít/phút sao cho SpO2 > 90% và thử lại khí máu sau 30 phút nếu có điều kiện.
- 89. Bộ Y tế| ĐỢT CẤP BỆNH PHỔI TẮC NGHẼN MẠN TÍNH 89 - Tăng số lần xịt hoặc khí dung các thuốc giãn phế quản lên 6 - 8 lần với các thuốc giãn phế quản cƣờng 2-adrenergic phối hợp với kháng cholinergic (albuterol/ipratropium, fenoterol/ipratropium). - Nếu không đáp ứng với các thuốc khí dung thì dùng salbutamol, terbutalin truyền tĩnh mạch với liều 0,5 – 2mg/giờ, điều chỉnh liều thuốc theo đáp ứng của ngƣời bệnhngƣời bệnh. Truyền bằng bơm tiêm điện hoặc bầu đếm giọt. - Methylprednisolon: 2 mg/kg/ngày tiêm tĩnh mạch chia 2 lần. - Nếu ngƣời bệnhngƣời bệnh chƣa dùng theophylin, không có rối loạn nhịp tim và không có salbutamol hoặc terbutalin thì có thể dùng aminophylin 0,24g x 1 ống + 100 ml glucose 5% truyền tĩnh mạch trong 30 phút, sau đó chuyển sang liều duy trì. Tổng liều theophylin không quá 10mg/kg/24 giờ. Trong quá trình điều trị bằng theophylin cần lƣu ý dấu hiệu ngộ độc của thuốc: buồn nôn, nôn, rối loạn nhịp tim, co giật, rối loạn tri giác. - Thông khí nhân tạo không xâm nhập (BiPAP) khi có ít nhất 2 tiêu chuẩn sau: + Khó thở vừa tới nặng có co kéo cơ hô hấp phụ và hô hấp nghịch thƣờng. + Toan hô hấp nặng (pH: 7,25 – 7,30) và PaCO2 45 – 65 mmHg. + Tần số thở > 25. - Nếu sau 60 phút TKNTKXN, các thông số PaCO2 tiếp tục tăng và PaO2 tiếp tục giảm hoặc các triệu chứng lâm sàng tiếp tục xấu đi thì cần chuyển sang thông khí nhân tạo xâm nhập. - Chống chỉ định TKNTKXN: + Ngừng thở, ngủ gà, rối loạn ý thức, không hợp tác. + Rối loạn huyết động: tụt huyết áp, loạn nhịp tim, nhồi máu cơ tim. + Nguy cơ hít phải dịch dạ dày, đờm nhiều, dính. + Mới phẫu thuật răng hàm mặt hoặc mổ dạ dày. + Bỏng, chấn thƣơng đầu, mặt, béo phì quá nhiều. - Sử dụng kháng sinh cho đợt cấp mức độ trung bình xin xem ở mục a phía trên. d) Đợt cấp bệnh phổi tắc nghẽn mạn tính có suy hô hấp nặng và nguy kịch - Thở oxy qua gọng kính oxy, giữ SpO2 90% - 92%. - Dùng thuốc giãn phế quản tại chỗ: + Thuốc cƣờng 2 giao cảm, khí dung qua mặt nạ 5 mg (salbutamol, terbutalin), nhắc lại tuỳ theo tình trạng BN, có thể khí dung nhiều lần.
- 90. Bộ Y tế| ĐỢT CẤP BỆNH PHỔI TẮC NGHẼN MẠN TÍNH 90 + Thuốc kháng cholinergic: Ipratropium (0,5 mg) khí dung qua mặt nạ, nhắc lại nếu cần thiết. - Kết hợp truyền tĩnh mạch các thuốc cƣờng 2 giao cảm (salbutamol, terbutalin). + Tốc độ khởi đầu 0,1 mg/kg/phút, điều chỉnh liều theo đáp ứng của ngƣời bệnhngƣời bệnh (tăng tốc độ truyền 5 - 10 phút/lần cho tới khi có đáp ứng). + Có thể dùng aminophylin 0,24g pha với 100ml dịch glucose 5%, truyền trong 30-60 phút, sau đó truyền duy trì với liều 0,5 mg/kg/giờ. - Methylprednisolon 2 mg/kg/24 giờ tiêm tĩnh mạch chia 2 lần. Thở máy không xâm nhập - Nếu không có chống chỉ định. - Thƣờng lựa chọn phƣơng thức BiPAP: + Bắt đầu với IPAP = 8 - 10 cmH2O; EPAP = 4 - 5 cmH2O. + FiO2 điều chỉnh để có SpO2 > 92%. + Điều chỉnh thông số: Tăng IPAP mỗi lần 2 cmH2O. - Mục tiêu: Ngƣời bệnhNgƣời bệnh dễ chịu, tần số thở < 30/phút, SpO2 > 92%, xét nghiệm không có nhiễm toan hô hấp. - Nếu thông khí không xâm nhập không hiệu quả hoặc có chống chỉ định: Đặt ống nội khí quản và thông khí nhân tạo qua ống nội khí quản. Thở máy xâm nhập - Phƣơng thức: Nên chỉ định thông khí nhân tạo hỗ trợ/điều khiển thể tích + Vt = 5 - 8 ml/kg. + I/E = 1/3. + Trigger 3-4 lít/phút. + FiO2 lúc đầu đặt 100%, sau đó điều chỉnh theo oxy máu. + PEEP = 5 cmH2O hoặc đặt bằng 0,5 auto-PEEP. - Các thông số đƣợc điều chỉnh để giữ Pplat < 30 cmH2O, auto-PEEP không tăng, SpO2 > 92%, pH máu trên 7,20. Duy trì tần số thở ở khoảng 20 lần/phút bằng thuốc an thần. - Trong trƣờng hợp ngƣời bệnhngƣời bệnh khó thở nhiều, không thở theo máy, có thể chuyển sang thông khí điều khiển (thể tích hoặc áp lực). Tuy nhiên việc dùng an thần liều cao hoặc giãn cơ có thể làm khó cai thở máy. - Đánh giá tình trạng ngƣời bệnhngƣời bệnh hàng ngày để xem xét cai thở máy khi các yếu tố gây mất bù đã đƣợc điều trị ổn định.
- 91. Bộ Y tế| ĐỢT CẤP BỆNH PHỔI TẮC NGHẼN MẠN TÍNH 91 - Sử dụng kháng sinh cho đợt cấp mức độ nặng và nguy kịch xin xem ở mục a phía trên. Nếu ngƣời bệnhngƣời bệnh suy hô hấp nguy kịch - Bóp bóng qua mặt nạ với oxy 100%. - Đặt ống nội khí quản, thông khí nhân tạo xâm nhập. - Hút đờm qua nội khí quản. - Dùng thuốc giãn phế quản truyền tĩnh mạch. - Tiêm tĩnh mạch corticoid. - Dùng thuốc kháng sinh theo hƣớng dẫn trong mục a ở trên. TỪ VIẾT TẮT TRONG BÀI BiPAP Bilevel Possitive Airway Pressure (Thông khí hai mức áp lực dƣơng) BPTNMT Bệnh phổi tắc nghẽn mạn tính EPAP Expiratory Possitive Airway Pressure (Áp lực dƣơng thở ra) FiO2 Fraction of inspired oxygen (nồng độ oxy trong hỗn hợp khí thở vào) IPAP Inspiratory Possitive Airway Pressure (Áp lực dƣơng hít vào) PEEP Positive end-expiratory pressure (Áp lực dƣơng cuối thì thở ra) TKNTKXN Thông khí nhân tạo không xâm nhập TÀI LIỆU THAM KHẢO 1. Celli BR (2008), “Update on the management of COPD”, Chest, 133(6):1451-62. 2. Chronic Obstructive Pulmonary Disease (2010), The Washington Manual of Medical Therapeutics (33rd ed), Lippincott Williams & Wilkins, 271-282. 3. Maclay JD, Rabinovich RA, MacNee W (2009), “Update in chronic obstructive pulmonary disease 2008”, Am J Respir Crit Care Med, 179(7):533-41 4. Robert A. Wise (2008), “Obstructive lung diseases”, Fishman’s Pulmonary Diseases and Disorder (4th ed), McGraw-Hill, 749–747. 5. Global Initiative for Chronic Obstructive Lung Disease (2013): Management of COPD (Component 4: Manage Exacerbations), in: Global Strategy for Diagnosis, Management, and Prevention of COPD (Internet version, updated 2013). Available in http://www.goldcopd.org/guidelines-global-strategy-for-diagnosis-management.html Stoller J.K. (2010): Management of acute exacerbations of chronic obstructive pulmonary disease. UpToDate online 18.3 [last updated: October 7, 2010], Available
- 92. Bộ Y tế| ĐỢT CẤP BỆNH PHỔI TẮC NGHẼN MẠN TÍNH 92 in: http://www.uptodate.com/online/content/topic.do?topicKey=copd/8006&selectedTitle=1~ 39&source=search_result.
- 93. Bộ Y tế| VIÊM PHỔI MẮC PHẢI Ở CỘNG ĐỒNG 93 VIÊM PHỔI MẮC PHẢI Ở CỘNG ĐỒNG 1. ĐẠI CƢƠNG - Viêm phổi mắc phải ở cộng đồng (community acquired pneumonia) là tình trạng nhiễm khuẩn của nhu mô phổi xảy ra ở ngoài bệnh viện, bao gồm viêm phế nang, ống và túi phế nang, tiểu phế quản tận hoặc viêm tổ chức kẽ của phổi. - Tác nhân gây viêm phổi có thể là các vi khuẩn, virus, ký sinh trùng, nấm, nhƣng không phải do trực khuẩn lao. - Tỉ lệ mắc chung của Viêm phổi mắc phải ở cộng đồng khoảng 5.16- 6.11/1000 ngƣời trong năm và tăng theo tuổi. Mùa hay gặp là mùa đông. Nam gặp nhiều hơn nữ. Tử vong do viêm phổi mắc phải ở cộng đồng hay gặp ở nhóm phải nhập viện điều trị, tỉ lệ tử vong chung lên tới 28% mỗi năm. 2. NGUYÊN NHÂN - Nguyên nhân viêm phổi mắc phải ở cộng đồng tùy thuộc từng vùng địa lý, nhƣng Streptococcus pneumoniae là nguyên nhân hay gặp nhất trên thế giới. - Vi khuẩn: S. pneumoniae, H. influenzae, M. pneumoniae, C. pneumoniae, Legionella, Klebsiella pneumoniae, Escherichia coli, Enterobacter, Serratia spp., Proteus spp., và Acinetobacter spp., Streptococcus nhóm A, vi khuẩn kị khí, Neisseria meningitides, Francisella tularensis (tularemia), C. burnetii (Q fever), và Bacillus anthracis. - Virus: Influenza virus, Parainfluenza virus, respiratory syncytial virus, Adenovirus, Human metapneumovirus, Severe acute respiratory syndrome (SARS), coronavirus khác: Human coronavirus, HCoV-229E, HCoV-OC43, Hantavirus, Avian influenza, Varicella. - Nấm: Cryptococcus spp., Histoplasma capsulatum, Coccidioides spp., Aspergillus spp., Pneumocystis jirovecii. 3. TRIỆU CHỨNG 3.1. Lâm sàng a) Triệu chứng lâm sàng - Khởi phát đột ngột với sốt cao 39 - 400 C, rét run. - Đau ngực: Thƣờng có, đôi khi là triệu chứng nổi bật, đau bên tổn thƣơng. - Ho mới xuất hiện, tăng dần, lúc đầu ho khan, về sau ho có đờm đặc, màu vàng, xanh hoặc máu gỉ sắt. Có khi nôn, chƣớng bụng, đau bụng. - Khó thở: Thở nhanh, tím môi đầu chi. - Khám:
- 94. Bộ Y tế| VIÊM PHỔI MẮC PHẢI Ở CỘNG ĐỒNG 94 + Hội chứng nhiễm khuẩn: Sốt cao, hơi thở hôi, môi khô lƣỡi bẩn. + Hội chứng đông đặc ở phổi, ran ẩm, ran nổ bên tổn thƣơng. + Dấu hiệu gợi ý viêm phổi do phế cầu: Mụn Herpes ở mép, môi, cánh mũi… + Trƣờng hợp đặc biệt: Ngƣời nghiện rƣợu có thể có lú lẫn, trẻ con có co giật, ngƣời cao tuổi triệu chứng thƣờng không rầm rộ, có khi bắt đầu bằng lú lẫn, mê sảng (tỷ lệ tử vong cao do suy hô hấp cấp, hạ nhiệt độ). + Thể không điển hình: Biểu hiện ho khan, nhức đầu, đau cơ. Khám thƣờng không rõ hội chứng đông đặc; thấy rải rác ran ẩm, ran nổ. X-quang phổi tổn thƣơng không điển hình (mờ không đồng đều, giới hạn không rõ hình thuỳ). b) Chẩn đoán mức độ nặng: CURB 65 - C: Rối loạn ý thức. - U: Ure > 7mmol/L - R: Tần số thở ≥ 30 lần/ phút - B: Huyết áp: + Huyết áp tâm thu < 90mmHg + Hoặc huyết áp tâm trƣơng ≤ 60mmHg - 65: Tuổi ≥ 65 Đánh giá: Mỗi biểu hiện trên đƣợc tính 1 điểm, từ đó đánh giá mức độ nặng của viêm phổi nhƣ sau: - Viêm phổi nhẹ: CURB65 = 0-1 điểm: Có thể điều trị ngoại trú. - Viêm phổi trung bình: CURB65 = 2 điểm: Điều trị tại các khoa nội. - Viêm phổi nặng: CURB65 = 3-5 điểm: Điều trị tại khoa, trung tâm hô hấp, ICU. 3.2. Cận lâm sàng - Công thức máu: Số lƣợng bạch cầu tăng >10 Giga/lít, bạch cầu đa nhân trung tính tăng trên 75%. Khi số lƣợng bạch cầu giảm < 4,5 Giga/lít: Hƣớng tới viêm phổi do virus. - Tốc độ lắng máu tăng, CRP tăng > 0,5 - Cấy máu hoặc đờm có thể thấy vi khuẩn gây bệnh. - X-quang phổi: Đám mờ hình tam giác đỉnh ở phía rốn phổi, đáy ở phía ngoài hoặc các đám mờ có hình phế quản hơi, có thể mờ góc sƣờn hoành. - Chụp cắt lớp vi tính ngực: Có hội chứng lấp đầy phế nang với dấu hiệu phế quản hơi, thuỳ phổi viêm không giảm thể tích, bóng mờ phế nang hoặc mô
- 95. Bộ Y tế| VIÊM PHỔI MẮC PHẢI Ở CỘNG ĐỒNG 95 kẽ, tổn thƣơng mới xuất hiện ở một bên hoặc cả hai bên, có thể kèm theo tràn dịch màng phổi. 4. ĐIỀU TRỊ 4.1. Nguyên tắc chung - Xử trí tuỳ theo mức độ nặng. - Điều trị triệu chứng. - Điều trị nguyên nhân: Lựa chọn kháng sinh theo căn nguyên gây bệnh, nhƣng ban đầu thƣờng theo kinh nghiệm lâm sàng, yếu tố dịch tễ, mức độ nặng của bệnh, tuổi ngƣời bệnhngƣời bệnh, các bệnh kèm theo, các tƣơng tác, tác dụng phụ của thuốc. - Thời gian dùng kháng sinh: Từ 7 đến 10 ngày nếu do các tác nhân gây viêm phổi điển hình, 14 ngày nếu do các tác nhân không điển hình, trực khuẩn mủ xanh. 4.2. Điều trị a) Điều trị ngoại trú: CURB65: 0-1 điểm - Ở ngƣời bệnhngƣời bệnh khỏe mạnh không điều trị kháng sinh trong vòng 3 tháng gần đây: + Amoxicilin 500 mg uống 3 lần/ngày. Hoặc amoxicilin 500 mg tiêm tĩnh mạch 3 lần/ngày, nếu ngƣời bệnhngƣời bệnh không uống đƣợc. + Hoặc macrolid: Erythromycin 2 g/ngày hoặc clarithromycin 500 mg x 2 lần/ngày + Hoặc doxycylin 200 mg/ngày sau đó dùng 100 mg/ngày. - Ở ngƣời bệnhngƣời bệnh có bệnh phối hợp nhƣ: Suy tim, suy hô hấp, suy thận, suy gan, bệnh tiểu đƣờng, bệnh ác tính, nghiện rƣợu, suy giảm miễn dịch hoặc dùng thuốc ức chế miễn dịch hoặc có điều trị kháng sinh trong vòng 3 tháng gần đây: + Fluoroquinolon (moxifloxacin (400mg/ngày), gemifloxacin (500 – 700mg/ngày), hoặc levofloxacin (500-750mg/ngày). + Hoặc kết hợp một Beta-lactam có tác dụng trên phế cầu{(Amoxicilin liều cao (1g x 3 lần/ngày) hoặc amoxicilin-clavulanat (1g x 3 lần/ngày), hoặc cefpodoxim (200mg 2 lần/ngày), hoặc cefuroxim (500 mg x 2 lần/ngày)} với một macrolid (azithromycin 500 mg/ngày trong ngày 1, tiếp theo 250/ngày trong 4 ngày hoặc clarithromycin 500mg 2 lần/ngày) (có thể dùng doxycyclin thay thế cho macrolid). - Ở khu vực có tỉ lệ cao (125%) phế cầu đề kháng với macrolid (MIC 16 mg/mL) ngƣời bệnhngƣời bệnh không có bệnh phối hợp: Sử dụng phác đồ trên.
- 96. Bộ Y tế| VIÊM PHỔI MẮC PHẢI Ở CỘNG ĐỒNG 96 - Đảm bảo cân bằng nƣớc - điện giải và thăng bằng kiềm - toan. b) Điều trị viêm phổi trung bình: CURB65 = 2 điểm - Kháng sinh: + Amoxicilin 1g uống 3 lần/ngày phối hợp với clarithromycin 500mg uống 2 lần/ngày. + Hoặc nếu ngƣời bệnhngƣời bệnh không uống đƣợc: Amoxicilin 1g tiêm tĩnh mạch 3 lần/ngày hoặc tiêm tĩnh mạch benzylpenicilin (penicilin G) 1-2 triệu đơn vị 4 lần/ngày kết hợp với clarithromycin 500 mg tiêm tĩnh mạch 2 lần/ngày. + Hoặc một beta-lactam (cefotaxim (1g x 3 lần/ngày), ceftriaxone (1g x 2 lần/ngày), hoặc ampicilin-sulbactam (1,2g x 3 lần/ngày) kết hợp với macrolid hoặc một fluoroquinolon đƣờng hô hấp. (Liều dùng macrolid và quinolon tùy thuộc vào thuốc sử dụng). + Với ngƣời bệnhngƣời bệnh dị ứng penicilin sử dụng một fluoroquinolon đƣờng hô hấp và một aztreonam. (Liều dùng macrolid và quinolon tùy thuộc vào thuốc sử dụng). + Với trƣờng hợp nghi do Pseudomonas: Sử dụng kháng sinh vừa có tác dụng với phế cầu và Pseudomonas: Các beta-lactam nhƣ piperacilin-tazobactam (4,5g x 3 lần/ngày), cefepim (1g x 3 lần/ngày), imipenem (1gx 3 lần/ngày), hoặc meropenem (1g x 3 lần/ngày) kết hợp với: Hoặc ciprofloxacin (400mg) hoặc levofloxacin (750 mg). Hoặc một aminoglycosid (liều aminoglycosid phụ thuộc vào thuốc sử dụng) và azithromycin (0,5g/ngày). Hoặc với một aminoglycosid và một fluoroquinolon có tác dụng với phế cầu (với ngƣời bệnhngƣời bệnh dị ứng penicilin thay kháng sinh nhóm beta- lactam bằng nhóm aztreonam) (Liều dùng các thuốc phụ thuộc vào thuốc đƣợc lựa chọn). + Với trƣờng hợp nghi do tụ cầu vàng kháng methicilin xem xét thêm vancomycin (1g mỗi 12h) hoặc linezolid (600mg/12 giờ). - Đảm bảo cân bằng nƣớc - điện giải và thăng bằng kiềm - toan. - Dùng thuốc hạ sốt khi nhiệt độ > 38,50 C. c) Điều trị viêm phổi nặng: CURB65 = 3-5 điểm - Kháng sinh + Amoxicilin-clavulanat 1-2g tiêm tĩnh mạch 3 lần/ngày phối hợp với clarithromycin 500 mg tiêm tĩnh mạch 2 lần/ngày. + Hoặc benzylpenicilin (penicilin G) 1- 2g tiêm tĩnh mạch 4 lần/ngày kết hợp với levofloxacin 500 mg đƣờng tĩnh mạch 2 lần/ngày hoặc ciprofloxacin 400 mg đƣờng tĩnh mạch 2 lần/ngày.
- 97. Bộ Y tế| VIÊM PHỔI MẮC PHẢI Ở CỘNG ĐỒNG 97 + Hoặc cefuroxim 1,5g đƣờng tĩnh mạch 3 lần/ngày hoặc cefotaxim 1g đƣờng tĩnh mạch 3 lần/ngày hoặc ceftriaxon 2 g đƣờng tĩnh mạch liều duy nhất kết hợp với clarithromycin 500 mg đƣờng tĩnh mạch 2 lần/ngày. + Nếu nghi ngờ Legionella xem xét bổ sung levofloxacin (750mg/ngày) + Với ngƣời bệnhngƣời bệnh dị ứng penicilin sử dụng một fluoroquinolon đƣờng hô hấp và một aztreonam (liều dùng tùy thuộc thuốc sử dụng) + Với trƣờng hợp nghi do Pseudomonas: Sử dụng kháng sinh vừa có tác dụng với phế cầu và Pseudomonas: Beta-lactam (piperacilin- tazobactam (4,5g x 3lần/ngày), cefepim (1g x 3lần/ngày), imipenem (1g x 3lần/ngày), hoặc meropenem (1g x 3lần/ngày), kết hợp với: Hoặc ciprofloxacin (400mg) hoặc levofloxacin (750 mg). Hoặc một aminoglycosid và azithromycin (0,5g/ngày). Hoặc với một aminoglycosid và một fluoroquinolon có tác dụng với phế cầu (với ngƣời bệnhngƣời bệnh dị ứng penicilin thay kháng sinh nhóm beta- lactam bằng nhóm aztreonam ) (Liều dùng các thuốc phụ thuộc vào thuốc đƣợc lựa chọn). + Với trƣờng hợp nghi do tụ cầu vàng kháng methicilin xem xét thêm vancomycin (1g/12 giờ) hoặc linezolid (600mg/12 giờ). - Thở oxy, thông khí nhân tạo nếu cần, đảm bảo huyết động, điều trị các biến chứng nếu có. d) Điều trị một số viêm phổi đặc biệt (Phác đồ điều trị cho người bệnhngười bệnh nặng khoảng 60 kg) - Viêm phổi do Pseudomonas aeruginosa: + Ceftazidim 2g x 3lần/ngày + gentamicin hoặc tobramycin hoặc amikacin với liều thích hợp. + Liệu pháp thay thế: Ciprofloxacin 500 mg x 2 lần/ngày + piperacilin 4g x 3 lần/ngày + gentamicin hoặc tobramycin hoặc amikacin với liều thích hợp. - Viêm phổi do Legionella: + Clarithromycin 0,5g x 2 lần/ngày ± rifampicin 0,6g x 1- 2lần/ngày x 14 – 21 ngày. + Hoặc fluoroquinolon (ciprofloxacin, ofloxacin, levofloxacin, moxifloxacin). - Viêm phổi do tụ cầu vàng: + Tụ cầu vàng nhạy cảm với methicilin: Oxacilin 1g x 2 lần /ngày ± rifampicin 0,6g x 1- 2 lần/ngày. + Viêm phổi do tụ cầu vàng kháng với methicilin: Vancomycin 1g x 2 lần/ngày.
- 98. Bộ Y tế| VIÊM PHỔI MẮC PHẢI Ở CỘNG ĐỒNG 98 - Viêm phổi do virus cúm: + Điều trị triệu chứng là chính: Hạ sốt, giảm đau. + Oseltamivir. + Dùng kháng sinh khi có biểu hiện bội nhiễm vi khuẩn. - Một số viêm phổi khác: + Do nấm: Dùng một số thuốc chống nấm nhƣ: Amphotericin B, itraconazol. + Pneumocystis carinii: Co-trimoxazol. Trong trƣờng hợp suy hô hấp: Prednisolon (uống hoặc tĩnh mạch). + Do amíp: Metronidazol. 5. PHÒNG BỆNH - Điều trị tốt các ổ nhiễm khuẩn tai mũi họng, răng hàm mặt. - Tiêm vaccine phòng cúm mỗi năm 1 lần, phòng phế cầu 5 năm 1 lần cho những trƣờng hợp có bệnh phổi mạn tính, suy tim, tuổi trên 65 hoặc đã cắt lách. - Loại bỏ những yếu tố kích thích độc hại: Thuốc lá, thuốc lào. - Giữ ấm cổ, ngực trong mùa lạnh. TÀI LIỆU THAM KHẢO 1. Armitage K, Woodhead M (2007), “New guidelines for the management of adult community-acquired pneumonia”, Curr Opin Infect Dis, 20(2):170-6. 2. Cunha BA (2007), “Severe Community-acquired Pneumonia in the Critical Care Unit”, Infectious Disease in Critical Care Medicine 2nd Ed, New York: Informa Healthcare, 157-168. 3. Cunha BA. Cunha BA (ed) (2008), Pneumonia Essentials 2nd Ed, Royal Oak, MI: Physicians Press, 55-63. 4. Thomas J. Marrie (2008), “Community-acquired pneumonia”, Fishman’s Pulmonary Diseases and Disorder (4th ed), McGraw-Hill, 2097–2115. 5. Lionel A. Mandell, A Richard Ginfectious (2007). ”Diseases Society of America/AmericanThoracic Society Consensus Guidelines on the Management of Community-Acquired Pneumonia in Adults”, Clinical Infectious Diseases 2007; 44:S27–7. 6. Lim WS, Baudouin SV, George RC, et al (2009) “BTS guidelines for the management of community acquired pneumonia in adults: update 2009” Thorax; 64 Suppl 3:iii1.
- 99. Bộ Y tế| SỬ DỤNG KHÁNG SINH ĐIỀU TRỊ VIÊM PHỔI CỘNG ĐỒNG Ở TRẺ EM 99 SỬ DỤNG KHÁNG SINH ĐIỀU TRỊ VIÊM PHỔI CỘNG ĐỒNG Ở TRẺ EM 1. ĐẠI CƢƠNG Viêm phổi cộng đồng hay còn gọi là viêm phổi mắc phải tại cộng đồng là nhiễm khuẩn cấp tính (dƣới 14 ngày) gây tổn thƣơng nhu mô phổi, kèm theo các dấu hiệu ho, khó thở nhịp thở nhanh và rút lõm lồng ngực, đạu ngực... Các triệu chứng này thay đổi theo tuổi (Khuyến cáo 5.1 – Phụ lục 1) Viêm phổi cộng đồng ở trẻ em là bệnh lý phổ biến có tỷ lệ mắc và tử vong cao, đặc biệt là trẻ dƣới 5 tuổi. Theo thống kê của WHO (năm 2000) trung bình mỗi trẻ mắc 0,28 đợt/trẻ/năm.(9) (Bảng II.2). Bảng II.2. Tỷ lệ mới mắc VPCĐ hàng năm ở trẻ < 5 tuổi theo khu vực trên thế giới (WHO) Địa dƣ Số trẻ < 5 tuổi (triệu) Tỷ lệ mới mắc (Đợt/trẻ/năm) Số trẻ mắc /năm (triệu) Châu Phi 105,62 0,33 35,13 Châu Mĩ 75,78 0,10 7,84 Trung Đông 69,77 0,28 19,67 Châu Âu 51,96 0,06 3,03 Đông Nam châu Á 168,74 0,36 60,95 Tây Thái Bình Dƣơng 133,05 0,22 29,07 Các nƣớc đang phát triển 523,31 0,29 151,76 Các nƣớc phát triển 81,61 0,05 4,08 Nhƣ vậy ở các nƣớc đang phát triển có tỷ lệ mắc cao gấp 5 lần các nƣớc phát triển. Nếu chọn 15 nƣớc có tỷ lệ mắc viêm phổi hàng năm cao nhất thì đứng hàng đầu là Ấn Độ, Trung Quốc và Pakistan. Việt Nam đứng thứ 9 (9) (Bảng II.3). Ƣớc tính tử vong do viêm phổi ở trẻ em < 5 tuổi trên thế giới là 0,26 trẻ/1000 trẻ sơ sinh sống. Nhƣ vậy hàng năm có khoảng 1,8 triệu trẻ tử vong do viêm phổi (không kể viêm phổi sơ sinh: Ƣớc tính khoảng 300.000 trẻ sơ sinh viêm phổi tử vong hàng năm) (15).
- 100. Bộ Y tế| SỬ DỤNG KHÁNG SINH ĐIỀU TRỊ VIÊM PHỔI CỘNG ĐỒNG Ở TRẺ EM 100 Sau đây là bảng thống kê 15 nƣớc có tỷ lệ mắc và tử vong do viêm phổi cao nhất (Bảng II.3 và Bảng II.4). Bảng II.3. 15 nƣớc có số trẻ mắc viêm phổi cao nhất Tên nƣớc Số trẻ mới mắc (triệu) Tỷ lệ đợt/trẻ/năm Ấn Độ Trung Quốc Pakistan Bangladesh Nigeria Indonesia Ethiopia CHDCND Congo Việt Nam Philippines Sudan Afganistan Tanzania Myanma Brazil 43,0 21,1 9,8 6,4 6,1 6,0 3,9 3,9 2,9 2,7 2,0 2,0 1,9 1,8 1,8 0,37 0,22 0,41 0,41 0,34 0,28 0,35 0,39 0,35 0,27 0,48 0,45 0,33 0,43 0,11 Bảng II.4. 15 nƣớc có số trẻ tử vong do viêm phổi cao nhất Tên nƣớc Số trẻ tử vong (nghìn) Tỷ lệ tử vong/ 10.000 trẻ Ấn độ Nigeria CHDCND Congo Ethiopia Pakistan Afganistan Trung Quốc Bangladesh Angola Nigeria Uganda Tanzania Mali Kenya Bunkina Faso 408 204 126 112 91 87 74 50 47 46 38 36 32 30 25 32,2 84,7 110,1 84,6 48,1 185,9 8,6 26,6 157,1 173,9 67,6 52,6 147,8 50,3 99,4 Ở Việt Nam theo thống kê của các cơ sở y tế viêm phổi là nguyên nhân hàng đầu mà trẻ em đến khám và điều trị tại các bệnh viện và cũng là nguyên nhân tử vong hàng đầu trong số tử vong ở trẻ em. Theo số liệu báo cáo năm 2004 của UNICEF và WHO thì nƣớc ta có khoảng 7,9 triệu trẻ < 5 tuổi và với tỷ lệ tử vong chung là 23‰ thì mỗi năm có khoảng 38.000 trẻ tử vong trong đó viêm phổi chiếm 12% trƣờng hợp. Nhƣ vậy mỗi năm có khoảng 4500 trẻ < 5 tuổi tử vong do viêm phổi (5).
- 101. Bộ Y tế| SỬ DỤNG KHÁNG SINH ĐIỀU TRỊ VIÊM PHỔI CỘNG ĐỒNG Ở TRẺ EM 101 2. NGUYÊN NHÂN 2.1. Vi khuẩn: Nguyên nhân thƣờng gặp gây viêm phổi ở trẻ em đặc biệt ở các nƣớc đang phát triển là vi khuẩn. Vi khuẩn thƣờng gặp nhất là Streptococcus pneumoniae (phế cầu) chiếm khoảng 30 – 35% trƣờng hợp. Tiếp đến là Hemophilus influenzae (khoảng 10 – 30%), sau đó là các loại vi khuẩn khác (Branhamella catarrhalis, Staphylococcus aureus, Streptococcus pyogens...) (5,16). - Ở trẻ nhỏ < 2 tháng tuổi còn có thể do các vi khuẩn Gram âm đƣờng ruột nhƣ Klebsiella pneumoniae, E. coli, Proteus... - Ở trẻ lớn 5 – 15 tuổi có thể do Mycoplasma pneumoniae, Clammydia pneumoniae, Legionella pneumophila...(thƣờng gây viêm phổi không điển hình) 2.2. Virus: Những virus thƣờng gặp gây viêm phổi ở trẻ em là virus hợp bào hô hấp (Respiratory Syncitral virus = RSV), sau đó là các virus cúm A,B, á cúm Adenovirus, Metapneumovirus, Severe acute Respiratory Syndrome = SARS). Nhiễm virus đƣờng hô hấp làm tăng nguy cơ viêm phổi do vi khuẩn hoặc có thể kết hợp viêm phổi do virus và vi khuẩn (tỷ lệ này vào khoảng 20 – 30%). 2.3. Ký sinh trùng và nấm Viêm phổi ở trẻ em có thể do Pneumocystis carinii, Toxoplasma, Histoplasma, Candida spp... 3. CHẨN ĐOÁN Chẩn đoán viêm phổi cộng đồng ở trẻ em chủ yếu dựa vào dấu hiệu lâm sàng kết hợp X-quang phổi và một số xét nghiệm khác nếu có điều kiện. 3.1. Dựa vào lâm sàng: Theo ngiên cứu của TCYTTG viêm phổi cộng đồng ở trẻ em thƣờng có những dấu hiệu sau: (Khuyến cáo 5.1 – Phụ lục 1). - Sốt: Dấu hiệu thƣờng gặp nhƣng độ đặc hiệu không cao vì sốt có thể do nhiều nguyên nhân. Sốt có thể có ở nhiều bệnh, chứng tỏ trẻ có biểu hiện nhiễm khuẩn trong đó có viêm phổi. - Ho: Dấu hiệu thƣờng gặp và có độ đặc hiệu cao trong các bệnh đƣờng hô hấp trong đó có viêm phổi - Thở nhanh: Dấu hiệu thƣờng gặp và là dấu hiệu sớm để chẩn đoán viêm phổi ở trẻ em tại cộng đồng vì có độ nhạy và độ đặc hiệu cao (Khuyến cáo 5.1 – Phụ lục 1). Theo TCYTTG ngƣỡng thở nhanh của trẻ em đƣợc quy định nhƣ sau: + Đối với trẻ < 2 tháng tuổi: ≥ 60 lần/phút là thở nhanh. + Đối với trẻ 2 - 12 tháng tuổi: ≥ 50 lần/phút là thở nhanh. + Trẻ từ 1 – 5 tuổi: ≥ 40 lần/phút là thở nhanh.
- 102. Bộ Y tế| SỬ DỤNG KHÁNG SINH ĐIỀU TRỊ VIÊM PHỔI CỘNG ĐỒNG Ở TRẺ EM 102 - Cần lƣu ý: Đếm nhịp thở khi trẻ nằm yên hoặc lúc ngủ, phải đếm trọn 1 phút. Đối với trẻ < 2 tháng tuổi phải đếm 2 lần vì trẻ nhỏ thở không đều, nếu cả 2 lần đếm mà nhịp thở đều ≥ 60 lần/phút thì mới có giá trị. - Rút lõm lồng ngực: Là dấu hiệu của viêm phổi nặng. Để phát hiện dấu hiệu này cần nhìn vào phần dƣới lồng ngực (1/3 dƣới) thấy lồng ngực lõm vào khi trẻ thở vào. Nếu chỉ phần mềm giữa các xƣơng sƣờn hoặc vùng trên xƣơng đòn rút lõm thì chƣa phải rút lõm lồng ngực. - Ở trẻ < 2 tháng tuổi nếu chỉ rút lõm nhẹ thì chƣa có giá trị vì lồng ngực ở trẻ nhỏ lứa tuổi này còn mềm, khi thở bình thƣờng cũng có thể hơi bị rút lõm. Vì vậy ở lứa tuổi này khi rút lõm lồng ngực mạnh (lõm sâu và dễ nhìn thấy) mới có giá trị chẩn đoán (8). - Ran ẩm nhỏ hạt: Nghe phổi có ran ẩm nhỏ hạt là dấu hiệu của viêm phổi tuy nhiên độ nhạy thấp so với viêm phổi đƣợc xác định bằng hình ảnh X-quang. 3.2. Hình ảnh X-quang phổi Chụp X-quang phổi là phƣơng pháp để xác định các tổn thƣơng phổi trong đó có viêm phổi. Tuy nhiên không phải các trƣờng hợp viêm phổi đƣợc chẩn đoán trên lâm sàng nào cũng có dấu hiệu tổn thƣơng trên phim X-quang phổi tƣơng ứng và ngƣợc lại. Vì vậy không nhất thiết các trƣờng hợp viêm phổi cộng đồng nào cũng cần chụp X-quang phổi mà chỉ chụp X-quang phổi khi cần thiết (trƣờng hợp viêm phổi nặng cần điều trị tại bệnh viện) (Khuyến cáo 5.2 – Phụ lục 1). 3.3. Các xét nghiệm cận lâm sàng khác (nếu có điều kiện): Cấy máu, cấy dịch tỵ hầu, đờm, dịch màng phổi, dịch khí – phế quản qua ống nội khí quản, qua nội soi phế quản để tìm vi khuẩn gây bệnh, làm kháng sinh đồ; xét nghiệm PCR tìm nguyên nhân virus, nguyên nhân gây viêm phổi không điển hình nhƣ M. pneumoniae, Chlamydia... - Các xét nghiệm này chỉ có thể làm đƣợc tại các bệnh viện có điều kiện. (Khuyến cáo 5.4 và khuyến cáo 5.5 – Phụ lục 1) 4. PHÂN LOẠI THEO MỨC ĐỘ NẶNG NHẸ (THEO PHÂN LOẠI CỦA TCYTTG) 4.1. Không viêm phổi (Ho, cảm lạnh) - Trẻ có các dấu hiệu sau: + Ho + Chảy mũi + Ngạt mũi + Sốt hoặc không - Và không có các dấu hiệu sau: + Thở nhanh + Rút lõm lồng ngực
- 103. Bộ Y tế| SỬ DỤNG KHÁNG SINH ĐIỀU TRỊ VIÊM PHỔI CỘNG ĐỒNG Ở TRẺ EM 103 + Thở rít khi nằm yên + Và các dấu hiệu nguy hiểm khác 4.2. Viêm phổi (viêm phổi nhẹ) - Trẻ có các triệu chứng + Ho hoặc khó thở nhẹ + Sốt + Thở nhanh + Có thể nghe thấy ran ẩm hoặc không - Không có các triệu chứng của viêm phổi nặng nhƣ: + Rút lõm lồng ngực + Phập phồng cánh mũi + Thở rên: ở trẻ < 2 tháng tuổi + Tím tái và các dấu hiệu nguy hiểm khác Lưu ý: Đối với trẻ nhỏ < 2 tháng tuổi tất cả các trƣờng hợp viêm phổi ở lứa tuổi này đều là nặng và phải vào bệnh viện để điều trị và theo dõi. 4.3. Viêm phổi nặng - Trẻ có các dấu hiệu: + Ho + Thở nhanh hoặc khó thở + Rút lõm lồng ngực + Phập phồng cánh mũi + Thở rên (trẻ < 2 tháng tuổi) + Có thể có dấu hiệu tím tái nhẹ + Có ran ẩm hoặc không + X-quang phổi có thể thấy tổn thƣơng hoặc không - Không có các dấu hiệu nguy hiểm của viêm phổi rất nặng (Tím tái nặng, suy hô hấp nặng, không uống đƣợc, ngủ li bì khó đánh thức, co giật hoặc hôn mê...). 4.4. Viêm phổi rất nặng - Trẻ có thể có các triệu chứng của viêm phổi hoặc viêm phổi nặng. - Có thêm 1 trong các dấu hiệu nguy hiểm sau đây: + Tím tái nặng + Không uống đƣợc + Ngủ li bì khó đánh thức + Thở rít khi nằm yên + Co giật hoặc hôn mê + Tình trạng suy dinh dƣỡng nặng Cần theo dõi thƣờng xuyên để phát hiện các biến chứng, nghe phổi để phát hiện ran ẩm nhỏ hạt, tiếng thổi ống, rì rào phế nang giảm, tiếng cọ màng phổi... Và chụp X quang phổi để phát hiện các tổn thƣơng nặng của viêm phổi
- 104. Bộ Y tế| SỬ DỤNG KHÁNG SINH ĐIỀU TRỊ VIÊM PHỔI CỘNG ĐỒNG Ở TRẺ EM 104 và biến chứng nhƣ tràn dịch màng phổi, tràn khí màng phổi, áp xe phổi... để điều trị kịp thời. 5. ĐIỀU TRỊ Điều trị viêm phổi do vi khuẩn chủ yếu là sử dụng kháng sinh sau đó là các điều trị hỗ trợ khác. 5.1. Vì sao phải dùng kháng sinh cho tất cả các trẻ viêm phổi - Về nguyên tắc viêm phổi do vi khuẩn bắt buộc phải dùng kháng sinh điều trị, viêm phổi do virus đơn thuần thì kháng sinh không có tác dụng. Tuy nhiên trong thực tế rất khó phân biệt viêm phổi do vi khuẩn hay virus hoặc có sự kết hợp giữa virus với vi khuẩn kể cả dựa vào lâm sàng, X-quang hay xét nghiệm khác. - Ngay cả khi cấy vi khuẩn âm tính cũng khó có thể loại trừ đƣợc viêm phổi do vi khuẩn. Vì vậy WHO khuyến cáo nên dùng kháng sinh để điều trị cho tất cả các trƣờng hợp viêm phổi ở trẻ em. (Khuyến cáo 5.6 – Phụ lục 1). 5.2. Cơ sở để lựa chọn kháng sinh trong điều trị viêm phổi ở cộng đồng Việc lựa chọn kháng sinh trong điều trị viêm phổi lý tƣởng nhất là dựa vào kết quả nuôi cấy vi khuẩn và làm kháng sinh đồ để chọn kháng sinh thích hợp. Tuy nhiên trong thực tế khó thực hiện vì: + Việc lấy bệnh phẩm để nuôi cấy vi khuẩn và làm kháng sinh đồ rất khó khăn, đặc biệt là tại cộng đồng + Thời gian chờ kết quả xét nghiệm mới quyết định điều trị là không kịp thời, nhất là những trƣờng hợp viêm phổi nặng cần điều trị cấp cứu. Vì vậy việc lựa chọn kháng sinh điều trị viêm phổi ở trẻ em chủ yếu dựa vào đặc điểm lâm sàng, lứa tuổi, tình trạng miễn dịch, mức độ nặng nhẹ của bệnh cũng nhƣ tình hình kháng kháng sinh của các vi khuẩn gây bệnh thƣờng gặp để có quyết định thích hợp. Theo tuổi và nguyên nhân: + Đối với trẻ sơ sinh và < 2 tháng tuổi: Nguyên nhân thƣờng gặp là liên cầu B, tụ cầu, vi khuẩn Gram-âm, phế cầu (S. pneumoniae) và H. influenzae. + Trẻ từ 2 tháng đến 5 tuổi nguyên nhân hay gặp là phế cầu (S. pneumoniae) và H. influenzae. + Trẻ trên 5 tuổi ngoài S. pneumoniae và H. influenzae còn có thêm Mycoplasma pneumoniae, Chlamydia pneumoniae, Legionella pneumophila... (6). - Theo tình trạng miễn dịch: Trẻ bị suy giảm miễn dịch bẩm sinh hay mắc phải đặc biệt là trẻ bị HIV – AIDS thƣờng bị viêm phổi do kí sinh trùng nhƣ Pneumocystis carini., Toxoplasma, do nấm nhƣ Candida spp, Cryptococcus spp, hoặc do virus nhƣ Cytomegalo virus, Herpes simplex hoặc do vi khuẩn nhƣ S. aureus, các vi khuẩn Gram-âm và Legionella spp.
- 105. Bộ Y tế| SỬ DỤNG KHÁNG SINH ĐIỀU TRỊ VIÊM PHỔI CỘNG ĐỒNG Ở TRẺ EM 105 - Theo mức độ nặng nhẹ của bệnh Các trƣờng hợp viêm phổi nặng và rất nặng (suy hô hấp, sốc, tím tái, bỏ bú, không uống đƣợc, ngủ li bì khó đánh thức, co giật, hôn mê hoặc tình trạng suy dinh dƣỡng nặng...thƣờng là do các vi khuẩn Gram-âm hoặc tụ cầu nhiều hơn là do phế cầu và H. influenzae. - Theo mức độ kháng thuốc Mức độ kháng kháng sinh tùy theo từng địa phƣơng, từng vùng (thành thị có tỷ lệ kháng kháng sinh cao hơn ở nông thôn, ở bệnh viện tỷ lệ kháng thuốc cao hơn ở cộng đồng, ở nơi lạm dụng sử dụng kháng sinh có tỷ lệ kháng thuốc cao hơn nơi sử dụng kháng sinh an toàn và hợp lý...) (6). Ở Việt Nam tình hình kháng kháng sinh của 3 vi khuẩn thƣờng gặp gây viêm phổi ở trẻ em (xem Bảng II.5 – ASTS 2003 – 2004). Mặc dù nghiên cứu trong phòng xét nghiệm thì tỷ lệ kháng kháng sinh của các vi khuẩn gây viêm phổi ở trẻ em là khá cao, nhƣng trong thực tế lâm sàng nghiên cứu y học bằng chứng thì một số kháng sinh nhƣ penicilin, ampicilin, gentamycin và chloramphenicol...vẫn có tác dụng trong điều trị viêm phổi cộng đồng, kể cả Co-trimoxazol (1,4). Vì vậy các thầy thuốc cần phân tích các đặc điểm nói trên để lựa chọn kháng sinh phù hợp. Bảng II.5. Tình hình kháng kháng sinh của 3 vi khuẩn thƣờng gặp gây viêm phổi ở trẻ em Kháng sinh S. pneumoniae (%) H. influenzae (%) M. catarrhalis Penicilin Ampicilin Cephalothin Cefuroxime Erythromycin Cefortaxim Gentamycin Cotrimoxazole Chloramphenicol 8,4% 0 14,5 - 64,6 0 - 62,9 31,9 - 84,6 64,3 50,0 13,2 2,6 35,1 88,6 73,2 - 24,2 6,8 1,7 17,3 4,9 8,3 65,8 65,8 5.3. Hƣớng lựa chọn kháng sinh trong điều trị viêm phổi trẻ em a) Viêm phổi trẻ sơ sinh và < 2 tháng tuổi - Ở trẻ sơ sinh và dƣới 2 tháng tuổi, tất cả các trƣờng hợp viêm phổi đều là nặng và phải đƣa trẻ đến bệnh viện để theo dõi và điều trị: + Benzyl penicilin 50mg/kg/ngày (TM) chia 4 lần hoặc
- 106. Bộ Y tế| SỬ DỤNG KHÁNG SINH ĐIỀU TRỊ VIÊM PHỔI CỘNG ĐỒNG Ở TRẺ EM 106 + Ampicilin 100 – 150 mg/kg/ngày kết hợp với gentamycin 5-7,5 mg/kg/ngày (TB hoặc TM) dùng 1 lần trong ngày. Một đợt điều trị từ 5 -10 ngày. - Trong trƣờng hợp viêm phổi rất nặng có thể dùng: + Cefotaxim 100 – 150 mg/kg/ngày (tiêm TM) chia 3-4 lần trong ngày. b) Viêm phổi ở trẻ 2 tháng – 5 tuổi - Viêm phổi (không nặng) Kháng sinh uống vẫn đảm bảo an toàn và hiệu quả trong điều trị viêm phổi cộng đồng ở trẻ em kể cả một số trƣờng hợp nặng. (Khuyến cáo 5.8 – Phụ lục 1). Lúc đầu có thể dùng: + Co-trimoxazol 50mg/kg/ngày chia 2 lần (uống) ở nơi vi khuẩn S. pneumoniae chƣa kháng nhiều với thuốc này. + Amoxycilin 45mg/kg/ngày (uống) chia làm 3 lần. Theo dõi 2 - 3 ngày nếu tình trạng bệnh đỡ thì tiếp tục điều trị đủ từ 5 – 7 ngày. Thời gian dùng kháng sinh cho trẻ viêm phổi ít nhất là 5 ngày (Khuyến cáo 5.10 – Phụ lục 1). Nếu không đỡ hoặc nặng thêm thì điều trị nhƣ viêm phổi nặng. Ở những nơi tình trạng kháng kháng sinh của vi khuẩn S. pneumoniae cao có thể tăng liều lƣợng amoxycilin lên 75mg/kg/ngày hoặc 90mg/kg/ngày chia 2 lần trong ngày. + Trƣờng hợp vi khuẩn H. influenzae và B. catarrhalis sinh beta- lactamase cao có thể thay thế bằng amoxicillin-clavulanat. - Viêm phổi nặng + Benzyl penicilin 50mg/kg/lần (TM) ngày dùng 4-6 lần. + Ampicilin 100 - 150 mg/kg/ngày. Theo dõi sau 2-3 ngày nếu đỡ thì tiếp tục điều trị đủ 5 – 10 ngày. Nếu không đỡ hoặc nặng thêm thì phải điều trị nhƣ viêm phổi rất nặng. Trẻ đang đƣợc dùng kháng sinh đƣờng tiêm để điều trị viêm phổi cộng đồng có thể chuyển sang đƣờng uống khi có bằng chứng bệnh đã cải thiện nhiều và tình trạng chung trẻ có thể dùng thuốc đƣợc theo đƣờng uống (Khuyến cáo 5.9 – Phụ lục 1). - Viêm phổi rất nặng + Benzyl penicilin 50mg/kg/lần (TM) ngày dùng 4-6 lần phối hợp với gentamycin 5 -7,5 mg/kg/ ngày (TB hoặc TM) dùng 1 lần trong ngày + Hoặc chloramphenicol 100mg/kg/ngày (tối đa không quá 2g/ngày). Một đợt dùng từ 5- 10 ngày. Theo dõi sau 2-3 ngày nếu đỡ thì tiếp tục điều trị cho đủ 7 -10 ngày hoặc có thể dùng ampicilin 100 – 150mg/kg/ngày kết hợp với gentamycin 5 -7,5 mg/kg/ ngày (TB hoặc TM) dùng 1 lần trong ngày.
- 107. Bộ Y tế| SỬ DỤNG KHÁNG SINH ĐIỀU TRỊ VIÊM PHỔI CỘNG ĐỒNG Ở TRẺ EM 107 Nếu không đỡ hãy đổi 2 công thức trên cho nhau hoặc dùng cefuroxim 75 – 150 mg/kg/ ngày (TM) chia 3 lần (6). - Nếu nghi ngờ viêm phổi do tụ cầu hãy dùng: + Oxacilin 100 mg/kg/ngày (TM hoặc TB) chia 3-4 lần kết hợp với gentamycin 5 -7,5 mg/kg/ ngày (TB hoặc TM) dùng 1 lần trong ngày. + Nếu không có oxacilin thay bằng: Cephalothin 100mg/kg/ngày (TM hoặc TB) chia 3-4 lần kết hợp với gentamycin liều nhƣ trên. Nếu tụ cầu kháng methicilin cao có thể sử dụng: + Vancomycin 10mg/kg/lần ngày 4 lần (12) (Khuyến cáo 5.8 – Phụ lục 1). c) Viêm phổi ở trẻ trên 5 tuổi Ở lứa tuổi này nguyên nhân chủ yếu gây viêm phổi thƣờng gặp vẫn là S. pneumoniae và H. influenzae. Sau đó là các vi khuẩn gây viêm phổi không điển hình là Mycoplasma pneumoniae, Chlamydia pneumoniae và Legionella pneumophila...Vì vậy có thể dùng các kháng sinh sau: + Benzyl penicilin: 50mg/kg/lần (TM) ngày 4-6 lần + Hoặc cephalothin: 50 – 100 mg/kg/ngày (TM hoặc TB) chia làm 3-4 lần + Hoặc cefuroxim: 50 – 75 mg/kg/ngày (TM hoặc TB) chia làm 3 lần + Hoặc ceftriazon: 50 – 100 mg/kg/ngày (TM hoặc TB) chia làm 1- 2 lần. Nếu nơi có tỷ lệ H. influenzae sinh beta-lactamase cao thì có thể thay thế bằng amoxycilin-clavulanat hoặc ampicilin-sulbactam (Unacin) TB hoặc TM. (6,12). Nếu là nguyên nhân do các vi khuẩn Mycoplasma, Chlamydia, Legionella... gây viêm phổi không điển hình có thể dùng: + Erythromycin: 40 -50 mg/kg/ngày chia 4 lần uống trong 10 ngày (13) + Hoặc azithromycin: 10mg/kg/trong ngày đầu sau đó 5mg/kg trong 4 ngày tiếp theo. Trong một số trƣờng hợp có thể dùng tới 7 – 10 ngày (11). (Khuyến cáo 5.7 – Phụ lục 1) 6. PHÒNG BỆNH - Vệ sinh môi trƣờng nhà ở sạch sẽ. - Tránh đun bếp than, giảm khói bếp, khói thuốc là trong nhà. - Giảm tỷ lệ mang vi khuẩn ở tỵ hầu, phòng và điều trị kịp thời các trƣờng hợp viêm mũi, họng, cảm cúm... - Tăng cƣờng vệ sinh tay. - Bảo đảm tiêm vaccine phòng bệnh cho trẻ em theo chƣơng trình tiêm chủng. Các vaccine cần thiết để phòng các bệnh đƣờng hô hấp ở trẻ em là H. influenzae type b (Hib), ho gà, phế cầu, cúm...
- 108. Bộ Y tế| SỬ DỤNG KHÁNG SINH ĐIỀU TRỊ VIÊM PHỔI CỘNG ĐỒNG Ở TRẺ EM 108 TÀI LIỆU THAM KHẢO 1. Igor Rudan et al. Epidemiology and Etiology of childhood pneumoniae. Bulletin of the World Health Organization Volum 86, Number 5, May 2008, 321-416 2. Nguyễn Tiến Dũng, Hoàng Kim Huyền, Phan Quỳnh Lan. Nghiên cứu dịch tễ học và sử dụng kháng sinh trong điều trị viêm phổi trẻ em dưới 5 tuổi tại Khoa Nhi Bệnh viện Bạch Mai. Y học thực hành số 391, 2000,tr 166-169 3. Trần Quỵ, N.T.Dũng, N.V.Tiêm, Kiều Mạnh Thắng. Kháng sinh trong điều trị viêm phổi tại cộng đồng. Kỷ yếu công trình nghiên cứu khoa học Bệnh viện Bạch Mai (1991-1992) T1, tr 113 – 119. 4. Trần Quỵ, Nguyễn Tiến Dũng: Đặc điểm lâm sàng và sử dụng kháng sinh trong điều trị viêm phổi ở trẻ 2 tháng – 1 tuổi. Đề tài nhánh cấp nhà nƣớc KY01-06 – 03B – 1995. 5. UNICEF/WHO – Pneumonia. The forgotten killer of the children - 2006 6. Cameron Grant – Pneumonia acute in infants and children starship childrens health clinical Guideline – Reviewed September 2005. 7. Bristish Thoracic society of Standards of care committee. Bristish Thoracic society Guidelines for the management of community acquired pneumonia in childhood. Thorax 2002 57 Suppl 1, i 124. 8. WHO – Antibiotic in the treatment of acute respiratory infections in young children. WHO/ARI 90 – 10 9. Nelson John D- Community acquired pneumonia in children guidelines for treatment. Pediatr Infect. Dis.J.Volum 19 (3) March 2000 . 251- 253 10. Watanabe.K, Anh ĐĐ, Hƣơng Ple T et al. Drug Resistant pneumococci in children with acute lover respiratory infection in Vietnam. Pediatr. Int 2008 – Aug 50 (4) 514, 8 11. Lee P.I, Wu M.H, Huang L.M, et al – An open randomized comparative study of clarithromycin and Erythromycin in the treatment of children with community acquired pneumonia. J. Microbial. Immunol, Infect. 2008 Feb. 41 (1) 54-61 12. Kogan. R, Martinez MA, Rubila. L et al. Comparative randomized trial of azithromycin versus erythromycin and amoxycilin for treatment of community acquired pneumonia in children. Pediatr pulmonol 2003, Feb 35 (2) 91-8 13. Mc. Intosh. K, Community Acquired pneumonia in children N. Engl. J. Med. 2002, 346,429 -37 14. Harris M, Clark.J, Coote. N, et al – Bristish Thoracic society standart of care commitee Bristish Thoracic Society guidelines for the mannagement of community acquired pneumonia in children update 2011- Thorax 2011 oct 66 Suppl 2ii 1-23. 15. Hazir T, Fox LM, Nisar YB et al. New outpatient short course home oral therapy for severe pneumonia study group ambulatory short course high dose oral amoxicilin for treatment of severe pneumonia in children a randomized equivalency. Lanet 2008 Jan 5, 371 (9606) 49 – 56 16. Nguyễn Tiến Dũng – Trần Quỵ, May Mya Sein, Nghiên cứu tác dụng của Cefuroxim sodium tiêm và Cefuroxim acetyl uống trong điều trị viêm phổi mắc phải tại cộng đồng ở trẻ em. Y học Việt Nam 1997, 7 (218) 21 -26
- 109. Bộ Y tế| SỬ DỤNG KHÁNG SINH ĐIỀU TRỊ VIÊM PHỔI CỘNG ĐỒNG Ở TRẺ EM 109 17. Đỗ Thanh Xuân: Nghiên cứu đặc điểm lâm sàng và điều trị viêm phổi do vi khuẩn kháng kháng sinh ở trẻ em. Luận án tiến sĩ y học năm 2000. 18. Anh ĐĐ, Hƣơng Ple.T, Watanabe. K et al. Increased rate intense nasopharyngeal bacterial colonization of Vietnamese children with radiological pneumonia. Tohoku.J.Exp. Med 2007 Oct. 213 (2) 167 – 72. 19. Sinha. A, Levine.O, Knoll N.D, et al . Cost effecti veness of pneumonia conjugate vaccination in the prevention of child mortality: an international economic analysis. Lancer 2007, 269, 359 – 69. 20. World Health Organization. The global burden of disease: 2004 update. Geneva, World Health Organization 2008. Http://www.who.int/evidence/bod. 21. Hội lao và bệnh phổi Việt Nam. Hướng dẫn xử trí các bệnh nhiễm khuẩn hô hấp dưới không do lao. Nhà xuất bản Y học – 2012. Trang 111-133.
- 110. Bộ Y tế| VIÊM PHỔI BỆNH VIỆN 110 VIÊM PHỔI BỆNH VIỆN 1. ĐẠI CƢƠNG - Viêm phổi bệnh viện (VPBV) bao gồm các khái niệm: Viêm phổi mắc phải bệnh viện (nosocomial pneumonia hoặc hospital acquired pneumonia), viêm phổi liên quan đến chăm sóc y tế (healthcare associated pneumonia ), viêm phổi liên quan đến thở máy (ventilation associated pneumonia). - Viêm phổi bệnh viện (VPBV) là tổn thƣơng nhiễm khuẩn phổi xuất hiện sau khi ngƣời bệnhngƣời bệnh nhập viện ít nhất 48h mà trƣớc đó không có biểu hiện triệu chứng hoặc ủ bệnh tại thời điểm nhập viện. - Trƣờng hợp ngƣời bệnhngƣời bệnh đã đƣợc đặt ống nôi khí quản (NKQ), thở máy sau 48h xuất hiện viêm phổi đƣợc định nghĩa là viêm phổi liên quan đến thở máy (VPTM). - Viêm phổi liên quan đến chăm sóc y tế (VPCSYT), là loại viêm phổi tiến triển có thể tại bệnh viện hoặc ngoài bệnh viện, các ngƣời bệnhngƣời bệnh đó chỉ cần có tiền sử tiếp xúc với các chăm sóc y tế có nguy cơ mang vi khuẩn đa kháng thuốc: Nằm viện trong vòng 90 ngày, nằm điều trị tại các trung tâm điều dƣỡng, chạy thận nhân tạo tại nhà, tiếp xúc với thành viên trong gia đình có chứa vi khuẩn đa kháng. - Dựa theo nhiều khuyến cáo trên thế giới, VPBV đƣợc chia ra 2 nhóm chính: + Nhóm I: VPBV khởi phát sớm <5 ngày và không có yếu tố nguy cơ nhiễm vi khuẩn đa kháng (MDR). + Nhóm II: VPBV khởi phát muộn ≥ 5 ngày và/hoặc có yếu tố nguy cơ nhiễm vi khuẩn MDR. 2. NGUYÊN NHÂN - Nguyên nhân gây bệnh khá đa dạng, thƣờng do nhiều loại vi khuẩn và chúng hay kết hợp với nhau, hiế m khi nguyên nhân là virus và nấ m nếu ngƣời bệnhngƣời bệnh không bị suy giảm miễn dịch. Có hai nhóm vi khuẩn gây bệnh thƣờng gặp. Nhóm gồm các vi khuẩn Gram-âm hiế u khí khá ng nhiề u thuố c nhƣ Pseudomonas aeruginosa, Escherichia coli, Enterobacteriacae, Klebsiella pneumoniae và Acinetobacter baumannii. Nhóm MRSA (S. aureus kháng methicilin), nhóm vi khuẩ n Gram-dƣơng nhƣ Staphylococcus aureus. Viêm phổ i do S. aureus gặ p nhiề u hơn ở bệ nh nhân bị đá i thá o đƣờ ng, chấ n thƣơng sọ nã o, điều trị tại ICU. Ngoài ra, một số vi khuẩn thuộc các chủng streptococci, staphylococci coagulase (-), Neisseria và Corynebacterium hội sinh ở vùng miệng hầu cũng có thể gây bệnh. Những vi khuẩn này có thể gây nhiễm khuẩn trên các ngƣời bệnhngƣời bệnh thiếu hụt miễn dịch, khi hàng rào miễn dịch bị tổn thƣơng.
- 111. Bộ Y tế| VIÊM PHỔI BỆNH VIỆN 111 - Viêm phổi khởi phát sớm thƣờng là các chủng vi khuẩn ngoài bệnh viện: Streptococcus pneumoniae, Haemophilus influenzae, S. aureus nhạy cảm với methicilin (MSSA)… - Viêm phổi khởi phát muộn thƣờng là các vi khuẩn bệnh viện và đa kháng thuốc: Pseudomonas aeruginosa, Escherichia coli, Enterobacter, Klebsiella pneumoniae và Acinetobacter baumannii, S. aureus khángmethicilin... - Viêm phổi liên quan đến chăm sóc y tế thƣờng là những trƣờng hợp có nguy cơ nhiễm vi khuẩn đa kháng. 3. TRIỆU CHỨNG a) Lâm sàng - Sốt > 38o C hoặc < 35o C - Tăng số lƣợng dịch tiết phế quản nhƣ mủ b) Cận lâm sàng - Bạch cầu máu ngoại vi trên 10000/mm3 hoặc dƣới 5000/mm3 . Tuy nhiên các ngƣời bệnhngƣời bệnh có suy giảm miễn dịch hoặc đang đƣợc điều trị hóa chất, corticoid, bệnh máu… bạch cầu có thể không tăng mặc dù ngƣời bệnhngƣời bệnh có nhiễm khuẩn nặng. - Các thay đổi trên X-quang: Hình ảnh thâm nhiễm phế nang, hình ảnh bóng mờ, hang, mờ rãnh liên thùy, xẹp phổi và các thâm nhiễm không đối xứng trên nền phổi có tổn thƣơng đối xứng trƣớc đó. c) Phân loại mức độ nặng - Viêm phổi bệnh viện mức độ nhẹ, vừa: Không có các biểu hiện sau: Tụt huyết áp, không phải đặt nội khí quản, không có hội chứng nhiễm khuẩn huyết, không có tình trạng tiến triển nặng lên nhanh tổn thƣơng trên X-quang phổi, không có biểu hiện suy đa phủ tạng. - Viêm phổi bệnh viện mức độ nặng: Có các biểu hiện nói trên và có S.aureus kháng methiciline (MRSA). 4. ĐIỀU TRỊ BẰNG KHÁNG SINH a) Nguyên tắc chung - Xử trí tuỳ theo mức độ nặng. Những trƣờng hợp viêm phổi bệnh viện nặng cần đƣợc điều trị tại khoa Hồi sức tích cực. - Lựa chọn kháng sinh ban đầu thƣờng dựa theo các yếu tố nguy cơ của viêm phổi mắc phải ở bệnh viện, mô hình vi khuẩn gây bệnh thƣờng gặp tại địa phƣơng, mức độ nặng của bệnh, tuổi ngƣời bệnhngƣời bệnh, các bệnh kèm theo, các tƣơng tác và tác dụng phụ của thuốc. - Cần phối hợp kháng sinh cho các trƣờng hợp nghi ngờ nhiễm khuẩn do các vi khuẩn đa kháng hoặc các trƣờng hợp VPBV nặng.
- 112. Bộ Y tế| VIÊM PHỔI BỆNH VIỆN 112 - Xem xét chiến lƣợc điều trị xuống thang ngay sau khi có kết quả kháng sinh đồ. b) Lựa chọn kháng sinh điều trị theo kinh nghiệm - Kháng sinh có thể đƣợc lựa chọn theo Bảng II.6 và Bảng II.7. - Thời gian điều trị thƣờng từ 10 – 14 ngày, thời gian điều trị có thể kéo dài hơn đến 21 ngày nếu nhiễm các vi khuẩn kháng thuốc nhƣ: P. aeruginosa, Acinetobacter sp., Stenotrophomonas maltophilia và MRSA hoặc ngƣời bệnhngƣời bệnh có triệu chứng kéo dài: Sốt>380 c, còn đờm mủ, X-quang cải thiện chậm… - Khi đã xác định đƣợc căn nguyên gây bệnh thì điều trị theo kháng sinh đồ. - Nghi nhiễm vi khuẩn đa kháng khi: + Điều trị kháng sinh trong vòng 90 ngày trƣớc + Nằm viện ≥ 5 ngày + Ở những nơi có tỷ lệ kháng kháng sinh cao trong cộng đồng hay trong bệnh viện + Viêm phổi liên quan đến chăm sóc y tế - Viêm phổi mắc phải ở bệnh viện cần đƣợc điều trị nội trú tại các bệnh viện tỉnh và bệnh viện trung ƣơng. Bảng II.6. Lựa chọn kháng sinh điều trị theo kinh nghiệm Phân loại Nguyên nhân chính Kháng sinh ƣu tiên VPBV sớm (không có nguy cơ nhiễm vi khuẩn kháng thuốc) S. pneumoniae, Streptococcus spp., MSSA, H.influenzae, E.coli, Klebsiella spp., Enterobacter, Proteus spp. và Serratia spp. Cephalosporin, thế hệ III: Ceftriaxon 1-2 g mỗi 24h TM hoặc Cefotaxim 1-2 g mỗi 8h, TM Hoặc Cephalosporin, thế hệ IV: Cefepim 1-2 g mỗi 12h, TM Hoặc Beta-lactam-chất ức chế beta-lactamase (Piperacilin-tazobactam 4,5 g mỗi 8h TM) Hoặc Fluoroquinolon: Levofloxacin 750 mg mỗi 24h TM hoặc Moxifloxacin 400 mg mỗi 24h TM VPBV muộn (có nguy cơ nhiễm VK S. pneumoniae, Streptococcus spp., MSSA, Cephalosporin, thế hệ III: Ceftriaxon 1-2 g mỗi 24h TM hoặc Cefotaxim 1-2 g mỗi 8h TM
- 113. Bộ Y tế| VIÊM PHỔI BỆNH VIỆN 113 Phân loại Nguyên nhân chính Kháng sinh ƣu tiên đa kháng) mức độ nhẹ và vừa H. influenzae, E.coli Klebsiella spp., Enterobacter Proteus spp. và Serratia spp. P. aeruginosa Acinetobacter spp. Có thể gặp MRSA Hoặc Cephalosporin, thế hệ IV: Cefepim 1-2 g mỗi 8-12h, TM Hoặc Beta-lactam-chất ức chế beta-lactamase (Piperacilin-tazobactam 4,5 g mỗi 6h, TM) Hoặc Carbapenem: Imipenem 500mg mỗi 8h truyền TM hoặc meropenem 500mg mỗi 8h, đƣờng TM Hoặc Fluoroquinolon: Levofloxacin 750 mg mỗi 24h, TM hoặc Moxifloxacin 400 mg mỗi 24h, TM Phối hợp hoặc không: Vancomycin 1 g mỗi 12h, TM hoặc linezolid 600 mg mỗi 12h, TM (nếu có hoặc nghi ngờ MRSA) VPBV muộn nặng phải điều trị tại ICU S. pneumoniae, Streptococcus spp. MRSA H. influenzae, Escherichia coli, Klebsiella spp. Enterobacter Proteus spp. và Serratia spp. P. aeruginosa Acinetobacter spp. Legionella spp. Cephalosporin kháng Pseudomonas Ceftazidim 2g mỗi 8h hoặc cefepim 1-2 g mỗi 8-12h, TM Hoặc Beta-lactam-chất ức chế beta-lactamase (Piperacilin-tazobactam 4,5 g mỗi 6h, TM) Hoặc Carbapenem: Imipenem 500mg – 1g mỗi 6h, truyền TM hoặc meropenem 1g mỗi 8h, đƣờng TM Phối hợp với: Fluoroquinolon: Ciprofloxacin 400 mg mỗi 8h TM hoặc Levofloxacin 750 mg mỗi 24h, TM Hoặc Aminoglycosid: Gentamicin hoặc tobramycin 5-7 mg/kg mỗi 24h, TM hoặc amikacin 15-20 mg/kg mỗi 24h, TM Phối hợp hoặc không: Vancomycin 1g mỗi 12h, TM hoặc linezolid 600 mg mỗi 12h, TM (nếu có hoặc nghi ngờ MRSA)
- 114. Bộ Y tế| VIÊM PHỔI BỆNH VIỆN 114 Bảng II.7. Lựa chọn kháng sinh cho một số chủng vi khuẩn đa kháng thuốc Chủng vi khuẩn Thuốc ƣu tiên Thuốc thay thế S. aureus kháng methicilin (MRSA) Vancomycin hoặc teicoplanin Linezolid K. pneumoniae và các Enterobacteriaceae khác (ngoại trừ Enterobacter) sinh ESBL Carbapenem (imipenem, meropenem) aminoglycosid Piperacilin-tazobactam, aminoglycosid Enterobacter Carbapenem (imipenem, meropenem), beta-lactam – chất ức chế beta-lactamase (piperacilin- tazobactam, ticarcilin-clavulanat), cefepim, fluoroquinolon, aminoglycosid Cephalosporin thế hệ 3 + aminoglycosid MDR P. aeruginosa Carbapenem hoặc piperacilin- tazobactam + aminoglycosid hoặc fluroquinolon (ciprofloxacin) Polymyxin B hoặc colistin MDR Acinetobacter Carbapenem phối hợp với colistin Cefoperazon-sulbactam phối hợp với colistin Các chủng siêu kháng thuốc Các phối hợp có thể: Carbapenem + ampicilin-sulbactam Doxycyclin + amikacin Colistin + rifampicin ± ampicilin-sulbactam Chú ý: Khi sử dụng kết hợp với thuốc nhóm aminoglycosid cần theo dõi chức năng thận của ngƣời bệnh 2 lần/ tuần. 5. DỰ PHÒNG - Tôn trọng nguyên tắc vệ sinh: Rửa tay kỹ bằng xà phòng, khử trùng tay bằng cồn trƣớc và sau khi thăm khám ngƣời bệnhngƣời bệnh, trƣớc lúc làm thủ thuật nhằm tránh lây nhiễm chéo. Tuân thủ tuyệt đối nguyên tắc vô trùng khi làm các thủ thuật. Cách ly sớm các ngƣời bệnhngƣời bệnh nhiễm vi khuẩn đa kháng thuốc. - Theo dõi chặt chẽ tình trạng nhiễm khuẩn trong khoa, trong bệnh viện nhằm phát hiện những chủng vi khuẩn kháng thuốc để đƣa ra hƣớng dẫn điều trị kháng sinh hợp lý cho các trƣờng hợp nghi ngờ có viêm phổi mắc phải ở bệnh viện.
- 115. Bộ Y tế| VIÊM PHỔI BỆNH VIỆN 115 - Nên chỉ định thông khí nhân tạo không xâm nhập sớm nhằm hạn chế các trƣờng hợp phải đặt nội khí quản, thông khí nhân tạo xâm nhập – nguyên nhân hàng đầu gây viêm phổi mắc phải ở bệnh viện. - Nên đặt nội khí quản, ống thông dạ dày theo đƣờng miệng hơn là đƣờng mũi, nhằm tránh nguy cơ viêm xoang từ đó có thể giảm nguy cơ viêm phổi bệnh viện. - Nên hút liên tục dịch ở hạ họng, trên thanh quản. Nên bơm bóng ống nội khí quản khoảng 20 cm H2O để ngăn dịch hầu họng xuống đƣờng hô hấp dƣới. - Cần thận trọng đổ nƣớc ở các bình chứa nƣớc đọng trên đƣờng ống thở tránh để nƣớc đọng ở đó chảy vào dây ống thở qua việc khí dung thuốc. Đảm bảo dụng cụ, nguyên tắc vô trùng khi hút đờm qua nội khí quản hoặc ống mở khí quản. - Cố gắng cai thở máy sớm, giảm tối thiểu thời gian lƣu ống nội khí quản và thông khí nhân tạo xâm nhập. - Ngƣời bệnhNgƣời bệnh nên đƣợc nằm ở tƣ thế đầu cao (300 - 450 ) để tránh nguy cơ sặc phải dịch đƣờng tiêu hóa đặc biệt ở những ngƣời bệnhngƣời bệnh ăn qua ống thông dạ dày. - Vỗ rung hằng ngày đối với các ngƣời bệnhngƣời bệnh phải nằm lâu. - Vệ sinh răng miệng thƣờng xuyên cho những ngƣời bệnhngƣời bệnh rối loạn ý thức, hôn mê, thở máy kéo dài. TỪ VIẾT TẮT TRONG BÀI VPBV Viêm phổi bệnh viện NKQ Nội khí quản VPTM Viêm phổi liên quan đến thở máy VPCSYT Viêm phổi liên quan đến chăm sóc y tế TÀI LIỆU THAM KHẢO 1. Cunha BA (2010), Pneumonia Essentials 3nd Ed, Royal Oak, MI: Physicians Press, 111- 118. 2. Ferrer M, Liapikou A, Valencia M, et al (2010), “Validation of the American Thoracic Society-Infectious Diseases Society of America guidelines for hospital-acquired pneumonia in the intensive care unit”, Clin Infect Dis, 50(7):945. 3. Jean Chastre, Charles-Eduoard Luyt (2010), “Ventilator-Associated Pneumonia”, Murray and Nadel’s Textbook of Respiratory Medicine (5th ed), Saunder.
- 116. Bộ Y tế| VIÊM PHỔI BỆNH VIỆN 116 4. Coleman Rotstein, Gerald Evans, Abraham Born, Ronald Grossman, R Bruce Light, Sheldon Magder, Barrie McTaggart, Karl Weiss (2008), “Clinical practice guidelines for hospital-acquired pneumonia and ventilator-associated pneumonia in adults” AMMI Canada guidelines. 5. ATS (2005), “Guidelines for the Management of Adults with Hospital-acquired, Ventilator- associated, and Healthcare-associated Pneumonia” Am J Respir Crit Care Med Vol 171. pp 388–416
- 117. Bộ Y tế| VIÊM PHỔI LIÊN QUAN ĐẾN THỞ MÁY 117 VIÊM PHỔI LIÊN QUAN ĐẾN THỞ MÁY 1. ĐẠI CƢƠNG Định nghĩa: Viêm phổi liên quan đến thở máy (Ventilator Associated Pneumonia - VAP), đƣợc định nghĩa là nhiễm khuẩn nhu mô phổi xảy ra sau 48 giờ kể từ khi ngƣời bệnh đƣợc thở máy (qua ống nội khí quản, hoặc canuyn mở khí quản), ngƣời bệnh không trong thời kỳ ủ bệnh tại thời điểm bắt đầu đƣợc thở máy. Là bệnh lý nhiễm khuẩn bệnh viện rất thƣờng gặp trong khoa hồi sức, với tỷ lệ 8-10% ngƣời bệnh điều trị tại khoa hồi sức, và 27% trong số ngƣời bệnh đƣợc thở máy. Tỷ lệ tử vong khoảng 20-50% theo nhiều nghiên cứu, thậm chí có thể tới 70% khi nhiễm các vi khuẩn đa kháng. Làm tăng tỷ lệ tử vong, kéo dài thời gian thở máy, thời gian nằm viện và tăng chi phí điều trị. 2. NGUYÊN NHÂN VÀ CÁC YẾU TỐ NGUY CƠ 2.1. Nguyên nhân - Các vi sinh vật gây bệnh rất thay đổi phụ thuộc vào đặc điểm ngƣời bệnh trong từng khoa hồi sức, phƣơng tiện chẩn đoán, thời gian nằm viện cũng nhƣ thời gian nằm điều trị tại khoa hồi sức, qui trình kiểm soát nhiễm khuẩnvà các chính sách sử dụng kháng sinh tại đơn vị đó. - Các nguyên nhân hay gặp trong viêm phổi liên quan đến thở máy sớm (< 5 ngày): Tụ cầu nhạy methicilin, Streptococcus pneumoniae, Hemophilus influenzae. - Viêm phổi liên quan đến thở máy muộn (≥ 5 ngày): Tụ cầu kháng methicilin, P. aeruginosa, Acinetobacter baumannii, Stenotrophomonas maltophilia. - Ngƣời bệnh đã dùng kháng sinh trƣớc đó: Tụ cầu kháng methicilin, P. aeruginosa, Acinetobacter baumannii và các vi khuẩn Gram-âm đa kháng khác. Ngoài ra gần đây nấm là nguyên nhân rất đáng chú ý gây viêm phổi bệnh viện, đặc biệt ở những ngƣời bệnh có cơ địa suy giảm miễn dịch, sử dụng kháng sinh phổ rộng dài ngày. 2.2. Các yếu tố nguy cơ của viêm phổi liên quan đến thở máy a) Yếu tố liên quan đến người bệnh - Tuổi ≥ 60. - Mức độ nặng của bệnh. - Suy tạng. - Dinh dƣỡng kém hoặc giảm albumin máu.
- 118. Bộ Y tế| VIÊM PHỔI LIÊN QUAN ĐẾN THỞ MÁY 118 - Đau bụng thƣợng vị hoặc có phẫu thuật vùng ngực. - Hội chứng suy hô hấp cấp tiến triển. - Bệnh phổi mạn tính. - Bệnh lý thần kinh cơ. - Chấn thƣơng, bỏng. - Hôn mê, suy giảm ý thức. - Hít phải lƣợng thể tích lớn. - Có vi khuẩn khu trú ở đƣờng hô hấp trên. - Vi khuẩn khu trú ở dạ dày và độ pH dịch vị. - Viêm xoang. b) Yếu tố liên quan đến các biện pháp can thiệp - Thời gian thở máy. - Đặt lại nội khí quản. - Thay đổi hệ thống dây thở thƣờng xuyên. - Đặt ống thông dạ dày. - Theo dõi thƣờng xuyên áp lực nội sọ. - Dùng thuốc an thần, giãn cơ. - Dùng thuốc kháng H2, thuốc kháng acid. - Truyền > 4 đơn vị máu. - Tƣ thế đầu, nằm ngửa. - Vận chuyển ra ngoài khoa hồi sức. c) Các yếu tố khác Mùa: Mùa thu, mùa đông. 2.3. Yếu tố nguy cơ và các vi sinh vật đặc biệt
- 119. Bộ Y tế| VIÊM PHỔI LIÊN QUAN ĐẾN THỞ MÁY 119 Bảng II.8. Yếu tố nguy cơ và các vi sinh vật đặc biệt Vi sinh vật Yếu tố nguy cơ H. influenzae, Moraxella catarrhalis, S. pneumoniae Bệnh phổi tắc nghẽn mạn tính, viêm phổi liên quan đến thở máy đợt sớm (xuất hiện sớm < 5 ngày sau khi đƣợc thở máy) P. aeruginosa, Acinetobacter baumannii Điều trị bằng corticoid, suy dinh dƣỡng, bệnh phổi (giãn phế quản, xơ nang phổi), viêm phổi liên quan đến thở máy muộn, có dùng kháng sinh trƣớc đó Tụ cầu Hôn mê, chấn thƣơng sọ não, phẫu thuật thần kinh, đái tháo đƣờng, suy thận mạn, cúm Vi khuẩn kỵ khí Hít phải Legionella Hóa trị liệu, điều trị corticoid, bệnh lý ác tính, suy thận, giảm bạch cầu, lây nhiễm từ hệ thống nƣớc bệnh viện Aspergillus Điều trị bằng corticoid, thuốc độc tế bào, bệnh phổi tắc nghẽn mạn tính Candida albicans Suy giảm miễn dịch, thuốc độc tế bào, sử dụng corticoid, kháng sinh phổ rộng dài ngày, ngƣời bệnh có lƣu các ống thông mạch máu dài ngày … Influenza virus Mùa đông, suy giảm miễn dịch, bệnh lý mạn tính tiềm ẩn, sống ở nơi có dịch cúm lƣu hành ... Virus hợp bào hô hấp Suy giảm miễn dịch, bệnh tim hoặc phổi mạn tính 3. TRIỆU CHỨNG 3.1. Lâm sàng Các triệu chứng xuất hiện sau 48 giờ kể từ khi đƣợc thở máy (qua ống nội khí quản hoặc qua canuyn mở khí quản). - Dịch phế quản có mủ, đặc và số lƣợng nhiều hơn. - Sốt > 38ºC hoặc < 35,5ºC. - Nghe phổi có ran bệnh lý. 3.2. Cận lâm sàng - X quang có đám thâm nhiễm mới, tồn tại dai dẳng, hoặc thâm nhiễm tiến triển thêm sau 48 giờ kể từ khi thở máy. - Tăng bạch cầu > 10G/l hoặc giảm bạch cầu < 4G/l. - Procalcitonin tăng cao hơn. - Cấy dịch hút phế quản >105 CFU/ml, hoặc - Cấy dịch rửa phế quản phế nang > 104 CFU/ml, hoặc - Cấy mẫu bệnh phẩm chải phế quản có bảo vệ > 103 CFU/ml.
- 120. Bộ Y tế| VIÊM PHỔI LIÊN QUAN ĐẾN THỞ MÁY 120 - Giảm oxy hóa máu: Đánh giá dựa vào SpO2 (độ bão hòa oxy mạch nảy), hoặc chỉ số PaO2/FiO2 khi có kết quả khí máu động mạch. 4. ĐIỀU TRỊ BẰNG KHÁNG SINH 4.1. Nguyên tắc lựa chọn kháng sinh - Xem xét kỹ các yếu tố sau để lựa chọn kháng sinh thích hợp: + Cơ địa ngƣời bệnh, các yếu tố nguy cơ và bệnh lý kèm theo. + Các kháng sinh đã dùng trƣớc đó. + Mức độ tổn thƣơng phổi. + Dịch tễ học, mức độ nhạy cảm của các chủng vi khuẩn tại từng khoa, bệnh viện. + Viêm phổi bệnh viện sớm hay muộn. - Kháng sinh lựa chọn theo kinh nghiệm cần đƣợc cho sớm (tốt nhất sau khi lấy các bệnh phẩm nhƣ dịch phế quản, máu… làm xét nghiệm vi sinh), đúng - đủ liều, sau đó điều chỉnh theo đáp ứng lâm sàng và kết quả xét nghiệm vi sinh. 4.2. Xử trí ban đầu và vận chuyển cấp cứu - Ngƣời bệnh mắc viêm phổi liên quan đến thở máy thƣờng đang đƣợc điều trị tại các cơ sở Hồi sức – Cấp cứu. Trƣờng hợp đang đƣợc điều trị hoặc chăm sóc dài ngày tại các cơ sở y tế khác, ngƣời bệnh cần đƣợc vận chuyển sớm và an toàn đến các khoa Hồi sức cấp cứu để đƣợc điều trị và theo dõi sát. - Trƣớc khi vận chuyển, cần chỉ định sớm kháng sinh theo kinh nghiệm liều đầu tiên (dựa trên cơ địa và định hƣớng sơ bộ trên lâm sàng). Ngoài ra, ngƣời bệnh phải đƣợc đánh giá cụ thể tình trạng hô hấp để chỉ định phƣơng thức thở máy phù hợp. - Trong quá trình vận chuyển phải đảm bảo mạch, huyết áp và tình trạng hô hấp ổn định (dịch truyền, thông khí với máy thở vận chuyển chuyên dụng hoặc bóp bóng qua ống nội khí quản/canuyn mở khí quản). Tên, liều và thời gian sử dụng thuốc kháng sinh phải đƣợc ghi đầy đủ trong tóm tắt bệnh án chuyển viện (hoặc giấy chuyển viện). 4.3. Điều trị kháng sinh tại bệnh viện a) Kháng sinh điều trị viêm phổi bệnh viện trong trường hợp không có nguy cơ nhiễm vi khuẩn đa kháng - Điều trị kháng sinh kinh nghiệm với: Tụ cầu nhạy methicilin, Streptococcus pneumoniae, Hemophilus influenzae, vi khuẩn Gram-âm đƣờng ruột nhạy với kháng sinh. - Lựa chọn một trong số các kháng sinh:
- 121. Bộ Y tế| VIÊM PHỔI LIÊN QUAN ĐẾN THỞ MÁY 121 + Ceftriaxone. + Quinolon (levofloxacin, moxifloxacin, ciprofloxacin). + Ampicilin-sulbactam, hoặc ertapenem. b) Viêm phổi liên quan đến thở máy có nguy cơ nhiễm các vi sinh vật đa kháng - Các yếu tố nguy cơ nhiễm vi sinh vật đa kháng thuốc: + Ngƣời bệnhNgƣời bệnh đã từng nhập viện >2 ngày trong vòng 90 ngày gần đây. + Nằm điều trị ở các cơ sở chăm sóc dài ngày. + Lọc máu chu kỳ trong vòng 30 ngày. + Đang điều trị tiêm truyền tại nhà. + Có ngƣời thân trong gia đình bị nhiễm vi khuẩn đa kháng. + Điều trị kháng sinh trong vòng 90 ngày gần đây. + Đang nằm viện >5 ngày (không nhất thiết điều trị tại khoa Hồi sức). + Đang điều trị tại bệnh viện hoặc môi trƣờng khác có lƣu hành vi khuẩn có tính đề kháng cao. + Ngƣời bệnhNgƣời bệnh có bệnh lý suy giảm miễn dịch, hoặc đang dùng thuốc gây suy giảm miễn dịch. - Điều trị tập trung vào các tác nhân: Tụ cầu kháng methicilin, P. aeruginosa, Acinetobacter, Klebsiella, Enterobacter, Serratia, Stenotrophonas, Burkhoderia cepacia. - Lựa chọn 1 loại kháng sinh nhóm A kết hợp với 1 kháng sinh nhóm B; cân nhắc thêm nhóm C hoặc D, tùy theo định hƣớng tác nhân gây bệnh (nếu vi khuẩn sinh ESBL: Carbapenem kết hợp với fluoroquinolon). Nhóm A: + Cephalosporin kháng trực khuẩn mủ xanh (cefepim, ceftazidim). + Carbapenem kháng trực khuẩn mủ xanh (imipenem, meropenem). + Beta-lactam có hoạt tính ức chế beta-lactamase (piperacillin- tazobactam). Nhóm B: + Fluoroquinolon kháng trực khuẩn mủ xanh (ciprofloxacin,levofloxacin). + Aminoglycosid (amikacin, gentamycin, tobramycin). Nhóm C (nếu nghi ngờ tụ cầu kháng methicilin):
- 122. Bộ Y tế| VIÊM PHỔI LIÊN QUAN ĐẾN THỞ MÁY 122 + Linezolid. + Vancomycin. + Teicoplanin. Nhóm D (nếu nghi ngờ nhiễm nấm): + Khi sử dụng kháng sinh phổ rộng > 7 ngày, hoặc cơ địa suy giảm miễn dịch. + Thuốc chống nấm: Fluconazol, itraconazol, amphotericin B, caspofungin. Điều chỉnh liều theo kết quả vi sinh vật và đáp ứng lâm sàng. Chú ý: + Ngƣời bệnh suy thận cần điều chỉnh theo mức lọc cầu thận, kết quả định lƣợng kháng sinh trong máu (nếu có) và tình trạng ngƣời bệnh. + Nếu viêm phổi liên quan đến thở máy muộn, đã đƣợc khẳng định hoặc có nguy cơ nhiễm vi khuẩn Gram-âm đa kháng: Colistin kết hợp với carbapenem, fluoroquinolon, rifampicin… c) Theo dõi và thời gian điều trị kháng sinh: - Tiến hành điều trị theo kinh nghiệm dựa trên định hƣớng ban đầu, đánh giá lại sau 48 – 72 giờ, hay tới khi có kết quả nuôi cấy vi sinh. - Liệu trình kháng sinh phải đƣợc xem xét lại tại các thời điểm sau 3 ngày, 5 ngày, 7 ngày điều trị. Đáp ứng tốt: Điểm CPIS (Clinical Pulmonary Infection Score) giảm, cải thiện sốt, cải thiện tỷ lệ PaO2/FiO2, bạch cầu giảm, procalcitonin giảm, tính chất đờm mủ giảm, tổn thƣơng trên phim X quang phổi có cải thiện. - Đánh giá và theo dõi hàng ngày về các triệu chứng lâm sàng, xét nghiệm máu, xét nghiệm vi sinh: + Triệu chứng lâm sàng cải thiện nhanh, kết quả nuôi cấy vi khuẩn âm tính: Xem xét ngừng kháng sinh hoặc rút ngắn liệu trình kháng sinh. + Khi đã có kết quả cấy xác định đƣợc vi khuẩn gây bệnh và các triệu chứng lâm sàng có cải thiện: Điều chỉnh phác đồ kháng sinh (liệu pháp “điều trị xuống thang”) dựa trên kết quả vi sinh vật và độ nhạy cảm của vi khuẩn. Cân nhắc làm lại xét nghiệm vi sinh định kỳ, để có bằng chứng về hiệu quả điều trị. + Không thấy có dấu hiệu cải thiện tình trạng nhiễm khuẩn phổi: Loại trừ các biến chứng (ví dụ: Áp xe, tràn mủ màng phổi…) và các nguyên nhân khác (kể cả nguyên nhân nhiễm khuẩn và không nhiễm khuẩn). Ngoài ra, phải đánh giá lại đối với các vi khuẩn gây bệnh kháng kháng sinh mà phác đồ kháng sinh ban đầu không bao phủ đƣợc, hoặc nồng độ kháng sinh chƣa thỏa đáng. Cân nhắc làm lại các xét nghiệm vi sinh nếu cần thiết.
- 123. Bộ Y tế| VIÊM PHỔI LIÊN QUAN ĐẾN THỞ MÁY 123 - Thời gian điều trị ngắn (khoảng 7-10 ngày): Tụ cầu, Hemophilus influenzae. - Thời gian điều trị dài (ít nhất 14 – 21 ngày): + Tổn thƣơng nhiều thùy. + Cơ địa suy dinh dƣỡng. + Có tổn thƣơng dạng ổ, dạng khoang. + Viêm phổi có hoại tử do vi khuẩn Gram-âm. + Kết quả định danh vi khuẩn: P. aeruginosa, Acinetobacter spp. 4.4. Liều dùng, đƣờng dùng cụ thể của một số kháng sinh - Liều dùng và đƣờng dùng cụ thể của một số kháng sinh đƣợc thể hiện trong Bảng II.9.
- 124. Bộ Y tế| VIÊM PHỔI LIÊN QUAN ĐẾN THỞ MÁY 124 Bảng II.9. Liều dùng, đƣờng dùng cụ thể của một số kháng sinh Loại kháng sinh Cách sử dụng Ceftriaxon 1-2g x 1 lần/ngày, tối đa 4g chia 2 lần/ngày. Dùng đƣờng tĩnh mạch. Cefepim 1-2g mỗi 8 giờ, tối đa 6g/ngày. Nhiễm khuẩn đe dọa tính mạng: 2g mỗi 8 giờ. Dùng đƣờng tĩnh mạch. Ceftazidim 1-2g mỗi 8 giờ. Dùng đƣờng tĩnh mạch. Ampicilin-sulbactam 1,5-3g mỗi 6 giờ, dùng đƣờng tĩnh mạch. Tối đa 4,5g mỗi 6 giờ. Imipenem 0,5 – 1g mỗi 6 giờ, tối đa 4g/ngày, truyền tĩnh mạch trong 3-4 giờ. Meropenem 0,5 – 1g mỗi 8 giờ, tối đa 2g mỗi 8 giờ, đƣờng tĩnh mạch. Piperacillin-tazobactam 4,5g mỗi 6 giờ, truyền tĩnh mạch. Levofloxacin 750 mg/ngày, truyền tĩnh mạch. Moxifloxacin 400mg/ngày, truyền tĩnh mạch. Ciprofloxacin 400mg mỗi 8-12 giờ, tối đa 1200mg/ngày, truyền tĩnh mạch. Amikacin Liều thƣờng dùng 15 – 20 mg/kg x 1 lần/ngày, truyền tĩnh mạch. Nhiễm khuẩn nặng có thể tăng đến 28 mg/kg/ngày, phải giảm sát nồng độ đáy (< 1µg/ml). Tobramycin Liều thƣờng dùng 3 – 5 mg/kg x 1 lần/ngày, truyền tĩnh mạch. Nhiễm khuẩn nặng có thể tăng đến 7 mg/kg, phải giám sát nồng độ đáy (< 1µg/ml). Gentamicin Liều thƣờng dùng 3 – 5 mg/kg x 1 lần/ngày, truyền tĩnh mạch. Nhiễm khuẩn nặng có thể tăng đến 7mg/kg, phải giám sát nồng độ đáy (< 1µg/ml). Linezolid 600mg x 2 lần/ngày, dùng đƣờng uống hoặc đƣờng tĩnh mạch. Teicoplanin Liều dùng: Khởi đầu 400mg/12 giờ x 3 liều đầu; liều duy trì 400mg/24 giờ; truyền tĩnh mạch trong 30 phút Vancomycin Liều dùng 1g/12 giờ. Nhiễm khuẩn nặng có thể tăng đến 1,5g/12 giờ trên ngƣời bệnhngƣời bệnh có độ thanh thải creatinin ≥ 90ml/phút, nên giám sát nồng độ đáy (từ 10-20 µg/ml). Fluconazol Liều đầu 400mg/ngày, sau đó duy trì 200mg/ngày, đƣờng truyền, hoặc uống. Itraconazol 200mg/12 giờ trong 2 ngày đầu (4 liều), truyền tĩnh mạch, sau đó 200mg/ngày trong 12 ngày, truyền trong 1 giờ. Amphotericin B (dạng desoxycholate) Truyền tĩnh mạch, liều ngày đầu 0,1 - 0,3 mg/kg/ngày, tăng liều 5 - 10mg/ngày cho tới liều 0,5 - 1mg/kg/ngày. Caspofungin Truyền tĩnh mạch chậm trong khoảng 1 giờ, liều nạp duy nhất (ngày thứ nhất của đợt điều trị) 70mg; sau đó mỗi ngày 50mg.
- 125. Bộ Y tế| VIÊM PHỔI LIÊN QUAN ĐẾN THỞ MÁY 125 Thuốc khác: Colistin - Chỉ định trong viêm phổi liên quan đến thở máy muộn, đã đƣợc khẳng định hoặc có nguy cơ nhiễm vi khuẩn Gram-âm đa kháng. - Không đƣợc sử dụng colistin đơn độc, nên phối hợp với các kháng sinh khác nhƣ carbapenem, rifampicin, fluoroquinolon…, kể cả khi vi khuẩn đã đề kháng với các kháng sinh này bởi vì tác dụng hiệp đồng đã đƣợc chứng minh. - Phải dùng liều nạp, dùng 1 lần/ngày. - Liều duy trì phải chia nhiều lần trong ngày, thƣờng chia 2 – 3 lần/ngày. - Liều dùng cụ thể cần căn cứ trên lâm sàng và MIC của vi khuẩn. 5. TIÊN LƢỢNG VÀ BIẾN CHỨNG 5.1. Tiên lƣợng: Nặng nếu ngƣời bệnh có nguy cơ nhiễm các vi sinh vật đa kháng thuốc - Ngƣời bệnh đã từng nhập viện >2 ngày trong vòng 90 ngày gần đây. - Nằm điều trị ở các cơ sở chăm sóc dài ngày. - Lọc máu chu kỳ trong vòng 30 ngày. - Đang điều trị tiêm truyền tại nhà. - Có ngƣời thân trong gia đình bị nhiễm vi khuẩn đa kháng. - Điều trị kháng sinh trong vòng 90 ngày gần đây. - Viêm phổi bệnh viện muộn (≥ 5 ngày). - Đang nằm viện > 5 ngày (không nhất thiết điều trị tại khoa Hồi sức). - Đang điều trị tại bệnh viện hoặc môi trƣờng khác có lƣu hành vi khuẩn có tính đề kháng cao. - Ngƣời bệnh có bệnh lý suy giảm miễn dịch, hoặc đang dùng thuốc gây suy giảm miễn dịch. 5.2. Biến chứng - Áp xe phổi. - Hội chứng suy hô hấp cấp tiến triển (ARDS - acute respiratory distress syndrome). - Viêm mủ màng phổi. - Nhiễm khuẩn huyết. - Sốc nhiễm khuẩn.
- 126. Bộ Y tế| VIÊM PHỔI LIÊN QUAN ĐẾN THỞ MÁY 126 6. DỰ PHÒNG 6.1. Viêm phổi do hít phải - Ƣu tiên sử dụng thở máy không xâm nhập nếu không có chống chỉ định. - Rút ngắn thời gian thở máy. - Dùng ống hút đờm kín và thay định kỳ. - Hút đờm dƣới thanh môn liên tục. - Tƣ thế nửa ngồi (45º). - Tránh tình trạng tự rút ống. - Duy trì áp lực bóng chèn (cuff) tối ƣu. - Tránh tình trạng căng giãn dạ dày quá mức. - Tránh thay đƣờng ống dây thở không cần thiết. - Làm ẩm bằng HME (Heat and Moisture Exchangers). - Tránh ứ đọng nƣớc đƣờng thở. - Tránh vận chuyển ngƣời bệnh khi không cần thiết. 6.2. Viêm phổi do các vi khuẩn cƣ trú (colonization) gây bệnh - Rửa tay thƣờng quy đúng kỹ thuật và có hiệu quả. - Tập huấn và đảm bảo đủ số lƣợng nhân viên, đặc biệt là điều dƣỡng chú ý công tác chăm sóc vệ sinh răng miệng, tƣ thế ngƣời bệnh. - Tránh sử dụng kháng sinh không cần thiết. - Dự phòng loét dạ dày do stress. - Đặt nội khí quản đƣờng miệng. - Sử dụng kháng sinh ngắn ngày.
- 127. Bộ Y tế| VIÊM PHỔI LIÊN QUAN ĐẾN THỞ MÁY 127 TÀI LIỆU THAM KHẢO 1. Nguyễn Quốc Anh, Ngô Quý Châu. (2011), “Viêm phổi liên quan đến thở máy”, Hƣớng dẫn chẩn đoán và điều trị bệnh nội khoa. Nhà xuất bản Y học, Tr. 96-9. 2. Nguyễn Ngọc Quang (2011), “Nghiên cứu tình hình và hiệu quả điều trị viêm phổi liên quan đến thở máy”. Luận văn tốt nghiệp bác sỹ nội trú bệnh viện. Trƣờng Đại học Y Hà Nội. 3. Bùi Hồng Giang (2013). “Nghiên cứu đặc điểm vi khuẩn và điều trị nhiễm khuẩn bệnh viện tại khoa Hồi sức tích cực, bệnh viện Bạch Mai năm 2012”. Luận văn tốt nghiệp Thạc sỹ Y học. Trƣờng Đại học Y Hà Nội. 4. Alp E, Voss A. (2006), “Ventilator-associated pneumonia and infection control”, Annals of Clinical Microbiology and Antimicrobials, Pp. 5-7. 5. Antibiotic Essentials 2010. Physicians’ Press. 6. Australian Medicin Handbook. (2009), Anti-infectives. 7. Chastre J., Fagon J.Y. (2002), “Ventilator-associated pneumonia”, American Journal of Respiratory and Critical Care Medicine, Vol 165 (7), Pp. 867-903. 8. Koenig S.M., Truwit J.D. (2006), “Ventilator-associated pneumonia: Diagnosis, treatment and prevention”, Clinical Microbiology Review, Oct, Pp. 637-57. 9. Kollef M.H., Isakow W. (2012), “Ventilator-associated pneumonia”, The Washington Manual of Critical Care. second edition. 10. Pelleg A.Y., Hooper D.C. (2010), “Hospital Acquired- Infections due to gram-negative bacteria”, New England Journal Medicine (362), Pp. 1804-13. 11. The Sanford Guide to Antimicrobial Therapy 2010. 12. Therapeutic Guidelines Antibiotic 2010, “Respiratory tract infections: pneumonia”, version 14, Melbourne.
- 128. Bộ Y tế| ÁP XE PHỔI 128 ÁP XE PHỔI 1. ĐẠI CƢƠNG Áp xe phổi là ổ mủ trong nhu mô phổi do viêm nhiễm hoại tử cấp tính không phải lao, sau khi ộc mủ tạo thành hang. Áp xe phổi có thể có một hoặc nhiều ổ. Khi điều trị nội khoa quá 6 tuần thất bại thì gọi là áp xe phổi mạn tính. 2. CHẨN ĐOÁN 2.1. Chẩn đoán xác định 2.1.1 Triệu chứng lâm sàng - Sốt: 380 5C - 390 C hoặc cao hơn, có thể kèm rét run hoặc không. - Đau ngực bên tổn thƣơng, có thể có đau bụng ở những ngƣời bệnhngƣời bệnh áp xe phổi thuỳ dƣới. - Ho khạc đờm có mủ, đờm thƣờng có mùi hôi hoặc thối, có thể khạc mủ số lƣợng nhiều (ộc mủ), đôi khi có thể khạc ra mủ lẫn máu hoặc thậm chí có ho máu nhiều, có khi chỉ ho khan. - Khó thở, có thể có biểu hiện suy hô hấp: Thở nhanh, tím môi, đầu chi, PaO2 giảm, SaO2 giảm. - Khám phổi: Có thể thấy ran ngáy, ran nổ, ran ẩm, có khi thấy hội chứng hang, hội chứng đông đặc. 2.1.2 Cận lâm sàng - Công thức máu: Thƣờng thấy số lƣợng bạch cầu > 10 giga/lít, tốc độ máu lắng tăng. - X-quang phổi: Hình hang thƣờng có thành tƣơng đối đều với mức nƣớc hơi. Có thể có 1 hay nhiều ổ áp xe, một bên hoặc hai bên. - Cần chụp phim X-quang phổi nghiêng (có khi phải chụp cắt lớp vi tính) để xác định chính xác vị trí ổ áp xe giúp chọn phƣơng pháp dẫn lƣu mủ phù hợp. - Cấy máu tìm vi khuẩn trong trƣờng hợp sốt > 380 5C và làm kháng sinh đồ (nếu có điều kiện). - Nhuộm soi trực tiếp và nuôi cấy vi khuẩn từ đờm, dịch phế quản hoặc mủ ổ áp xe. Làm kháng sinh đồ nếu thấy vi khuẩn. 2.2. Chẩn đoán nguyên nhân - Việc xác định căn nguyên phải dựa vào xét nghiệm vi sinh vật đờm, dịch phế quản, máu hoặc bệnh phẩm khác. - Các tác nhân gây áp xe phổi thƣờng là Staphylococcus aureus, Klebsiella pneumoniae, Pseudomonas aeruginosa, E. coli, Proteus, vi khuẩn kỵ
- 129. Bộ Y tế| ÁP XE PHỔI 129 khí, Streptococcus pneumoniae, Hemophilus influenzae. Một số trƣờng hợp do nấm, ký sinh trùng (amíp). Tuy nhiên phải nhấn mạnh rằng áp xe phổi thƣờng là tình trạng nhiễm nhiều loại vi khuẩn cùng lúc (polymicrobial infections). - Cần tìm các yếu tố thuận lợi nhƣ nghiện rƣợu, suy giảm miễn dịch do HIV hoặc các thuốc ức chế miễn dịch, tìm các ổ nhiễm khuẩn nguyên phát: Răng hàm mặt, tai mũi họng,… 3. ĐIỀU TRỊ 3.1. Điều trị nội khoa 3.1.1. Điều trị kháng sinh a) Nguyên tắc dùng kháng sinh: - Dùng kháng sinh sớm ngay khi có chẩn đoán. - Phối hợp từ 2 kháng sinh, theo đƣờng tĩnh mạch hoặc tiêm bắp. - Nếu đờm có mùi thối dùng kháng sinh diệt vi khuẩn kỵ khí: Metronidazol 500mg x 2 lọ/ngày truyền tĩnh mạch chia sáng, tối. - Liều cao ngay từ đầu. - Sử dụng thuốc ngay sau khi lấy đƣợc bệnh phẩm chẩn đoán vi sinh vật. - Thay đổi kháng sinh dựa theo diễn biến lâm sàng và kháng sinh đồ nếu có. b) Thời gian điều trị kháng sinh - Thời gian dùng kháng sinh ít nhất 4 tuần (có thể kéo dài đến 6 tuần tuỳ theo lâm sàng và X-quang phổi). c) Các loại kháng sinh có thể dùng như sau - Penicilin G 10 - 50 triệu đơn vị tuỳ theo tình trạng và cân nặng của ngƣời bệnhngƣời bệnh (trong trƣờng hợp ngƣời bệnhngƣời bệnh không có điều kiện chi trả để sử dụng các thuốc khác), pha truyền tĩnh mạch chia 3 - 4 lần /ngày hoặc amoxicilin-clavulanat hoặc ampicilin-sulbactam, liều dùng 3- 6 g/ngày, kết hợp với 1 kháng sinh nhóm aminoglycosid. + Gentamicin 3-5 mg/kg/ngày tiêm bắp 1 lần hoặc + Amikacin 15 mg/kg/ngày tiêm bắp 1 lần hoặc pha truyền tĩnh mạch trong 250ml dung dịch natri clorid 0,9%. - Nếu nghi vi khuẩn tiết beta-lactamase thì thay penicilin G bằng amoxicilin-clavulanat hoặc ampicilin-sulbactam, liều dùng 3- 6 g/ngày. - Nếu nghi ngờ áp xe phổi do vi khuẩn Gram-âm thì dùng cephalosporin thế hệ 3 nhƣ cefotaxim 3 - 6 g/ngày hoặc ceftazidim 3 - 6 g/ngày, kết hợp với kháng sinh nhóm aminoglycosid với liều tƣơng tự nhƣ đã nêu ở trên.
- 130. Bộ Y tế| ÁP XE PHỔI 130 - Nếu nghi ngờ áp xe phổi do vi khuẩn kỵ khí thì kết hợp nhóm beta- lactam-clavulanat với metronidazol liều 1- 1,5g/ngày, truyền tĩnh mạch chia 2-3 lần/ngày, hoặc penicilin G 10 – 50 triệu đơn vị kết hợp metronidazol 1- 1,5g/ngày truyền tĩnh mạch, hoặc penicilin G 10 – 50 triệu đơn vị kết hợp clindamycin 1,8g/ngày truyền tĩnh mạch. - Nếu nghi ngờ áp xe phổi do tụ cầu: Oxacilin 6 - 12g/ngày hoặc vancomycin 1-2 g/ngày, kết hợp với amikacin khi nghi do tụ cầu kháng thuốc. - Nếu áp xe phổi do amíp thì dùng metronidazol 1,5g/ngày, truyền tĩnh mạch chia 3 lần /ngày kết hợp với kháng sinh khác. - Chú ý xét nghiệm creatinin máu 2 lần trong một tuần đối với ngƣời bệnhngƣời bệnh có sử dụng thuốc nhóm aminoglycosid để phát hiện sớm biến chứng suy thận do thuốc. d) Đáp ứng với phác đồ và thời gian điều trị - Ngƣời bệnhNgƣời bệnh áp xe phổi thƣờng sẽ có cải thiện lâm sàng sau 3-4 ngày dùng phác đồ kháng sinh đầu tiên (nhƣ giảm sốt). Cắt sốt sau khoảng 7 đến 10 ngày. Nếu sau thời gian này mà ngƣời bệnhngƣời bệnh vẫn sốt chứng tỏ ngƣời bệnhngƣời bệnh chậm đáp ứng với phác đồ đầu và cần phải xét nghiệm vi sinh tìm nguyên nhân. - Thời gian dùng kháng sinh ít nhất 4 tuần (có thể kéo dài đến 6 tuần tuỳ theo lâm sàng và X-quang phổi). - Một số chuyên gia khuyến cáo rằng nên tiếp tục dùng kháng sinh cho tới khi trên phim X-quang không còn tổn thƣơng hoặc chỉ còn những vết tổn thƣơng nhỏ và ổn định. 3.1.2. Dẫn lưu ổ áp xe - Dẫn lƣu tƣ thế, vỗ rung lồng ngực: Dựa vào phim chụp X-quang phổi thẳng nghiêng hoặc chụp cắt lớp vi tính lồng ngực chọn tƣ thế ngƣời bệnhngƣời bệnh để dẫn lƣu tƣ thế kết hợp với vỗ rung lồng ngực. Dẫn lƣu tƣ thế nhiều lần /ngày, để ngƣời bệnhngƣời bệnh ở tƣ thế sao cho ổ áp xe đƣợc dẫn lƣu tốt nhất, lúc đầu trong thời gian ngắn vài phút, sau kéo dài dần thời gian tùy thuộc vào khả năng chịu đựng của ngƣời bệnhngƣời bệnh có thể đến 15 – 20 phút/lần. Vỗ rung dẫn lƣu tƣ thế mỗi ngày 2-3 lần. - Có thể nội soi phế quản ống mềm để hút mủ ở phế quản dẫn lƣu ổ áp xe. Soi phế quản ống mềm còn giúp phát hiện các tổn thƣơng gây tắc nghẽn phế quản và gắp bỏ dị vật phế quản nếu có. - Chọc dẫn lƣu mủ qua thành ngực: Áp dụng đối với những ổ áp xe phổi ở ngoại vi, ổ áp xe không thông với phế quản; ổ áp xe ở sát thành ngực hoặc dính với màng phổi. Sử dụng ống thông cỡ 7- 14F, đặt vào ổ áp xe để hút dẫn lƣu mủ qua hệ thống hút liên tục.
- 131. Bộ Y tế| ÁP XE PHỔI 131 3.1.3. Các điều trị khác - Đảm bảo chế độ dinh dƣỡng cho ngƣời bệnhngƣời bệnh. - Đảm bảo cân bằng nƣớc điện giải, thăng bằng kiềm toan. - Giảm đau, hạ sốt. 3.2. Điều trị phẫu thuật - Mổ cắt phân thuỳ phổi hoặc thùy phổi hoặc cả 1 bên phổi tuỳ theo mức độ lan rộng với thể trạng ngƣời bệnhngƣời bệnh và chức năng hô hấp trong giới hạn cho phép (FEV1>1 lít so với số lý thuyết): + Ổ áp xe > 10cm. + Áp xe phổi mạn tính điều trị nội khoa không kết quả. + Ho ra máu tái phát hoặc ho máu nặng đe doạ tính mạng. + Áp xe phối hợp với giãn phế quản khu trú nặng. + Có biến chứng rò phế quản – khoang màng phổi. 4. PHÒNG BỆNH - Vệ sinh răng miệng, mũi, họng. - Điều trị tốt các nhiễm khuẩn răng, hàm, mặt, tai, mũi, họng. Thận trọng khi tiến hành các thủ thuật ở các vùng này để tránh các mảnh tổ chức rơi vào khí phế quản. - Khi cho ngƣời bệnhngƣời bệnh ăn bằng ống thông dạ dày phải theo dõi chặt chẽ, tránh để sặc thức ăn. - Phòng ngừa các dị vật rơi vào đƣờng thở. TÀI LIỆU THAM KHẢO 1. Antoni Torres, Rosario Menyndez, Richard Wunderink (2010), “Pyogenic Bacterial Pneumonia and Lung Abcess”, Murray and Nadel’s Textbook of Respiratory Medicine (5th ed), Saunder. 2. Guidelines for antimicrobial usage. Cleverland Clinic, 2011-2012. 3. Jay A. Fishman (2008), “Aspiration, empyema, lung abcesses and anaerobic infections”, Fishman’s Pulmonary Diseases and Disorder (4th ed), McGraw-Hill, 2141–2161. 4. "Lung abcess". The Merck Manual (18th ed), Gary Zelko, 437-439. 5. Tice AD, Rehm SJ, Dalovisio JR, et al (2004), “Practice guidelines for outpatient parenteral antimicrobial therapy, IDSA guidelines”, Clin Infect Dis, 38(12):1651-72 6 Áp xe phổi. “Hướng dẫn và điều trị bệnh nội khoa”. Nhà xuất bản Y học 2011: 354-358.
- 132. Bộ Y tế| TRÀN MỦ MÀNG PHỔI 132 TRÀN MỦ MÀNG PHỔI 1. ĐẠI CƢƠNG Tràn mủ màng phổi (empyema) là sự tích tụ mủ trong khoang màng phổi. Bệnh nếu không đƣợc chẩn đoán và điều trị sớm sẽ diễn biến xấu hoặc để lại di chứng nặng cho ngƣời bệnh. 2. NGUYÊN NHÂN Bệnh có thể do nhiều nguyên nhân: Viêm màng phổi, viêm phổi, áp xe phổi, phẫu thuật lồng ngực, chấn thƣơng ngực, áp xe dƣới hoành (áp xe gan, viêm phúc mạc khu trú...) vỡ vào khoang màng phổi hoặc kết hợp nhiều yếu tố gây nên. Vi khuẩn thƣờng gặp: Streptococcus pneumoniae, Staphylococcus aureus, Escheria coli, Klebsiella pneumoniae, Haemophilus influenzae..., có thể do nấm hoặc amíp. 3. TRIỆU CHỨNG 3.1. Lâm sàng - Ngƣời bệnh có thể có tiền sử bệnh trƣớc đó: Viêm phổi, áp xe phổi hoặc phẫu thuật lồng ngực... - Sốt: Đột ngột sốt cao, dao động. Sốt nhẹ kéo dài thƣờng xảy ra ở ngƣời suy giảm miễn dịch hoặc đã dùng kháng sinh. - Ho khan hoặc khạc đờm, mủ. - Khó thở. - Đau ngực bên tổn thƣơng. - Thăm khám: Hội chứng nhiễm khuẩn, thiếu máu, dấu hiệu mất nƣớc: Da khô, tiểu ít... - Khám có thể thấy thành ngực bên bệnh lý phồng, kém hoặc không di động, gõ đục, rung thanh giảm hoặc mất, rì rào phế nang giảm. - Chọc thăm dò dịch màng phổi điển hình thấy mủ, đôi khi có màu đục, vàng, xanh hoặc màu nâu; mùi thối (gợi ý vi khuẩn kỵ khí) hoặc không. 3.2. Cận lâm sàng - Số lƣợng bạch cầu máu ngoại vi tăng, tỷ lệ bạch cầu đa nhân trung tính tăng, CRP tăng. - Chụp X-quang lồng ngực: Có hình ảnh tràn dịch màng phổi. - Siêu âm khoang màng phổi: Hình ảnh tràn dịch, dịch tăng tỷ trọng, hình ảnh tràn dịch với nhiều vách ngăn.
- 133. Bộ Y tế| TRÀN MỦ MÀNG PHỔI 133 - Chụp cắt lớp vi tính: giúp xác định rõ vị trí, mức độ bệnh, tổn thƣơng nhu mô phổi, vị trí và đƣờng vào ổ mủ màng phổi đặc biệt trong trƣờng hợp tràn mủ màng phổi khu trú, đa ổ. - Xét nghiệm dịch màng phổi: tế bào học (nhiều bạch cầu đa nhân, thƣờng > 60%, có tế bào thoái hoá), vi khuẩn học (soi tƣơi, nhuộm Gram, cấy dịch màng phổi tìm vi khuẩn gây bệnh và làm kháng sinh đồ). - Cấy máu tìm vi khuẩn gây bệnh. 4. ĐIỀU TRỊ 4.1. Nguyên tắc điều trị - Mọi trƣờng hợp chẩn đoán mủ màng phổi phải đƣợc điều trị nội trú tại bệnh viện, ở các khoa có điều kiện đặt ống dẫn lƣu màng phổi. - Dẫn lƣu mủ sớm, hút áp lực âm liên tục và rửa màng phổi hàng ngày với Natri clorua 0,9%. Khi mủ đặc, dẫn lƣu kém, hoặc có hình ảnh vách hóa khoang màng phổi có chỉ định bơm streptokinase vào khoang màng phổi. - Kháng sinh đƣờng toàn thân. - Điều trị triệu chứng: giảm đau, hạ sốt, đảm bảo dinh dƣỡng, bồi phụ nƣớc điện giải. - Phát hiện và điều trị các ổ nhiễm khuẩn nguyên phát, các bệnh phối hợp nếu có. - Có thể nội soi can thiệp khoang màng phổi sớm để giải phóng ổ mủ, bơm rửa khoang màng phổi, phát hiện và xử lý lỗ rò phế quản - màng phổi và có thể bóc vỏ màng phổi qua nội soi. - Vật lý trị liệu phục hồi chức năng hô hấp sớm. 4.2. Điều trị kháng sinh a) Nguyên tắc dùng kháng sinh - Dùng kháng sinh theo kinh nghiệm ngay sau khi lấy bệnh phẩm chẩn đoán vi sinh vật. - Phối hợp từ 2 kháng sinh trở lên, theo đƣờng tĩnh mạch hoặc tiêm bắp. - Liều cao ngay từ đầu. - Thay đổi kháng sinh dựa theo diễn biến lâm sàng và kháng sinh đồ nếu có. - Thời gian dùng kháng sinh từ 4 – 6 tuần. b) Các loại kháng sinh có thể dùng khi chưa có kết quả xét nghiệm vi sinh vật và kháng sinh đồ như sau:
- 134. Bộ Y tế| TRÀN MỦ MÀNG PHỔI 134 - Penicilin G 1 triệu đơn vị, liều 10 - 50 triệu đơn vị/ngày tuỳ theo tình trạng và cân nặng của ngƣời bệnhngƣời bệnh, pha truyền tĩnh mạch chia 3 - 4 lần/ngày, kết hợp với 1 kháng sinh nhóm aminoglycosid: + Gentamicin 80mg: 3-5 mg/kg/ngày tiêm bắp 1 lần + Hoặc amikacin 500mg: 15 mg/kg/ngày tiêm bắp 1 lần hoặc pha truyền tĩnh mạch trong 250ml Natri clorid 0,9%. Hoặc kết hợp với 1 kháng sinh nhóm quinolon: + Levofloxacin 750mg/ngày truyền tĩnh mạch. + Moxifloxacin 400mg/ngày. + Ciprofloxacin 800mg/ngày. - Nếu nghi vi khuẩn tiết beta-lactamase, lựa chọn các kháng sinh sau và kết hợp với kháng sinh nhóm aminoglycosid nhƣ ở trên: + Amoxicilin-clavulanat: 3 – 6g/ngày, tiêm tĩnh mạch chia 3-6 lần + Hoặc ampicilin-sulbactam: 3- 6g/ngày, tiêm tĩnh mạch chia 3-6 lần. - Nếu nghi ngờ do vi khuẩn Gram-âm thì dùng cephalosporin thế hệ 3 kết hợp với kháng sinh nhóm aminoglycosid, lựa chọn: + Cefotaxim 3 - 6 g/ngày, tiêm tĩnh mạch chia 3 đến 6 lần + Hoặc ceftazidim 3 - 6 g/ngày, tiêm tĩnh mạch chia 3 đến 6 lần. - Nếu nghi ngờ do vi khuẩn kỵ khí lựa chọn kết hợp kháng sinh nhóm beta-lactam nhƣ trên với metronidazol hoặc clindamycin: + Metronidazol liều 1- 1,5g/ngày, truyền tĩnh mạch chia 2-3 lần/ngày + Hoặc clindamycin 1,8g/ngày truyền tĩnh mạch chia 3 lần. - Nếu tràn mủ màng phổi do nhiễm khuẩn mắc phải bệnh viện, khi chƣa có kết quả kháng sinh đồ có thể dùng kháng sinh: + Ceftazidim 3-6g/ngày chia 3 - 6 lần + Hoặc piperacilin-tazobactam 4,5g x 3 lần/ngày + Hoặc imipenem 2-4g/ngày chia 4 lần/ngày + Hoặc meropenem 3-6g/ngày chia 3-6 lần/ngày. Kết hợp kháng sinh nhóm aminoglycosid hoặc quinolon, metronidazol với liều lƣợng nhƣ trên. Điều chỉnh kháng sinh theo diễn biến lâm sàng và kết quả kháng sinh đồ. - Nếu nghi ngờ do tụ cầu, lựa chọn: + Oxacilin 6 - 12g/ngày
- 135. Bộ Y tế| 135 + Hoặc vancomycin 1-2 g/ngày. Kết hợp với amikacin (15 mg/kg/ngày) khi nghi do tụ cầu kháng thuốc. - Nếu do amíp thì dùng metronidazol 1,5g/ngày, truyền tĩnh mạch chia 3 lần mỗi ngày kết hợp với kháng sinh khác. - Chú ý xét nghiệm creatinin máu 2 lần trong một tuần đối với ngƣời bệnhngƣời bệnh có sử dụng thuốc nhóm aminoglycosid để theo dõi tác dụng phụ trên thận và điều chỉnh liều thuốc kháng sinh. 4.3. Đánh giá điều trị - Tiến triển tốt: Ngƣời bệnh hết sốt, lƣợng mủ qua ống dẫn lƣu giảm, tổn thƣơng trên X-quang phổi thuyên giảm → tiếp tục kháng sinh cho đủ 4 - 6 tuần. - Tiến triển không tốt: Còn sốt, ống dẫn lƣu màng phổi ra mủ kéo dài, X- quang phổi không cải thiện → thay kháng sinh (dựa vào kết quả cấy vi khuẩn mủ màng phổi và kháng sinh đồ nếu có), tìm các ổ mủ khác trong khoang màng phổi chƣa đƣợc dẫn lƣu. 5. DỰ PHÒNG - Điều trị tốt các ổ nhiễm khuẩn tai mũi họng, răng hàm mặt. - Tiêm vaccine phòng cúm mỗi năm 1 lần, phòng phế cầu 5 năm 1 lần cho những trƣờng hợp có bệnh phổi mạn tính, suy tim, tuổi trên 65 hoặc đã cắt lách. - Không hút thuốc lá, thuốc lào. - Giữ ấm cổ, ngực trong mùa lạnh. TÀI LIỆU THAM KHẢO 1. Tràn mủ màng phổi. Hướng dẫn chẩn đoán và điều trị bệnh nội khoa. Nhà xuất bản y học, 2011, 383-386. 2. Guidelines for antimicrobial usage. Cleverland Clinic, 2011-2012. 3. Sahn SA (2007). “Diagnosis and management of parapneumonic effusions and empyema”, Clin Infect Dis, 45(11):1480-6. 4. Davies HE, Davies RJ, Davies CW. BTS Pleural Disease Guideline Group. Management of pleural infection in adults: British Thoracic Society Pleural Disease Guideline 2010. Thorax. 2010;65(Suppl 2):ii41–ii53. 5. Ahmed AE, Yacoub TE. Empyema thoracis. Clin Med Insights Circ Respir Pulm Med. 2010 Jun 17;4:1-8.
- 136. Bộ Y tế| 136
- 137. Bộ Y tế| 137 Chƣơng II. Nhiễm khuẩn huyết và sốc nhiễm khuẩn
- 138. Bộ Y tế| 138
- 139. Bộ Y tế| NHIỄM KHUẨN HUYẾT VÀ SỐC NHIỄM KHUẨN 139 NHIỄM KHUẨN HUYẾT VÀ SỐC NHIỄM KHUẨN 1. ĐẠI CƢƠNG - Nhiễm khuẩn huyết là một bệnh nhiễm khuẩn cấp tính,gây ra do vi khuẩn lƣu hành trong máu gây ra các triệu chứng lâm sàng đa dạng, suy đa tạng, sốc nhiễm khuẩn với tỉ lệ tử vong rất cao (từ 20 – 50%), trong đó sốc nhiễm khuẩn là biểu hiện nặng của nhiễm khuẩn huyết. - Các yếu tố nguy cơ: + Ngƣời già, trẻ sơ sinh/đẻ non. + Ngƣời sử dụng thuốc ức chế miễn dịch, nhƣ sử dụng corticoid kéo dài, các thuốc chống thải ghép, hoặc đang điều trị hóa chất và tia xạ. + Ngƣời bệnhNgƣời bệnh có bệnh lý mạn tính, nhƣ tiểu đƣờng, HIV/AIDS, xơ gan, bệnh van tim và tim bẩm sinh, bệnh phổi mạn tính, suy thận mạn. + Ngƣời bệnhNgƣời bệnh cắt lách, nghiện rƣợu, có bệnh máu ác tính, giảm bạch cầu hạt. + Ngƣời bệnhNgƣời bệnh có đặt các thiết bị hoặc dụng cụ xâm nhập nhƣ đinh nội tủy, catheter, đặt ống nội khí quản… 2. NGUYÊN NHÂN - Nhiễm khuẩn huyết do vi khuẩn xâm nhập trực tiếp vào máu hoặc từ các ổ nhiễm khuẩn ở mô và cơ quan nhƣ: da, mô mềm, cơ, xƣơng khớp, hô hấp, tiêu hóa… - Các vi khuẩn thƣờng gây nhiễm khuẩn huyết + Một số vi khuẩn Gram-âm gây nhiễm khuẩn huyết thƣờng gặp: Vi khuẩn Gram-âm đƣờng ruột họ Enterobacteriacae: bao gồm Salmonella, Escherichia coli, Klebsiella, Serratia, và các vi khuẩn Enterobacter…; Pseudomonas aeruginosa; Burkholderia pseudomallei. + Một số vi khuẩn Gram-dƣơng gây bệnh thƣờng gặp: Streptococcus pneumoniae, Staphylococcus aureus, Streptococcus suis… + Các vi khuẩn kị khí thƣờng gặp: Clostridium perfringens và Bacteroides fragilis. 3. TRIỆU CHỨNG - CHẨN ĐOÁN 3.1. Nhiễm khuẩn huyết - Chẩn đoán dựa trên triệu chứng lâm sàng và chẩn đoán xác định dựa trên kết quả cấy máu. a) Lâm sàng
- 140. Bộ Y tế| NHIỄM KHUẨN HUYẾT VÀ SỐC NHIỄM KHUẨN 140 - Sốt và các triệu chứng toàn thân. + Sốt là triệu chứng rất thƣờng gặp, có thể kèm theo rét run hoặc không. Trong những trƣờng hợp nặng, ngƣời bệnhngƣời bệnh có thể hạ thân nhiệt. + Nhịp tim nhanh, thở nhanh, có thể thay đổi tình trạng ý thức. + Phù, gan lách to. - Triệu chứng ổ nhiễm khuẩn khởi điểm: + Nhiễm khuẩn tiêu hóa: Áp xe gan, viêm túi mật, viêm ruột, viêm đại tràng, thủng ruột hay các ổ áp xe khác. + Nhiễm khuẩn sinh dục tiết niệu: Viêm đài bể thận, áp xe thận, sỏi thận có biến chứng, áp xe tuyến tiền liệt. + Nhiễm khuẩn vùng tiểu khung: Viêm phúc mạc vùng tiểu khung, áp xe buồng trứng-vòi trứng. + Nhiễm khuẩn hô hấp dƣới: Viêm phổi, viêm mủ màng phổi, áp xe phổi… + Nhiễm khuẩn mạch máu do các đƣờng truyền tĩnh mạch, các catheter mạch máu, thiết bị nhân tạo nhiễm khuẩn. + Nhiễm khuẩn tim mạch: Viêm nội tâm mạc nhiễm khuẩn, áp xe cơ tim, áp xe cạnh van tim. + Các nhiễm khuẩn da và niêm mạc. - Triệu chứng rối loạn chức năng cơ quan: Suy gan, suy thận… - Biến chứng: Sốc nhiễm khuẩn, suy đa tạng. b) Xét nghiệm - Cấy máu dƣơng tính là tiêu chuẩn vàng để chẩn đoán nhiễm khuẩn huyết. Tuy nhiên, cần lƣu ý là kết quả cấy máu âm tính cũng không loại trừ đƣợc nhiễm khuẩn huyết, có khoảng 60% nhiễm khuẩn huyết có kết quả cấy máu âm tính. Nên cấy máu 02 lần (đối với cả nuôi cấy hiếu khí và kỵ khí) trƣớc khi điều trị kháng sinh với thể tích máu tối thiểu là 10 ml/mẫu. Tuy nhiên tránh để việc lấy bệnh phẩm trì hoãn việc sử dụng kháng sinh > 45 phút. Nếu lấy 2 mẫu máu đồng thời thì cần lấy ở 2 vị trí khác nhau. Trong trƣờng hợp có catheter mạch máu đã đặt quá 48 giờ, cần lấy ít nhất một mẫu bệnh phẩm qua catheter này. - Xét nghiệm huyết học: Số lƣợng bạch cầu máu ngoại vi > 12 G/l hoặc < 4 G/l hoặc tỉ lệ bạch cầu non > 10%, giảm tiểu cầu (< 100 G/L), rối loạn đông máu (INR > 1.5 hoặc aPTT > 60 giây)
- 141. Bộ Y tế| NHIỄM KHUẨN HUYẾT VÀ SỐC NHIỄM KHUẨN 141 - Xét nghiệm sinh hóa: Giảm oxy máu động mạch: PaO2/FIO2 < 300, creatinin tăng, tăng bilirubin máu, tăng men gan, protein phản ứng C (CRP) thƣờng > 150 mg/l, tăng procalcitonin > 1,5 ng/ml - Các xét nghiệm khác đánh giá tổn thƣơng cơ quan theo vị trí nhiễm khuẩn khởi điểm nhƣ xét nghiệm dịch não tủy, tổng phân tích nƣớc tiểu, X- quang ngực, siêu âm… 3.2. Sốc nhiễm khuẩn - Chẩn đoán xác định khi có tiêu chuẩn sau: + Nhiễm khuẩn nặng, rối loạn chức năng các cơ quan. + Tụt huyết áp (HA tâm thu < 90 mmHg, HA trung bình < 70 mmHg, HA tâm thu giảm > 40 mmHg hoặc huyết áp giảm dƣới 2 lần độ lệch chuẩn so với giá trị bình thƣờng của lứa tuổi đó) và không hồi phục khi bù đủ dịch hoặc cần phải dùng thuốc vận mạch. 4. ĐIỀU TRỊ 4.1. Điều trị kháng sinh 4.1.1. Nguyên tắc - Điều trị sớm ngay trong giờ đầu khi nghĩ đến nhiễm khuẩn huyết và sốc nhiễm khuẩn sau khi đã cấy máu. - Sử dụng liệu pháp kinh nghiệm theo chiến lƣợc xuống thang, kháng sinh phổ rộng bao phủ đƣợc tác nhân gây bệnh (phối hợp kháng sinh nếu cần), kháng sinh thấm tốt vào tổ chức bị bệnh và sử dụng kháng sinh theo kháng sinh đồ theo hƣớng kháng sinh phổ hẹp nhạy cảm với vi khuẩn gây bệnh. - Ƣu tiên sử dụng kháng sinh đƣờng tĩnh mạch. 4.1.2. Liệu pháp kháng sinh theo kinh nghiệm a) Đối với các người bệnhngười bệnh chưa xác định được ổ nhiễm khuẩn trước đó trên lâm sàng và không có nguy cơ nhiễm khuẩn bệnh viện - Với ngƣời bệnhngƣời bệnh có đáp ứng miễn dịch bình thƣờng: Tùy thuộc vào thông tin vi khuẩn và nhạy cảm kháng sinh tùy từng đơn vị có thể lựa chọn sau đây + Sử dụng kháng sinh phổ rộng đƣờng tĩnh mạch sớm ngay trong giờ đầu: Phối hợp một kháng sinh nhóm penicilin phổ rộng (piperacilin-tazobactam) hoặc cephalosporin thế hệ ba (ceftriaxon, cefotaxim, ceftazidim, cefoperazol...) hoặc thế hệ bốn (cefepim, cefpirom) phối hợp với một kháng sinh nhóm quinolon (ciprofloxacin, levofloxacin hoặc moxifloxacin) hoặc với một kháng sinh nhóm aminoglycosid (amikacin, neltimicin...)
- 142. Bộ Y tế| NHIỄM KHUẨN HUYẾT VÀ SỐC NHIỄM KHUẨN 142 + Nếu nghi ngờ tác nhân gây bệnh là S. aureus (tụ cầu vàng), cân nhắc sử dụng các kháng sinh chống tụ cầu nhƣ oxacilin, cloxacilin, cefazolin (khi nghi ngờ nhiễm tụ cầu vàng nhạy methicilin, MSSA) hoặc vancomycin, teicoplanin hoặc daptomycin (đối với trƣờng hợp nghi nhiễm tụ cầu kháng methicilin, MRSA). + Nếu nghi ngờ tác nhân gây bệnh là vi khuẩn kỵ khí, cân nhắc sử dụng metronidazol. - Với các ngƣời bệnhngƣời bệnh có giảm bạch cầu hạt, suy giảm miễn dịch. + Cần dùng kháng sinh phổ rộng đƣờng tĩnh mạch nếu số lƣợng bạch cầu hạt < 0,5 x 109 /L hoặc dự đoán sẽ giảm < 0,5 x 109 /L ở các ngƣời bệnhngƣời bệnh có số lƣợng bạch cầu hạt < 1 x 109 /L. + Phối hợp một kháng sinh nhóm carbapenem (ertapenem, imipenem- cilastatin, doripenem, meropenem) hoặc kháng sinh nhóm penicilin phổ rộng (piperacilin-tazobactam) với một kháng sinh nhóm quinolon (ciprofloxacin, levofloxacin hoặc moxifloxacin) hoặc với một kháng sinh nhóm aminoglycosid (amikacin, neltimicin). + Tùy theo điều kiện của cơ sở điều trị, có thể sử dụng liệu pháp kháng sinh theo kinh nghiệm nhƣ phần a, mục 4.1.2. + Nếu ngƣời bệnhngƣời bệnh vẫn sốt kéo dài tới 96 giờ khi đã dùng liệu pháp kháng sinh kinh nghiệm ban đầu, cần tìm kiếm các nguyên nhân nhiễm khuẩn bệnh viện và cân nhắc bổ sung thuốc kháng nấm phù hợp. b) Đối với các người bệnhngười bệnh chưa xác định được ổ nhiễm khuẩn khởi điểm nhưng có yếu tố nguy cơ nhiễm khuẩn bệnh viện - Cần dựa vào thông tin vi khuẩn học và nhạy cảm kháng sinh của từng bệnh viện để lựa chọn kháng sinh kinh nghiệm cho phù hợp: + Có thể phối hợp một kháng sinh có tác dụng chống P. aeruginosa nhóm carbapenem (imipenem-cilastatin, doripenem, meropenem) hoặc kháng sinh nhóm penicilin phổ rộng nhƣ piperacilin-tazobactam với một kháng sinh nhóm quinolon (ciprofloxacin, levofloxacin hoặc moxifloxacin) hoặc với một kháng sinh nhóm aminoglycosid (amikacin, neltimicin) hoặc với fosfomycin. Chú ý cần chỉnh liều các kháng sinh theo độ thanh thải creatinin. + Nếu nghi ngờ tác nhân gây bệnh là S. aureus (tụ cầu vàng) kháng methicilin (MRSA), cần cân nhắc sử dụng thêm vancomycin, teicoplanin hoặc daptomycin. + Nếu nghi ngờ tác nhân vi khuẩn Gram-âm đa kháng (kháng carbapenem): Phối hợp kháng sinh nhóm carbapenem có tác dụng chống A. baumanii và/hoặc kháng sinh nhóm penicilin phổ rộng phối hợp với các chất
- 143. Bộ Y tế| NHIỄM KHUẨN HUYẾT VÀ SỐC NHIỄM KHUẨN 143 ức chế beta-lactamase (piperacilin-tazobactam hoặc ampicilin-sulbactam) với colistin để tăng tác dụng hiệp đồng. c) Đối với các người bệnhngười bệnh có ổ nhiễm khuẩn chỉ điểm - Khi chƣa xác định đƣợc căn nguyên gây bệnh, cần sử dụng kháng sinh theo kinh nghiệm. Khi có kết quả nuôi cấy, chuyển dùng kháng sinh phổ hẹp nhạy cảm với vi khuẩn gây bệnh khi có kết quả cấy vi khuẩn và kháng sinh đồ. Cần chỉnh liều kháng sinh theo độ thanh thải creatinin ở các ngƣời bệnhngƣời bệnh có suy thận. - Nhiễm khuẩn đƣờng mật hay tiêu hóa: + Nhiễm khuẩn gan mật: K. pneumoniae là vi khuẩn chính gây nhiễm khuẩn huyết và áp xe gan ở Việt Nam. Sử dụng kháng sinh nhóm cepalosporin thế hệ 3 hoặc 4, hoặc carbapenem (nếu ngƣời bệnhngƣời bệnh có nguy cơ nhiễm vi khuẩn sinh beta-lactamase phổ rộng – ESBL) phối hợp với một kháng sinh nhóm aminoglycosid (amikacin, neltimicin) hoặc metronidazol khi nghi ngờ vi khuẩn kỵ khí. + Nhiễm khuẩn ống tiêu hóa: Sử dụng kháng sinh nhóm cepalosporin thế hệ 3 hoặc 4, hoặc carbapenem hoặc quinolon (ciprofloxacin) phối hợp với metronidazol (khi nghi ngờ vi khuẩn kỵ khí). - Nhiễm khuẩn đƣờng hô hấp: + Xem thêm bài Viêm phổi mắc phải ở cộng đồng và Viêm phổi liên quan đến thở máy. - Nhiễm khuẩn tim mạch: Xem thêm bài Viêm nội tâm mạc nhiễm khuẩn. Nếu nghi ngờ tác nhân gây bệnh là S. aureus (tụ cầu vàng), cân nhắc sử dụng các kháng sinh chống tụ cầu nhƣ oxacilin, cloxacilin, cefazolin (đối với tụ cầu vàng nhạy methicilin, MSSA) hoặc vancomycin, teicoplanin, daptomycin (đối với trƣờng hợp tụ cầu kháng methicilin, MRSA) đƣờng tĩnh mạch. - Nhiễm khuẩn liên quan đến các dụng cụ mạch máu: Xem thêm phần nhiễm khuẩn có yếu tố nguy cơ nhiễm khuẩn bệnh viện. Nếu nghi ngờ do tụ cầu vàng kháng methicilin (MRSA), cần dùng vancomycin, linezolid, teicoplanin hoặc daptomycin. - Nhiễm khuẩn sinh dục ở nữ giới: Dùng ceftriaxon tĩnh mạch 1gam hàng ngày phối hợp với azithromycin tĩnh mạch 500mg hàng ngày và metronidazol 1g/ngày. Nếu nghi ngờ có liên quan đến nhiễm khuẩn bệnh viện dùng kháng sinh nhóm carbapenem (imipenem-cilastatin, meropenem) hoặc piperacilin- tazobactam phối hợp với azithromycin và metronidazol, nếu nghi ngờ do vi khuẩn đa kháng thuốc phối hợp colistin. - Nhiễm khuẩn da: Tham khảo phần sử dụng kháng sinh cho nhiễm khuẩn da và mô mềm. Nếu nghi ngờ tác nhân gây bệnh là S. aureus (tụ cầu vàng), cân
- 144. Bộ Y tế| NHIỄM KHUẨN HUYẾT VÀ SỐC NHIỄM KHUẨN 144 nhắc sử dụng các kháng sinh chống tụ cầu nhƣ oxacilin, cloxacilin, cefazolin (đối với tụ cầu vàng nhạy methicilin, MSSA) hoặc vancomycin, teicoplanin hoặc daptomycin (đối với trƣờng hợp tụ cầu kháng methicilin, MRSA). Đối những ngƣời bệnhngƣời bệnh tổn thƣơng da (ví dụ do bỏng), cần cân nhắc nguy cơ nhiễm khuẩn bệnh viện và sử dụng các kháng sinh có tác dụng diệt P. aeruginosa. 4.1.3. Lựa chọn kháng sinh dựa theo thông tin vi khuẩn gây bệnh Kháng sinh đƣợc lựa chọn dựa trên thông tin về vi khuẩn gây bệnh đƣợc thể hiện trong Bảng II.10.
- 145. Bộ Y tế| NHIỄM KHUẨN HUYẾT VÀ SỐC NHIỄM KHUẨN 145 Bảng II.10. Lựa chọn kháng sinh theo kinh nghiệm Vi khuẩn Kháng sinh lựa chọn Kháng sinh thay thế Vi khuẩn Gram-âm đƣờng ruột họ Enterobacteriaceae (không sinh ESBL) 400mg x 2 đến 3 lần/ngày, tối đa không quá 1200mg/ngày, truyền tĩnh mạch + Ceftriaxone 2 g/lần, tiêm tĩnh mạch chậm mỗi 12 giờ/lần Các kháng sinh cephalosporin thế hệ 3 và 4 khác Các kháng sinh nhóm fluoroquinolon Vi khuẩn Gram-âm đƣờng ruột họ Enterobacteriaceae (sinh ESBL) Ertapenem 1g/ lần/ngày, truyền tĩnh mạch trong 3-4 giờ Imipenem-cilastatin 500 mg/lần, truyền tĩnh mạch mỗi 6 giờ/lần Meropenem 1g/lần, truyền tĩnh mạch 8 giờ/lần Doripenem 500 mg/lần, truyền tĩnh mạch 8 giờ/lần Pseudomonas aeruginosa Ceftazidime 2 g/lần, tiêm tĩnh mạch chậm mỗi 8 giờ/lần Cefepim 2 g/lần, tiêm tĩnh mạch chậm mỗi 8h /lần Piperacillin-tazobactam 4,5 g/lần, tiêm tĩnh mạch mỗi 6 giờ/lần Ciprofloxacin x 400-1200 mg/ngày Imipenem-cilastatin 1 g/lần, truyền tĩnh mạch mỗi 6-8 giờ/lần Meropenem 1 g/lần, đƣờng tĩnh mạch mỗi 8 giờ/lần Burkholderia pseudomallei Ceftazidime 2 g/lần, tiêm tĩnh mạch chậm mỗi 8 giờ/lần Imipenem-cilastatin 1g/lần, truyền tĩnh mạch 8 giờ/lần. Meropenem 1g/lần, đƣờng tĩnh mạch 8 giờ/lần Streptococcus pneumoniae Ceftriaxone 2 g/lần, tiêm tĩnh mạch chậm mỗi 12 giờ/lần Cefotaxime 2 g/lần tiêm tĩnh mạch mỗi 6 giờ/lần Levofloxacin 750 mg/ngày Vancomycin 1 g/lần, truyền tĩnh mạch cách mỗi 12 giờ Staphylococcus aureus (nhạy Methicilin) Oxacilin 100-200 mg/kg/ngày chia tiêm tĩnh mạch chậm cách 6 giờ/lần Vancomycin 1 g/lần truyền tĩnh mạch cách mỗi 12 giờ Staphylococcus aureus (kháng Methicilin) Vancomycin 1 g/lần truyền tĩnh mạch cách mỗi 12 giờ Daptomycin 4-6 mg/kg/ngày Streptococcus suis Ampicilin: 2g/lần, tiêm tĩnh mạch mỗi 6 giờ/lần. Trẻ em 200-250 mg/kg/ngày Ceftriaxon: 2g/lần, tiêm tĩnh mạch12h/lần. Trẻ em 100mg/kg/ngày Clostridium perfringens Penicilin 3-4 triệu đơn vị tiêm tĩnh mạch cách 4 giờ/lần Metronidazole truyền tĩnh mạch liều tấn công 15 mg/kg sau đó sử dụng liều duy trì 7,5 mg/kg trong 1 giờ cách mỗi 6 giờ/lần Clindamycin truyền tĩnh mạch 6-9 g/ngày chia liều cách mỗi 8 giờ/lần Bacteroides fragilis Metronidazole truyền tĩnh mạch liều tấn công 15 mg/kg sau đó sử dụng liều duy trì 7,5 mg/kg trong 1 giờ cách mỗi 6 giờ/lần
- 146. Bộ Y tế| NHIỄM KHUẨN HUYẾT VÀ SỐC NHIỄM KHUẨN 146 4.1.4. Cách dùng cụ thể các loại kháng sinh Liều dùng và cách dùng của một số kháng sinh đƣợc thể hiện trong Bảng II.11. Bảng II.11. Liều dùng - cách dùng của một số kháng sinh Loại kháng sinh Cách sử dụng Ceftriaxon 1-2g x 1 lần/ngày (hoặc chia 2 liều), tối đa 4g/ngày. Cefepim 1-2g mỗi 12 giờ, tối đa 6g/ngày. Nhiễm khuẩn đe dọa tính mạng: 2g mỗi 8-12 giờ. Ceftazidim 1-2g mỗi 8-12 giờ. Ampicilin-sulbactam 1,5-3g mỗi 6 giờ, đƣờng tĩnh mạch. Ertapenem 1g x 1 lần/ngày, truyền tĩnh mạch trong 3-4 giờ. Imipenem 0,5g-1g mỗi 6 giờ, tối đa 4g/ngày, truyền tĩnh mạch trong 3-4 giờ. Meropenem 1g mỗi 8 giờ, tối đa 2g mỗi 8 giờ, đƣờng tĩnh mạch. Piperacilin-tazobactam 4,5g mỗi 8 giờ, truyền tĩnh mạch. Levofloxacin 500-750 mg/ngày, truyền tĩnh mạch. Moxifloxacin 400mg/ngày, truyền tĩnh mạch. Ciprofloxacin 400mg x 2 đến 3 lần/ngày, tối đa không quá 1200mg/ngày, truyền tĩnh mạch. Amikacin 16-24 mg/kg x 1lần/ngày, truyền tĩnh mạch*. Tobramycin 4-7mg/kg x 1lần/ngày, truyền tĩnh mạch. Gentamicin 4-7mg/kg x 1lần/ngày, truyền tĩnh mạch. Linezolid 600mg x 1 lần/ngày. * Liều dùng có thể thay đổi tùy theo kết quả theo dõi nồng độ thuốc trong máu (TDM) 4.2. Xử trí ổ nhiễm khuẩn khởi điểm - Dẫn lƣu ổ áp xe, dẫn lƣu màng phổi, màng tim, dẫn lƣu túi mật, lấy sỏi đƣờng mật khi có tắc mật… - Rút các dụng cụ/thiết bị y khoa là đƣờng vào của nhiễm khuẩn nếu có chỉ định. 4.3. Điều trị hỗ trợ và hồi sức - Đề phòng và điều trị sốc nhiễm khuẩn. - Đảm bảo hô hấp: Đảm bảo thông khí, thở ôxy, đặt ống nội khí quản và thông khí nhân tạo khi cần thiết. - Điều chỉnh cân bằng nƣớc, điện giải và thăng bằng kiềm toan. - Điều trị suy thận: Truyền đủ dịch, lợi tiểu. - Lọc máu liên tục khi có chỉ định.
- 147. Bộ Y tế| NHIỄM KHUẨN HUYẾT VÀ SỐC NHIỄM KHUẨN 147 - Điều trị xuất huyết và đông máu rải rác trong lòng mạch. - Hạ sốt, dinh dƣỡng nâng cao thể trạng. - Chăm sóc vệ sinh, chống loét. TÀI LIỆU THAM KHẢO 1. Dellinger, R.P., et al., Surviving Sepsis Campaign: international guidelines for management of severe sepsis and septic shock, 2012. Intensive Care Med, 2013. 39(2): p. 165-228. 2. de Kraker, M.E., et al., The changing epidemiology of bacteraemias in Europe: trends from the European Antimicrobial Resistance Surveillance System. Clin Microbiol Infect, 2013. 19(9): p. 860-8. 3. Martin, G.S., Sepsis, severe sepsis and septic shock: changes in incidence, pathogens and outcomes. Expert Rev Anti Infect Ther, 2012. 10(6): p. 701-6. 4. Marin H. Kollef and Scott T. Micek (2012), ”Severe septic and Septic shock”, The Washington Manual of Critical Care, 2rd Edition 2012, P 11-18. 5. The GARP Vietnam National Working Group, Situation Analysis Reports: Antibiotic use and resistance in Vietnam. 2010.
- 148. Bộ Y tế| NHIỄM KHUẨN HUYẾT VÀ SỐC NHIỄM KHUẨN 148
- 149. Bộ Y tế| 149 Chƣơng III. Nhiễ m khuẩ n tim mạ ch
- 150. Bộ Y tế| THẤP TIM 150
- 151. Bộ Y tế| THẤP TIM 151 THẤP TIM 1. ĐỊNH NGHĨA - Thấp tim là một bệnh viêm cấp tính có tính chất toàn thân (có liên quan đến miễn dịch) chỉ xảy ra sau một hay nhiều đợt viêm họng do liên cầu beta tan huyết nhóm A theo phân loại của Lancefield. Bệnh biểu hiện bằng một hội chứng bao gồm: Viêm đa khớp, viêm tim, chorea, hạt dƣới da, ban đỏ vòng. - Bệnh thấp tim đã đƣợc biết đến từ thế kỷ 17. Năm 1944, J.Duckett Jone đƣa ra bảng hƣớng dẫn chẩn đoán thấp tim. Năm 1988, WHO đã công nhận bảng tiêu chuẩn chẩn đoán thấp tim của Jone đã đƣợc sửa đổi. - Hiện nay trên thế giới bệnh thấp tim đã đƣợc giải quyết ở các nƣớc phát triển. Các nƣớc khác tỷ lệ bệnh vẫn còn cao. Ở Việt Nam tỷ lệ thấp tim ở trẻ em dƣới 16 tuổi là 0,45%. 2. NGUYÊN NHÂN - Do vi khuẩn Liên cầu beta tan huyết nhóm A gây ra. 3. TRIỆU CHỨNG a) Lâm sàng - Viêm họng: Hay gặp trƣớc đó 1-2 tuần. Toàn thân: Ngƣời bệnhNgƣời bệnh có sốt nhẹ hoặc sốt cao; toàn thân mệt mỏi, ăn uống kém; có thể ho, đau ngực... - Viêm van tim: Hay gặp mới xuất hiện TTT ở mỏm do HoHL; thổi tâm trƣơng ở giữa mỏm (thổi carey coomb), có thể do tăng cƣờng độ tiếng T3; thổi tâm trƣơng ở đáy tim do HoC. - Viêm cơ tim: Nhịp tim thƣờng nhanh, tƣơng ứng với tăng 1độ C- nhịp tim tăng 30 đến 35 ck/ph, có thể có ngoại tâm thu nhĩ hoặc thất, có thể có tiếng ngựa phi ở mỏm hoặc trong mỏm. - Viêm màng ngoài tim: Tiếng tim mờ, có thể nghe thấy tiếng cọ màng tim. - Viêm khớp: Thƣờng hay gặp ở các khớp nhỡ hoặc khớp lớn nhƣ: Đầu gối, cổ chân, khuỷu tay, cổ tay... khớp đau di chuyển, hạn chế vận động, sƣng- nóng - đỏ. Đặc điểm của viêm khớp: Đáp ứng rất nhanh với salicylat, khi khỏi không để lại di chứng, không điều trị cũng tự khỏi sau 4 tuần. - Múa giật (Sydenham): Do tổn thƣơng thần kinh trung ƣơng. Ngƣời bệnhNgƣời bệnh có những động tác ở một hoặc hai chi với đặc điểm: Biên độ rộng, đột ngột, không có ý thức, tăng lên khi thức và giảm hoặc hết động tác nếu tập trung vào một việc nào đó hoặc khi ngủ. Thƣờng hết múa giật sau 4-6 tuần.
- 152. Bộ Y tế| THẤP TIM 152 - Ban vòng (ban Besnier): Vòng ban hồng, xếp thành quầng có đƣờng kính của viền 1-2 mm, hay gặp ở thân, mạn sƣờn, gốc chi, không có ở mặt. Ban mất đi sau vài ngày. - Hạt Meynet: Là những hạt nổi dƣới da có đƣờng kính khoảng 5-10 mm, dính trên nền xƣơng (khuỷu, gối...) ấn không đau, xuất hiện cùng viêm khớp và viêm tim, mất đi sau vài tuần. - Suy tim (trong trƣờng hợp thấp tim nặng): Ngƣời bệnhNgƣời bệnh khó thở, ho khan, phù, gan to, tĩnh mạch cổ nổi, phổi có ran ẩm... b) Cận lâm sàng - Máu: CTM: Bạch cầu tăng, máu lắng tăng; sợi huyết tăng; Protein C tăng; Antistreptolysin O: Tăng cao > 200 đơn vị Todd. Tăng nhiều sau nhiễm liên cầu beta tan huyết nhóm A sau 2 tuần, kéo dài 3-5 tuần rồi giảm dần. - Điện tâm đồ: Bloc nhĩ - thất cấp I hay gặp. Có thể gặp bloc nhĩ - thất cấp II, III. Nhịp nhanh xoang. Ngoại tâm thu nhĩ, ngoại tâm thu thất... - Chụp tim phổi: Có thể thấy tim to, rốn phổi đậm... - Siêu âm tim: Hình ảnh HoHL, HoC, có thể có dịch màng tim... 4. ĐIỀU TRỊ THẤP TIM a) Nguyên tắc điều trị: - Điều trị triệu chứng; điều trị nguyên nhân; phòng bệnh. b) Điều trị cụ thể: - Điều trị đợt thấp tim: Nghỉ ngơi, kháng sinh, chống viêm, điều trị triệu chứng. - Nghỉ ngơi: Bảng II.12. Nghỉ ngơi theo mức độ viêm STT Mức độ Nghỉ trên giƣờng Đi lại trong phòng 1 Không viêm tim 2 tuần 2 tuần 2 Viêm tim, tim không to 4 tuần 4 tuần 3 Viêm tim, tim to 6 tuần 6 tuần 4 Viêm tim, suy tim Khi hết suy tim 3 tháng - Kháng sinh điều trị bệnh Thấp tim: + Cần điều trị ngay, đủ liều và đủ thời gian để diệt đƣợc liên cầu. Hiện nay, penicilin vẫn là thuốc thƣờng dùng vì có hiệu quả nhất, chƣa thấy có sự kháng penicilin của liên cầu, đồng thời thuốc có giá thành thấp và sẵn có trên thị trƣờng thuốc. Các thuốc kháng sinh dòng beta-lactam cũng có hiệu quả cao trong điều trị liên cầu. Khi bị dị ứng với penicilin có thể dùng erythromycin (nhƣng có khoảng 10% liên cầu kháng erythromycin).
- 153. Bộ Y tế| THẤP TIM 153 + Thuốc và cách sử dụng trong điều trị bệnh thấp tim: Bảng II.13. Thuốc và cách sử dụng trong điều trị bệnh thấp tim STT Kháng sinh Liều lƣợng Cách dùng Ghi chú 1 Benzathin penicilin <30 kg: 600.000 đv. Từ 30 kg trở lên: 1.200.000 đv. Tiêm bắp sâu (tiêm mông) một lần duy nhất. Hiệu quả nhất (>97%). 2 Penicilin V < 30kg: 500mg/24 giờ. Từ 30kg trở lên: 1g/24 giờ. Uống 2 lần/24 giờ. Uống đủ 10 ngày. Hiệu quả nhƣ tiêm. 5 Erythromycin < 30kg: 500 mg. Từ 30 kg trở lên: 1g. Uống 2 lần/24 giờ. Uống đủ 10 ngày. Dùng khi dị ứng với Penicilin. Tác dụng tốt (>70%). - Chống viêm: Tùy theo mức độ của bệnh + Viêm đa khớp: Aspirin 100 mg/kg/ngày x 6 ngày. Aspirin 75 mg/kg/ngày x 2 tuần. + Viêm tim: Prednisolon 1-2 mg/kg/ngày x 2-3 tuần, nếu máu lắng giảm thì bắt đầu giảm liều 1-2 mg/tuần. - Điều trị triệu chứng: + Điều trị suy tim: Trợ tim: Digoxin 0,25mg/ngày; Lợi tiểu: Furosemid 40 mg x 1-2 viên/ngày (chú ý: bù Kali). + Giãn mạch (thuốc ức chế men chuyển): Perindopril 4 mg x 1viên/ngày hoặc enalapril 5 mg x 1 viên/ngày hoặc captopril 25 mg x 1 viên/ngày. + Múa vờn: Phenobarpital: 16-32 mg/kg/ngày; haloperidol: 0,03 – 1 mg/kg/ngày; chlopromazin: 0,5 mg/kg/ngày. 5. PHÒNG BỆNH - Phòng thấp tái phát hay phòng thấp cấp II (cho ngƣời bệnhngƣời bệnh đã đƣợc chẩn đoán bị bệnh thấp tim). Theo khuyến cáo của Tổ chức y tế Thế giới: hiện nay vẫn chƣa có vaccine phòng bệnh Thấp tim. Đặc điểm của vi khuẩn liên cầu beta tan huyết nhóm A là rất hay kháng thuốc nếu dùng một loại thuốc kéo dài nhiều năm. Khuyến cáo chỉ dùng 2 loại thuốc để phòng bệnh thấp tim tái phát đó là: penicilin (ƣu tiên số 1) và erythromycin (nếu dị ứng với penicilin).
- 154. Bộ Y tế| THẤP TIM 154 - Benzathin penicilin (tiêm): 1.200.000 đv cho ngƣời bệnhngƣời bệnh > 30 kg; 600.000 đv cho ngƣời bệnhngƣời bệnh < 30 kg. Tiêm bắp sâu (tiêm mông), 28 ngày tiêm một lần. + Hoặc: Penicilin V (uống): 0,5 g/24 giờ cho ngƣời bệnhngƣời bệnh < 30 kg; 1 g/24 giờ cho ngƣời bệnhngƣời bệnh từ 30 kg trở lên. Uống hàng ngày. + Hoặc: Erythromicin (uống): 0,5 g/24 giờ cho ngƣời bệnhngƣời bệnh < 30 kg; 1 g/24 giờ cho ngƣời bệnhngƣời bệnh từ 30 kg trở lên. Uống hàng ngày. - Thời gian phòng thấp: + Thấp tim chƣa có biến chứng van tim: Phòng thấp tim tái phát ít nhất là 5 năm và ít nhất đến năm 18 tuổi. + Thấp tim có biến chứng van tim: Phòng thấp tim tái phát kéo dài ít nhất đến năm 45 tuổi. - Chú ý: Khi đang tiêm phòng thấp cấp II, nên chuyển thuốc tiêm thành thuốc uống trong các trƣờng hợp sau: Ngƣời bệnhNgƣời bệnh đang bị suy tim nặng; ngƣời bệnhngƣời bệnh đang bị một bệnh cấp tính khác nhƣ: Hen phế quản, viêm phế quản, suy gan, suy thận...; ngƣời bệnhngƣời bệnh có chỉ định nong van, mổ sửa van, mổ thay van...; ngƣời bệnhngƣời bệnh đang mang thai (phòng trƣờng hợp cấp cứu sốc phản vệ do penicilin khó thành công). TÀI LIỆU THAM KHẢO 1. Hướng dẫn chẩn đoán và điều trị bệnh Nội khoa. NXBYH, 2011. 2. Thấp tim và bệnh tim do thấp, NXBYH, 2002 3. Therapeutic Antibiotic Guidelines 2010 version 14.
- 155. Bộ Y tế| VIÊM NỘI TÂM MẠC NHIỄM KHUẨN 155 VIÊM NỘI TÂM MẠC NHIỄM KHUẨN 1. ĐỊNH NGHĨA Viêm nội tâm mạc bán cấp nhiễm khuẩn (infective endocarditis) là tình trạng viêm nội tâm mạc có loét và sùi, thƣờng xảy ra (nhƣng không phải bắt buộc) trên một nội tâm mạc đã có tổn thƣơng bẩm sinh hoặc mắc phải từ trƣớc. 2. NGUYÊN NHÂN - Trong đa số trƣờng hợp, vi khuẩn gây bệnh là liên cầu khuẩn. - Những loại vi khuẩn và tác nhân gây bệnh khác: + Tụ cầu khuẩn: Đáng chú ý là hay gặp trong những trƣờng hợp nhiễm khuẩn huyết do tụ cầu sau nạo phá thai, các tổn thƣơng thƣờng hay gặp ở van ba lá. + Não mô cầu, phế cầu, lậu cầu. + Trực khuẩn Klebsiella pneumoniae, Salmonella, Brucella, Corynebacterium, Vibrio foetus. + Các loại nấm Actynomyces, Candida albicans: Thƣờng hay gây bệnh trên những cơ thể suy giảm miễn dịch, đã từng đƣợc điều trị ở những liệu pháp kháng sinh quá dài. Tiên lƣợng của những loại này rất tồi. 3. TRIỆU CHỨNG 3.1. Lâm sàng - Sốt dai dẳng trên 1 ngƣời bệnhngƣời bệnh có bệnh tim. - Lách to, móng tay khum, ngón tay dùi trống. - Tuy nhiên, trên thực tế, để có thể chẩn đoán và điều trị sớm ta nên nghĩ đến viêm nội tâm mạc bán cấp nhiễm khuẩn trƣớc một ngƣời bệnhngƣời bệnh tim có sốt dai dẳng trên 1 tuần mà không có lý do và cho cấy máu ngay. 3.2. Các xét nghiệm cận lâm sàng a) Cấy máu tìm vi khuẩn gây bệnh - Cần phải cấy máu nhiều lần trƣớc khi cho kháng sinh. - Cố gắng cấy máu khi ngƣời bệnhngƣời bệnh đang sốt vì lúc đó khả năng dƣơng tính thƣờng cao hơn. b) Các xét nghiệm máu khác: - Tốc độ lắng máu bao giờ cũng tăng cao. - Công thức máu: + Số lƣợng hồng cầu thƣờng giảm nhẹ. + Số lƣợng bạch cầu tăng vừa, nhất là bạch cầu đa nhân trung tính.
- 156. Bộ Y tế| VIÊM NỘI TÂM MẠC NHIỄM KHUẨN 156 c) Xét nghiệm nước tiểu: Ngoài Protein niệu ngƣời ta thấy trong khoảng 70 - 80% các trƣờng hợp có đái ra máu vi thể, đƣợc xác định thông qua xét nghiệm cặn Addis. d) Siêu âm tim: Nếu nhìn thấy rõ các tổn thƣờng sùi thì chúng ta có thể chẩn đoán xác định bệnh (dù là có cấy máu âm tính). Nhƣng nếu không thấy rõ các tổn thƣơng sùi thì chúng ta cũng không đƣợc loại trừ chẩn đoán, vì có thể chùm tia siêu âm chƣa quét đƣợc đúng vùng tổn thƣơng, hoặc là tổn thƣơng sùi còn quá nhỏ nên chƣa phát hiện đƣợc trên siêu âm. Đôi khi siêu âm tim còn phát hiện đƣợc hiện tƣợng đứt các dây chằng, cột cơ hoặc thủng các vách tim, là những biến chứng có xảy ra trong nội tâm mạc bán cấp nhiễm khuẩn. 4. ĐIỀU TRỊ 4.1. Điều trị khi chƣa có kết quả cấy máu: Điều trị kháng sinh sớm (ngay sau cấy máu 3 lần) với mục đích là diệt khuẩn ở tổn thƣơng sùi. Dùng kháng sinh có tác dụng diệt khuẩn, liều cao, phối hợp hai kháng sinh; nên dùng đƣờng tĩnh mạch; thời gian từ 4-6 tuần. Lựa chọn kháng sinh tốt nhất nên dựa vào kết quả cấy máu và kháng sinh đồ. 4.2. Trong khi chờ đợi kết quả cấy máu: a) Viêm nội tâm mạc nhiễm khuẩn van tự nhiên: một trong 3 lựa chọn sau: - Ampicilin-sulbactam: 12g/24h, chia 4 lần, tiêm TM x 4-6 tuần và gentamicin sulfat 3mg/kg/24h chia 3 lần tiêm TM/TB x 5-14 ngày. - Vancomycin 30mg/kg/24h chia 2 lần pha với 200ml NaCl 0,9% hoặc glucose 5% truyền TM ít nhất là trong 60 phút x 4-6 tuần và gentamicin sulfat 3mg/kg/24h chia 3 lần tiêm TM/TB x 5-14 ngày và ciprofloxacin 1000 mg/24h uống x 4-6 tuần hoặc 800mg/24h chia 2 lần truyền TM x 4-6 tuần. Chú ý: + Vancomycin dùng cho ngƣời bệnhngƣời bệnh có dị ứng penicilin. + Trẻ em không đƣợc vƣợt quá liều lƣợng thuốc cho một ngƣời lớn bình thƣờng. - Ampicilin-sulbactam 300mg/kg/24h chia 4-6 lần tiêm TM và gentamicin sulfat 3mg/kg/24h chia 3 lần tiêm TM/TB x 5-14 ngày. Và vancomycin 40mg/kg/24h chia 2-3 lần truyền TM nhƣ trên. Và ciprofloxacin 20-30mg/24h chia 2 lần truyền TM hoặc uống. b) Viêm nội tâm mạc nhiễm khuẩn van nhân tạo xảy ra < 1 năm sau phẫu thuật thay van tim: - Ngƣời lớn: Phối hợp 4 loại kháng sinh sau: + Vancomycin 30mg/kg/24h chia 2 lần truyền TM nhƣ trên x 6 tuần. + Gentamicin sulfat 3mg/kg/24h chia 3 lần tiêm TM/TB x 2 tuần.
- 157. Bộ Y tế| VIÊM NỘI TÂM MẠC NHIỄM KHUẨN 157 + Cefepim 6g/24h chia 3 lần tiêm TM chậm x 6 tuần. + Rifampin 900mg/24h chia 3 lần uống hoặc hòa với Glucose 5% truyền TM x 6 tuần. - Trẻ em (TE): Phối hợp 4 loại kháng sinh sau: + Cefepim 150mg/kg/24h chia 3 lần tiêm TM chậm (TE> 2 tháng). + Rifampin 20mg/kg/24h chia 3 lần uống hoặc truyền TM (hòa với dung dịch Glucose 5%). + Vancomycin liều lƣợng và đƣờng dùng như trên. + Gentamicin liều lƣợng và đƣờng dùng như trên. c) Viêm nội tâm mạc nhiễm khuẩn van nhân tạo xảy ra > 1 năm sau phẫu thuật thay van tim: Điều trị nhƣ VNTM van tự nhiên, thời gian 6 tuần. 4.3. Điều trị khi có kết quả cấy máu: phối hợp kháng sinh đặc hiệu theo kháng sinh đồ, thời gian điều trị là từ 4 – 6 tuần, riêng với aminosid thời gian điều trị nên ngắn nhất nếu có thể (5 – 14 ngày) không quá 14 ngày. 5. KHÁNG SINH PHÒNG BỆNH 5.1. Bệnh tim có nguy cơ cao mắc viêm nội tâm mạc nhiễm khuẩn: - Van nhân tạo (van sinh học, van cơ học, homograffes). - Tiền sử VNTMNK (ngay cả khi không có bệnh tim). - Bệnh tim bẩm sinh tím: chƣa phẫu thuật hoặc đã phẫu thuật tạm thời. - Shunt chủ phổi nhân tạo. - Bệnh van tim: hở van động mạch chủ, hở van hai lá, hẹp van động mạch chủ. Hẹp van hai lá đơn thuần hiếm khi gặp VNTMNK. 5.2. Bệnh tim có nguy cơ: - Sa van hai lá có hở van và dày van. - Van động mạch chủ hai lá (Bicuspidie). - Bệnh tim bẩm sinh không tím chƣa phẫu thuật (trừ thông liên nhĩ). - Bệnh cơ tim tắc nghẽn. 5.3. Kháng sinh dự phòng cho các thủ thuật răng miệng: chỉ 1 liều 30-60 phút trƣớc thủ thuật : a) Không dị ứng penicilin, ampicilin: - Đƣờng uống: amoxicilin 2g (TE: 50 mg/kg). - Không uống đƣợc: + Ampicilin 2 g tiêm TM/TB (TE: 50 mg/kg tiêm TM/TB)
- 158. Bộ Y tế| VIÊM NỘI TÂM MẠC NHIỄM KHUẨN 158 + Hoặc cefazolin hoặc ceftriaxon 1g tiêm TM/TB (TE: 50 mg/kg tiêm TM/TB). b) Dị ứng với penicilin hoặc ampicilin: - Đƣờng uống: + Cephalexin 2g (TE: 50 mg/kg), hoặc thay bằng cephalosporin thế hệ 1/ thế hệ 2 khác. Không dùng cephalosporin cho ngƣời bệnhngƣời bệnh có tiền sử sốc phản vệ, phù mạch, mày đay do penicilin/ampicilin + Hoặc clindamycin 600 mg/ngày (TE > 1 tháng: 20 mg/kg, uống trong bữa ăn) + Hoặc azithromycin/clarithromycin 500mg (TE: 15 mg/kg). - Không uống đƣợc: + Cefazolin/ceftriaxon 1 g tiêm TM/TB (TE: 50 mg/kg) + Hoặc clindamycin 600 mg tiêm TM/TB (TE >1 tháng: 20 mg/kg, tiêm TM/TB). 5.4. Kháng sinh dự phòng cho các thủ thuật đƣờng sinh dục-tiết niệu, tiêu hoá, hô hấp: Chỉ 1 liều ngay trƣớc thủ thuật hoặc khi gây tê: - Không dị ứng penicilin: Ampicilin/amoxicilin 1g tiêm TM (TE:<5tuổi 250 mg; 5-10tuổi 500 mg) và gentamicin 1,5 mg/kg tiêm TM. - Dị ứng penicilin: Teicoplanin (trừ trẻ sơ sinh) 400 mg tiêm TM (TE <14tuổi: 6 mg/kg) và gentamicin 1,5 mg/kg tiêm TM. 5.5. Kháng sinh dự phòng cho thủ thuật đặt ống qua mũi: chỉ 1 liều ngay trƣớc thủ thuật hoặc khi gây tê: - Không dị ứng penicilin: Flucloxacilin 1g tiêm TM (TE<4 tuổi 50 mg/kg) - Dị ứng penicilin: Clindamycin 600 mg tiêm TM (50 mg TE<5 tuổi; 75 mg TE 5-10 tuổi ; 300 mg TE 10-16 tuổi). TÀI LIỆU THAM KHẢO 1. Bệnh học nội khoa. Nhà xuất bản y học 1990. 2. Ariel COHEN. Cardiologie et pathologie vasculaire, ESTEM-Med-line 1991. 3. Larry M. Baddour. Infective Endocarditis: Diagnosis, Antimicrobial Therapy, and Management of Complication. Circulation 2005;111;3167-3184.DOI:10.1161. CIRCULATIONAHA 105.165563. 4. Walter Wilson. Prevention of Infective Endocarditis. Guidelines From the American Heart Association. Circulation 2007; 116; 1736-1754; DOI: 10.1161. CIRCULATIONAHA.106.183095.
- 159. Bộ Y tế| 159 Chƣơng IV. Nhiễm khuẩn da và mô mềm
- 160. Bộ Y tế| NHỌT 160
- 161. Bộ Y tế| NHỌT 161 NHỌT 1. ĐỊNH NGHĨA - Nhọt (Furuncle) là tình trạng viêm cấp tính gây hoại tử nang lông và tổ chức xung quanh. - Bệnh thƣờng gặp về mùa hè, nam nhiều hơn nữ. Mọi lứa tuổi đều có thể mắc bệnh, tuy nhiên bệnh thƣờng gặp hơn ở trẻ em. 2. NGUYÊN NHÂN - Nguyên nhân gây bệnh là tụ cầu vàng (S. aureus). Bình thƣờng vi khuẩn này sống ký sinh trên da nhất là các nang lông ở các nếp gấp nhƣ rãnh mũi má, rãnh liên mông… hoặc các hốc tự nhiên nhƣ lỗ mũi. Khi các nang lông bị tổn thƣơng kết hợp với những điều kiện thuận lợi nhƣ tình trạng miễn dịch kém, suy dinh dƣỡng, ngƣời bệnhngƣời bệnh mắc bệnh tiểu đƣờng… vi khuẩn phát triển và gây bệnh. 3. TRIỆU CHỨNG a) Lâm sàng - Biểu hiện ban đầu là sẩn nhỏ, màu đỏ ở nang lông sƣng nề, chắc, tấy đỏ. Sau 2 ngày đến 3 ngày, tổn thƣơng lan rộng hóa mủ tạo thành ổ áp xe ở giữa hình thành ngòi mủ. Đau nhức là triệu chứng cơ năng thƣờng gặp nhất là ở các vị trí mũi, vành tai, đôi khi làm cho trẻ quấy khóc nhiều. Vị trí thƣờng gặp là ở đầu, mặt, cổ, lƣng, mông và chân, tay. Số lƣợng tổn thƣơng có thể ít hoặc nhiều, kèm theo các triệu chứng toàn thân nhƣ sốt, mệt mỏi, hội chứng nhiễm khuẩn. - Bệnh có thể khỏi nhƣng có thể kéo dài thành nhiều đợt liên tiếp. - Biến chứng nhiễm khuẩn huyết có thể gặp nhất là ở những ngƣời bệnhngƣời bệnh suy dinh dƣỡng. Nhọt ở vùng môi trên, má có thể dẫn đến viêm tĩnh mạch xoang hang và nhiễm khuẩn huyết nặng. - Nhọt cụm còn gọi là nhọt bầy hay hậu bối là tình trạng nhiễm khuẩn cấp tính ở da gồm một số nhọt xếp thành đám. Bệnh thƣờng gặp ở những ngƣời bị suy dinh dƣỡng, giảm miễn dịch hoặc mắc các bệnh mạn tính nhƣ tiểu đƣờng, hen phế quản, lao phổi. - Chẩn đoán chủ yếu dựa vào lâm sàng. Ở giai đoạn sớm cần chẩn đoán phân biệt với viêm nang lông, Herpes da lan tỏa, trứng cá và viêm tuyến mồ hôi mủ. b) Cận lâm sàng - Tăng bạch cầu trong máu ngoại vi. - Máu lắng tăng. - Procalcitonin có thể tăng, nhất là ở những ngƣời bệnhngƣời bệnh có nhiều tổn thƣơng.
- 162. Bộ Y tế| NHỌT 162 - Xét nghiệm mô bệnh học: Ổ áp xe ở nang lông, cấu trúc nang lông bị phá vỡ, giữa là tổ chức hoại tử, xung quanh thâm nhập nhiều các tế bào viêm chủ yếu là bạch cầu đa nhân trung tính. - Nuôi cấy mủ có tụ cầu vàng phát triển. 4. ĐIỀU TRỊ BẰNG KHÁNG SINH - Vệ sinh cá nhân: Rửa tay thƣờng xuyên tránh tự lây nhiễm ra các vùng da khác bằng xà phòng Lifebuoy, Septivon… - Ở giai đoạn sớm chƣa có mủ: Tránh nặn, kích thích vào tổn thƣơng. - Giai đoạn có mủ cần phẫu thuật rạch rộng làm sạch tổn thƣơng. - Cần kết hợp điều trị tại chỗ và kháng sinh toàn thân. - Dung dịch sát khuẩn: Sát khuẩn ngày 2- 4 lần trong thời gian 10 -15 ngày. Có thể dùng một trong các dung dịch sát khuẩn sau: + Povidon-iodin 10%. + Hexamidin 0,1%. + Chlorhexidin 4%. - Thuốc kháng sinh bôi tại chỗ: Bôi thuốc lên tổn thƣơng sau khi sát khuẩn, thời gian điều trị từ 7-10 ngày. Dùng một trong các thuốc sau: + Kem hoặc mỡ acid fucidic 2%, bôi 1- 2 lần ngày. + Mỡ Neomycin, bôi 2- 3 lần/ngày. + Kem Silver sulfadiazin 1%, bôi 1-2 lần/ngày. + Mỡ mupirocin 2% bôi 3 lần/ngày. + Erythromycin 1-2 lần/ngày. + Clindamycin 1-2 lần/ngày. - Kháng sinh toàn thân bằng một trong các kháng sinh sau: + Penicilin M (cloxacilin) 2g/ngày. + Amoxicilin-clavulanat. Trẻ em 80 mg/kg/ngày chia 3 lần. Ngƣời lớn 1,5-2 g/ngày chia 2 lần. + Roxithromycin viên 150mg: Trẻ em 5-8 mg/kg/ngày chia 2 lần. Ngƣời lớn 2 viên/ngày chia 2 lần. + Azithromycin 500 mg ngày đầu tiên, sau đó 250 mg/ngày x 4 ngày. + Pristinamycin:
- 163. Bộ Y tế| NHỌT 163 Trẻ em 50 mg/kg/ngày, chia 2 lần. Ngƣời lớn 2-3 g/ngày, chia 2 lần. + Acid fucidic viên 250 mg. Trẻ em liều 30-50 mg/kg/ngày, chia 2 lần. Ngƣời lớn 1-1,5 g/ngày, chia 2 lần. + Thời gian điều trị từ 7- 10 ngày. 5. PHÒNG BỆNH - Vệ sinh cá nhân sạch sẽ: cắt móng tay, rửa tay hàng ngày. - Tránh sử dụng các sản phẩm gây kích ứng da. - Nâng cao thể trạng. TÀI LIỆU THAM KHẢO 1. Charles A Gropper, Karthik Krishnamurthy, (2010), Furunculosis, Treatment of skin diseases, Saunders Elsevier, Third Edition pp. 262-263 2. Dega H. (2001), Folliculites, furoncles et anthrax à staphylocoque doré, Thérapeutique dermatologique, Médecine-science – Flammarion, pp.288-293 3. Noah Craft. (2012), Superficial cutaneous infections and pyodermas Fitzpatrick’s Dermatology in general medecine Mc Graw Hill Eight Edition volume 2 pp. 2128- 2147. 4. Phạm Thiệp, Vũ Ngọc Thúy (2002). Thuốc, biệt dược và cách sử dụng, Nhà xuất bản y học
- 164. Bộ Y tế| VIÊM NANG LÔNG 164 VIÊM NANG LÔNG 1. ĐỊNH NGHĨA Viêm nang lông (Folliculitis) là tình trạng viêm nông ở một hoặc nhiều nang lông ở bất kỳ vùng da nào trừ lòng bàn tay và bàn chân. Bệnh gặp ở bất kỳ lứa tuổi nào, nhất là thanh thiếu niên và ngƣời trẻ. 2. NGUYÊN NHÂN a) Nguyên nhân: Chủ yếu là tụ cầu vàng (S. aureus) và trực khuẩn mủ xanh (P. aeruginosa). Ngoài ra còn có thể do các nguyên nhân khác nhƣ: - Nấm: Trichophyton rubrum hoặc Malassezia filliculitis (Pityrosporum filliculitis). - Virus: Herpes simplex thƣờng gây viêm nang lông vùng quanh miệng. - Viêm nang lông không do vi khuẩn: + Pseudo-follicititis hay gặp ở vùng cằm do cạo râu gây hiên tƣợng lông chọc thịt. + Viêm nang lông tăng bạch cầu ái toan thƣờng gặp ở những ngƣời suy giảm miễn dịch. + Viêm nang lông Decanvans hay gặp vùng da đầu gây rụng tóc vĩnh viễn. + Viêm nang lông ở những ngƣời công nhân tiếp xúc với dầu mỡ nhƣ thợ lọc dầu, thợ máy, công nhân xăng dầu… b) Một số yếu tố thuận lợi - Các yếu tố tại chỗ: + Mặc quần áo quá chật. + Da ẩm ƣớt. + Tăng tiết mồ hôi. + Gãi cào. + Cạo râu. + Nhổ lông. + Các thuốc hoặc mỹ phẩm gây kích ứng. + Dùng thuốc bôi corticoid lâu ngày. - Toàn thân: + Béo phì. + Tiểu đƣờng.
- 165. Bộ Y tế| VIÊM NANG LÔNG 165 + Giảm miễn dịch bẩm sinh hay mắc phải. + Suy thận, chạy thận nhân tạo. + Thiếu máu do thiếu sắt đôi khi kết hợp đối với những trƣờng hợp viêm nang lông mạn tính. 3. TRIỆU CHỨNG a) Lâm sàng - Tổn thƣơng cơ bản là những sẩn nhỏ ở nang lông, trên có vảy tiết, không đau. Viêm nang lông có thể xuất hiện ở bất kỳ vùng da nào của cơ thể, trừ ở lông bàn tay bàn chân. Vị trí thƣờng gặp nhất là ở đầu, mặt, cổ, lƣng, mặt ngoài cánh tay, đùi, sinh dục, cẳng tay và cẳng chân... sau vài ngày tiến triển, tổn thƣơng có thể khỏi không để lại sẹo. Số lƣợng tổn thƣơng nhiều hay ít tùy theo từng trƣờng hợp. Hầu hết các trƣờng hợp chỉ có một vài tổn thƣơng đơn độc và dễ dàng bỏ qua. Nhiều ngƣời bệnhngƣời bệnh có nhiều thƣơng tổn, tái phát nhiều lần làm ảnh hƣởng đến sức khỏe và chất lƣợng cuộc sống. - Một số biến chứng có thể gặp nhƣ chàm hóa, hoặc viêm lan tỏa xuống phía dƣới nang lông hình thành nhọt, viêm mô bào hoặc nhiễm khuẩn huyết. b) Cận lâm sàng - Nuôi cấy vi khuẩn có thể thấy vi khuẩn tụ cầu vàng hoặc trực khuẩn mủ xanh. - Soi nấm trực tiếp nhuộm Parker có thể thấy nấm Malassezia. 4. ĐIỀU TRỊ a) Loại bỏ các yếu tố thuận lợi. b) Vệ sinh cá nhân: rửa tay thƣờng xuyên tránh tự lây nhiễm ra các vùng da khác bằng xà phòng Lifebouy, Septivon… c) Tránh cào gãi, kích thích vào tổn thương. d) Đối với những trường hợp nhẹ, chỉ cần dùng dung dịch sát khuẩn kết hợp với kháng sinh bôi tại chỗ. - Dung dịch sát khuẩn: có thể dùng một trong các dung dịch sát khuẩn sau: + Povidon-iodin 10%. + Hexamidin 0,1%. + Chlorhexidin 4%. Sát khuẩn ngày 2- 4 lần trong thời gian 10 -15 ngày. - Thuốc kháng sinh bôi tại chỗ: dùng một trong các thuốc sau: + Kem hoặc mỡ acid fucidic 2%, bôi 1- 2 lần/ ngày.
- 166. Bộ Y tế| VIÊM NANG LÔNG 166 + Mỡ Neomycin, bôi 2- 3 lần/ngày. + Kem Silver sulfadiazine 1%, bôi 1-2 lần/ngày. + Mỡ mupirocin 2% bôi 3 lần/ngày. + Erythromycin 1-2 lần/ngày. + Clindamycin 1-2 lần/ngày. Bôi thuốc lên tổn thƣơng sau khi sát khuẩn, thời gian điều trị từ 7-10 ngày. e) Trường hợp nặng cần phối hợp điều trị tại chỗ kết hợp với toàn thân bằng một trong các kháng sinh sau: - Penicilin M (cloxacilin) 2g/ngày. - Amoxicilin-clavulanat: + Trẻ em 80mg/kg/ngày chia 3 lần. + Ngƣời lớn 1,5-2 g/ngày chia 2 lần. - Roxithromycin viên 150mg: + Trẻ em 5-8mg/kg/ngày chia 2 lần. + Ngƣời lớn 2 viên/ngày chia 2 lần. - Azithromycin 500mg ngày đầu tiên sau đó 250mg/ngày x 4 ngày. - Pristinamycin: + Trẻ em 50mg/kg/ngày chia 2 lần. + Ngƣời lớn 2-3g/ngày chia 2 lần. - Acid fucidic viên 250mg: + Trẻ em liều 30-50mg/kg/ngày chia 2 lần. + Ngƣời lớn 1-1,5 g/ngày chia 2 lần. - Thời gian điều trị từ 7- 10 ngày. 5. PHÒNG BỆNH - Vệ sinh cá nhân. - Tránh các yếu tố thuận lợi nhƣ môi trƣờng nóng ẩm, các hóa chất dầu mỡ. - Điều trị sớm khi có tổn thƣơng ở da. - Trƣờng hợp tái phát cần lƣu ý vệ sinh tốt loại bỏ các ổ vi khuẩn trên da nhƣ vùng rãnh mũi má, rãnh liên mông…
- 167. Bộ Y tế| VIÊM NANG LÔNG 167 TÀI LIỆU THAM KHẢO 1. Dega H. (2001), Folliculites, furoncles et anthrax à staphylocoque doré, Thérapeutique dermatologique, Médecine-science – Flammarion, pp.288-293 2. Noah Craft. (2012), Superficial cutaneous infections and pyodermas Fitzpatrick’s Dermatology in general medecine Mc Graw Hill Eight Edition volume 2 pp. 2128- 2147 3. Phạm Thiệp, Vũ Ngọc Thúy, (2002) Thuốc, biệt dược và cách sử dụng, Nhà xuất bản y học 4. Rebecca Kleinerman, Robert Phleps,(2010), Folliculitis, Treatment of skin diseases, Saunders Elsevier, Third Edition pp. 255-257.
- 168. Bộ Y tế| VIÊM MÔ BÀO 168 VIÊM MÔ BÀO 1. ĐỊNH NGHĨA Viêm mô bào (Cellulitis) là tình trạng viêm khu trú hoặc lan tỏa do nhiễm khuẩn cấp tính, bán cấp hoặc mạn tính tổ chức liên kết của da. 2. NGUYÊN NHÂN - Nguyên nhân gây bệnh thƣờng do liên cầu nhóm A. Tụ cầu vàng có thể gây viêm mô bào đơn thuần hay kết hợp với liên cầu. - Một số vi khuẩn khác cũng có thể là nguyên nhân gây bệnh nhƣ S. pneumoniae, H. influenzae. Viêm mô tế bào do A. hydrophilia có thể lây nhiễm từ nƣớc hoặc đất. P. aeruginosa, Camylobacter, V. alginolyticus, P. multocida cũng đã đƣợc báo cáo là nguyên nhân gây bệnh nhƣng rất hiếm gặp. 3. TRIỆU CHỨNG a) Lâm sàng - Các triệu chứng lâm sàng thƣờng xuất hiện đột ngột. Một vùng da của cơ thể trở nên sƣng, nóng, đỏ và đau, giới hạn không rõ có tính chất lan tỏa. Giữa tổn thƣơng có thể có bọng nƣớc, xuất huyết. Ngƣời bệnhNgƣời bệnh có biểu hiện các triệu chứng toàn thân nhƣ sốt, mệt mỏi. Các biểu hiện này giảm nhanh chóng khi đƣợc điều trị. - Trƣờng hợp nặng có thể có hoại tử, áp xe dƣới da, viêm cơ, cân cơ, nhiễm khuẩn huyết và những nhiễm khuẩn nặng khác có thể xảy ra, nhất là ở những ngƣời suy giảm miễn dịch, mắc bệnh tiểu đƣờng hoặc trẻ em. - Cẳng chân là vị trí thƣờng gặp nhất. Sang chấn nhỏ ngay cả những tổn thƣơng nông, bề mặt, hoặc loét, viêm kẽ đều là cửa ngõ để vi khuân thâm nhập vào cơ thể và gây bệnh. - Ở vùng mặt, bệnh thƣờng xảy ra sau sang chấn tại chỗ. Tuy nhiên một số trƣờng hợp vi khuẩn gây bệnh từ ổ viêm xoang. Trƣờng hợp viêm mô tế bào quanh mắt, ngoài những biểu hiện ở da, ngƣời bệnhngƣời bệnh có thể bị liệt nhãn cầu, mất thị lực, tắc tĩnh mạch xoang hang, áp xe quanh ổ mắt, áp xe não hoặc viêm não. Viêm mô tế bào vùng mặt ở trẻ nhỏ, thƣờng kết hợp với viêm tai giữa cùng bên do H. influenzae nhóm B. Ngƣời bệnhNgƣời bệnh thƣờng có biểu hiện toàn thân mệt mỏi, da vùng má, quanh mắt sƣng nề, chắc màu đỏ tím. - Những trƣờng hợp tái phát nhiều lần, các triệu chứng ban đầu không thể hiện rõ và gây ra tình trạng tổn thƣơng bạch mạch lâu dài gây hiện tƣợng phù bạch mạch và suy tĩnh mạch. - Viêm mô tế bào đặc biệt ở chi dƣới cần lƣu ý chẩn đoán phân biệt với viêm tắc tĩnh mạch sâu: Siêu âm Doppler hoặc chụp mạch giúp chẩn đoán phân
- 169. Bộ Y tế| VIÊM MÔ BÀO 169 biệt. Định lƣợng protein trong dịch chọc hút từ tổn thƣơng có giá trị chẩn đoán. Trong viêm tắc tĩnh mạch lƣợng protein khoảng 5,5g/l, trong viêm mô tế bào rất cao, thƣờng trên 10g/l. Ngoài ra, viêm mô tế bào cần phân biệt với viêm quầng là tình trạng nhiễm khuẩn ở lớp bì với biểu hiện là mảng da đỏ, giới hạn rõ, bờ nổi cao. Tuy nhiên, đôi khi cả hai bệnh này phối hợp với nhau rất khó phân biệt. b) Cận lâm sàng - Nuôi cấy bệnh phẩm từ dịch tổ chức hoặc vết trợt loét. Ngoài ra, cấy máu hoặc các bệnh phẩm từ vết loét, nứt, sang chấn ở xa vị trí tổn thƣơng cũng có giá trị để xác định nguyên nhân gây bệnh. Tuy nhiên, các xét nghiệm nuôi cấy thƣờng cho tỉ lệ dƣơng tính không cao, chỉ khoảng 1/5 trƣờng hợp có vi khuẩn mọc. Định lƣợng kháng thể kháng liên cầu trong máu có thể có ý nghĩa trong chẩn đoán hồi cứu. - Các xét nghiệm khác có thể thấy bạch cầu tăng trong máu, máu lắng tăng, procalcitonin tăng trong máu. 4. ĐIỀU TRỊ a) Cần chỉ định kháng sinh sớm, đúng và đủ liều bằng đường tiêm bắp hoặc tĩnh mạch đối với các trường hợp nặng nhất là nghi ngờ có nhiễm khuẩn huyết, viêm khớp, viêm cân cơ. Kháng sinh đƣờng uống có thể dùng đối với những trƣờng hợp nhẹ. Có thể chọn một trong số các phác đồ kháng sinh sau: - Penicilin G viên 1 triệu đơn vị: + Trẻ em 100 000 UI/kg/ngày. + Ngƣời lớn 3-4 triệu đơn vị/ngày. + Tiêm tĩnh mạch mỗi 6 giờ đối với những trƣờng hợp nặng. Thời gian điều trị ít nhất là 10 ngày. - Amoxicilin-clavulanat: + Trẻ em 80mg/kg/ngày chia ba lần. + Ngƣời lớn 1,5-2 g amoxicilin mỗi ngày chia ba lần. + Thời gian điều trị ít nhất là 10 ngày. - Ceftriaxon: + Ngƣời lớn và trẻ trên 12 tuổi: 1-2g x 1 lần/ngày, trƣờng hợp nặng có thể tăng đến 4g/lần/ngày. + Trẻ dƣới 12 tuổi: 20-80mg/kg x 1 lần/ngày. + Tiêm TM chậm (hoà 1g với 10mL nƣớc cất) hay truyền TM (hoà 2g trong 40mL dung dịch không chứa Ca nhƣ NaCl 0.9% hay Dextrose 5%). + Thời gian điều trị ít nhất là 10 ngày. - Roxithromycin viên 150mg:
- 170. Bộ Y tế| 170 + Trẻ em 5-8mg/kg/ngày chia 2 lần. + Ngƣời lớn 2 viên/ngày chia 2 lần. + Thời gian điều trị ít nhất là 10 ngày. b) Trường hợp có viêm tắc tĩnh mạch, cần kết hợp với thuốc chống đông. Ngoài kháng sinh toàn thân, cần tích cực nâng cao thể trạng, cân bằng nƣớc, điện giải… c) Trường hợp tái phát có thể dùng penicilin từ 500mg đến 2g/ ngày trong thời gian lâu hơn để phòng tái phát. TÀI LIỆU THAM KHẢO 1. Adam D Lipworth, Arturo P. Saadra et. Al. (2012). Non- necrotizing infections of the dermis and subcutaneous fat. Cellulitis and erysipelas. Fitzpatrick’s Dermatology in general medecine Mc Graw Hill Eight Edition volume 2 pp. 2169 2. Andrian HM Heagerty (2010), Cellulitis and erysipelas, Treatment of skin diseases, Saunders Elsevier, Third Edition pp. 132-134 3. Bourgault Villada, Chosidow.O. (2001), Erysipèle, Thérapeutique dermatologique, Médecine-science – Flammarion, pp.235-237 4. Phạm Thiệp, Vũ Ngọc Thúy (2002) Thuốc, biệt dược và cách sử dụng, Nhà xuất bản y học.
- 171. Bộ Y tế| 171 Chƣơng V. Nhiễm khuẩn tiêu hóa
- 172. Bộ Y tế| 172
- 173. Bộ Y tế| TIÊU CHẢY DO VI KHUẨN 173 TIÊU CHẢY DO VI KHUẨN 1. ĐẠI CƢƠNG - Tiêu chảy do vi khuẩn là bệnh thƣờng gặp ở mọi lứa tuổi, liên quan mật thiết đến vệ sinh an toàn thực phẩm. Biểu hiện lâm sàng chung thƣờng thấy là: sốt, nôn, đau bụng, và tiêu chảy nhiều lần/ngày. - Trƣờng hợp tiêu chảy nặng có thể gây mất nƣớc hoặc nhiễm khuẩn nhiễm độc toàn thân, dẫn tới tử vong, đặc biệt ở trẻ em và ngƣời già. 2. CĂN NGUYÊN THƢỜNG GẶP - Tiêu chảy do độc tố vi khuẩn : Vibrio cholerae, E. coli, Clostridium difficile, tụ cầu. - Tiêu chảy do bản thân vi khuẩn (tiêu chảy xâm nhập): Shigella, Salmonella, E. coli, Campylobacter, Yersinia… 3. CHẨN ĐOÁN Dựa vào lâm sàng và xét nghiệm. a) Lâm sàng: Biểu hiện đa dạng tùy thuộc vào căn nguyên gây bệnh. - Nôn và buồn nôn. - Tiêu chảy nhiều lần, tính chất phân phụ thuộc vào căn nguyên gây bệnh: + Tiêu chảy do độc tố vi khuẩn: Phân có nhiều nƣớc, không có bạch cầu hoặc hồng cầu trong phân. + Tiêu chảy do vi khuẩn xâm nhập: Phân thƣờng có nhầy, đôi khi có máu. - Biểu hiện toàn thân: + Có thể sốt hoặc không sốt. + Tình trạng nhiễm độc: Mệt mỏi, nhức đầu, có thể có hạ huyết áp. + Tình trạng mất nƣớc. b) Lâm sàng một số căn nguyên thường gặp: - Tiêu chảy do lỵ trực khuẩn (hội chứng lỵ): Sốt cao, đau bụng quặn từng cơn, mót rặn, đi ngoài phân lỏng lẫn nhầy máu. - Tiêu chảy do tả: Khởi phát rất nhanh trong vòng 24 giờ, tiêu chảy dữ dội và liên tục 20-50 lần/ngày, phân toàn nƣớc nhƣ nƣớc vo gạo, không sốt, không mót rặn, không đau quặn bụng. - Tiêu chảy do độc tố tụ cầu: Thời gian ủ bệnh ngắn 1-6 giờ, buồn nôn, nôn, tiêu chảy nhiều nƣớc nhƣng không sốt. - Tiêu chảy do E. coli:
- 174. Bộ Y tế| TIÊU CHẢY DO VI KHUẨN 174 + Tiêu chảy do E. coli sinh độc tố ruột (ETEC): đi ngoài phân lỏng không nhầy máu, không sốt. Bệnh thƣờng tự khỏi. + Tiêu chảy do E. coli (EIEC, EPEC, EHEC): sốt, đau quặn bụng, mót rặn, phân lỏng có thể lẫn nhầy máu (hội chứng lỵ). - Tiêu chảy do Salmonella: Tiêu chảy, sốt cao, nôn và đau bụng. c) Xét nghiệm: - Công thức máu: Số lƣợng bạch cầu tăng hay giảm tùy căn nguyên. - Xét nghiệm sinh hoá máu: Đánh giá rối loạn điện giải, suy thận kèm theo. - Xét nghiệm phân: + Soi phân: Tìm xem có hồng cầu, bạch cầu, các đơn bào ký sinh, nấm, trứng ký sinh trùng... + Cấy phân tìm vi khuẩn gây bệnh. 4. ĐIỀU TRỊ 4.1. Nguyên tắc: - Điều trị kháng sinh tùy căn nguyên. Cần dự đoán căn nguyên và điều trị ngay. Điều chỉnh lại kháng sinh nếu cần sau khi có kết quả cấy phân. - Đánh giá tình trạng mất nƣớc và bồi phụ nƣớc điện giải. - Điều trị triệu chứng. 4.2. Sử dụng kháng sinh trong tiêu chảy nhiễm khuẩn do một số căn nguyên thƣờng gặp: - Kháng sinh thƣờng hiệu quả trong trƣờng hợp tiêu chảy xâm nhập . - Thƣờng dùng kháng sinh đƣờng uống. Kháng sinh đƣờng truyền chỉ dùng trong trƣờng hợp nặng có nhiễm khuẩn toàn thân. - Liều dùng kháng sinh ở đây chủ yếu áp dụng cho ngƣời lớn. Đối với trẻ em, tham khảo thêm “Hƣớng dẫn xử trí tiêu chảy ở trẻ em” (Bộ Y tế 2009). a) Tiêu chảy do E. coli (ETEC, EHEC), Campylobacter, Yersinia, Salmonella, Vibrio spp. - Thuốc ƣu tiên: kháng sinh nhóm quinolon (uống hoặc truyền) x 5 ngày (ngƣời >12 tuổi) : + Ciprofloxacin 0,5 g x 2 lần/ngày. + hoặc norfloxacin 0,4 g x 2 lần/ngày. - Thuốc thay thế: + Ceftriaxon đƣờng tĩnh mạch (TM) 50-100 mg/kg/ngày x 5 ngày.
- 175. Bộ Y tế| TIÊU CHẢY DO VI KHUẨN 175 +TMP-SMX 0,96g x 2 lần/ngày x 5 ngày. + Doxycyclin 100 mg x 2 lần/ngày x 5 ngày. b) Tiêu chảy do Clostridium difficile - Thuốc ƣu tiên: Metronidazol 250 mg (uống) mỗi 6 giờ x 7-10 ngày. - Thuốc thay thế: Vancomycin 250 mg (uống) mỗi 6 giờ x 7-10 ngày. c) Tiêu chảy do Shigella (lỵ trực khuẩn) - Thuốc ƣu tiên: Quinolon (uống hoặc truyền TM) x 5 ngày (ngƣời >12 tuổi): + Ciprofloxacin 0,5 g x 2 lần/ngày. + Hoặc norfloxacin 0,4 g x 2 lần/ngày. - Thuốc thay thế: + Ceftriaxon (TM) 50-100 mg/kg/ngày x 5 ngày. + Hoặc azithromycin (uống) 0,5 g/ngày x 3 ngày (ƣu tiên cho phụ nữ có thai) hoặc azithromycin (uống) 10 mg/kg/ngày x 3 ngày (cho trẻ em <12 tuổi). d) Tiêu chảy do thương hàn (Salmonella typhi, paratyphi) - Thuốc ƣu tiên: Quinolon (uống hoặc truyền) x 10-14 ngày (ngƣời lớn >12 tuổi): + Ciprofloxacin 0,5 g x 2 lần/ngày. + Hoặc norfloxacin 0,4 g x 2 lần/ngày. - Thuốc thay thế: Ceftriaxon (TM) 50-100 mg/kg/lần x 1 lần/ngày x 10-14 ngày. e) Tiêu chảy do vi khuẩn tả - Hiện nay vi khuẩn tả đã kháng lại các kháng sinh thông thƣờng, thuốc đƣợc lựa chọn hiện nay là: - Nhóm Quinolon (uống) x 3 ngày (ngƣời >12 tuổi): + Ciprofloxacin 0,5 g x 2 lần/ngày. + Hoặc norfloxacin 0,4 g x 2 lần/ngày. Hoặc azithromycin (uống) 0,5 g/ngày x 3 ngày (ƣu tiên cho phụ nữ có thai) hoặc azithromycin (uống) 10 mg/kg/ngày x 3 ngày (cho trẻ em <12 tuổi) - Thuốc thay thế: + Erythromycin 1g/ngày uống chia 4 lần/ngày (trẻ em 40 mg/kg/ngày), dùng trong 3 ngày. + Hoặc doxycyclin 300 mg liều duy nhất (dùng trong trƣờng hợp vi khuẩn còn nhạy cảm).
- 176. Bộ Y tế| TIÊU CHẢY DO VI KHUẨN 176 4.3. Điều trị triệu chứng a) Đánh giá và xử trí tình trạng mất nước - Phải đánh giá ngay và kịp thời xử trí tình trạng mất nƣớc khi ngƣời bệnhngƣời bệnh đến viện và song song với việc tìm căn nguyên gây bệnh. + Ngƣời bệnhNgƣời bệnh mất nƣớc độ I, uống đƣợc: bù dịch bằng đƣờng uống, dùng dung dịch ORESOL. + Ngƣời bệnhNgƣời bệnh mất nƣớc từ độ II trở lên, không uống đƣợc: bù dịch bằng đƣờng tĩnh mạch. Dung dịch đƣợc lựa chọn: Ringer Lactat hoặc Ringer Acetat. Ngoài ra: NaCl 0,9%, Glucose 5% với tỷ lệ 1:1. b) Điều trị hỗ trợ - Giảm co thắt: Spasmaverin. - Làm săn niêm mạc ruột: dioctahedral smectit - Không lạm dụng các thuốc cầm tiêu chảy nhƣ loperamid. 5. PHÒNG BỆNH - Tăng cƣờng vệ sinh an toàn thực phẩm. + Ăn chín, uống nƣớc đã đun sôi. + Rửa tay trƣớc khi ăn và sau khi đi vệ sinh. + Cải thiện hệ thống cấp thoát nƣớc. - Điều trị dự phòng khi ở trong vùng có dịch. TỪ VIẾT TẮT TRONG BÀI EIEC Enteroinvassive E.coli (E.coli xâm nhập) EHEC Enterohemorrhagic E.coli (E.coli gây xuất huyết đƣờng ruột) EPEC Enteropathogenic E.coli (E.coli gây bệnh) ETEC Enterotoxigenic E.coli (E.coli sinh độc tố ruột) TÀI LIỆU THAM KHẢO 1.Cunha, B.A(2006), Antimicrobial therapy 2006, Philadelphia, PA: Saunders. xiv, p. [1049]- 1289. 2.Kasper, D.L., A.S. Fauci, and T.R. Harrison (2010), Harrison's infectious diseases, 1294 p., McGraw-Hill Medical, New York. 3.Mandell, G.L., J.E. Bennett, and R. Dolin (2010), Mandell, Douglas, and Bennett's principles and practice of infectious diseases. 7th ed2010, Philadelphia, PA: Churchill Livingstone/Elsevier.
- 177. Bộ Y tế| TIÊU CHẢY DO VI KHUẨN 177 4.Papadakis, M., et al.(2013), Current Medical Diagnosis and Treatment 2013, McGraw-Hill Medical Publishing Division McGraw-Hill Companies, The Distributor: New York 5. Antibiotic Essentials 2011.
- 178. Bộ Y tế| DIỆT HELICOBACTER PYLORI TRONG BỆNH LÝ DẠ DÀY TÁ TRÀNG 178 DIỆT HELICOBACTER PYLORI TRONG BỆNH LÝ DẠ DÀY TÁ TRÀNG 1. ĐẠI CƢƠNG Vi khuẩn Helicobacter pylori (H.p) từ lâu đã đƣợc phát hiện sống tại lớp nhày ngay sát lớp biểu mô niêm mạc dạ dày. 60-90 % loét dạ dày tá tràng là do H.p. Từ năm 2005 tổ chức y tế thế giới chính thức xếp H.p là nguyên nhân gây ra ung thƣ dạ dày. Vi khuẩn H.p còn gây ra một số bệnh khác tại dạ dày nhƣ chứng khó tiêu chức năng. Ngoài ra H.p còn gây bệnh tại ngoài cơ quan tiêu hóa: nhƣ bệnh giảm tiểu cầu tiên phát. 2. CHỈ ĐỊNH DIỆT H.P TRONG BỆNH DẠ DÀY TÁ TRÀNG - Có nhiễm H.p gây ra các bệnh lý dạ dày tá tràng: + Loét dạ dày. + Loét hành tá tràng. + Chứng khó tiêu chức năng. + Ung thƣ dạ dày đã phẫu thuật hoặc cắt bớt niêm mạc. - Dự phòng ung thƣ dạ dày: + Những ngƣời có bố, mẹ, anh em ruột bị ung thƣ dạ dày. + Khối u dạ dày: adenoma, polyp tăng sản đã cắt. + Viêm teo toàn bộ niêm mạc dạ dày. + Viêm teo lan hết toàn bộ niêm mạc thân vị dạ dày. + Ngƣời có nhiễm H.p mà quá lo lắng về H.p gây ung thƣ dạ dày. 3. CÁC PHƢƠNG PHÁP CHẨN ĐOÁN NHIỄM H.P - Test nhanh urease: Khi nội soi, độ nhạy > 98% và độ đặc hiệu 99%. - Test thở: Sử dụng cacbon phóng xạ C13 , độ nhạy 95% và độ đặc hiệu 96%. - Nuôi cấy. - Mô bệnh học: Độ nhạy > 95% và độ đặc hiệu >95%. - Kháng thể kháng H.p trong huyết thanh. - Xét nghiệm tìm kháng nguyên H.p trong phân. - Trong thực tiễn lâm sàng chỉ dùng test nhanh urease và test thở để chẩn đoán và theo dõi điều trị nhiễm H.p. Nuôi cấy vi khuẩn dùng để làm kháng sinh đồ trong trƣờng hợp kháng kháng sinh.
- 179. Bộ Y tế| DIỆT HELICOBACTER PYLORI TRONG BỆNH LÝ DẠ DÀY TÁ TRÀNG 179 4. ĐIỀU TRỊ a) Nguyên tắc - Cần bắt buộc làm xét nghiệm H.p trƣớc. - Sử dụng kháng sinh đƣờng uống, không dùng kháng sinh đƣờng tiêm. - Phải điều trị phối hợp thuốc giảm tiết acid với ít nhất 2 loại kháng sinh. - Không dùng một loại kháng sinh đơn thuần. b) Phác đồ lựa chọn đầu tiên: Chỉ ở nơi kháng clarithromycin < 20%. Khi dùng 14 ngày hiệu quả hơn 7 ngày: - Thuốc ức chế bơm proton (PPI) và 2 trong 3 kháng sinh: + Clarithromycin 500 mg x 2 lần/ngày. + Amoxicilin 1000 mg x 2 lần/ngày. + Metronidazol 500 mg x 2 lần/ngày. c) Phác đồ 4 thuốc thay thế: Khi có kháng kháng sinh hoặc tại vùng có tỉ lệ kháng clarithromycin trên 20%, dùng 14 ngày bao gồm: - Thuốc ức chế bơm proton (PPI). - Colloidal bismuth subsalicylat/subcitrat 120 mg x 4 lần/ngày. - Hoặc thay PPI+ bismuth bằng RBC (ranitidin bismuth citrat). - Metronidazol 500 mg x 2 lần/ngày. - Tetracyclin 1000 mg x 2 lần/ngày. Nếu không có Bismuth có thể dùng phác đồ kế tiếp hoặc phác đồ 3 kháng sinh: - Phác đồ 3 kháng sinh dùng 14 ngày: + PPI. + Clarithromycin 500 mg x 2 lần/ngày. + Amoxicilin 1000 mg x 2 lần/ngày. + Metronidazol 500 mg x 2 lần/ngày. - Phác đồ kế tiếp: + 5 - 7 ngày PPI + amoxicilin 500mg x 2 viên x 2 lần/ngày. + Tiếp theo PPI + clarithromycin + metronidazol hoặc tinidazol trong 5 - 7 ngày. Trong trường hợp H.p vẫn kháng thuốc có thể dùng phác đồ thay thế sau dùng 14 ngày: - PPI. - Levofloxacin 500mg x 1 viên x 1 lần/ngày.
- 180. Bộ Y tế| DIỆT HELICOBACTER PYLORI TRONG BỆNH LÝ DẠ DÀY TÁ TRÀNG 180 - Amoxicilin 500mg x 2 viên x 2 lần/ngày. d) Trường hợp các phác đồ trên không hiệu quả cần nuôi cấy vi khuẩn và làm kháng sinh đồ. TỪ VIẾT TẮT TRONG BÀI H.p Heliobacter pylori PPI Proton pump inhibitor (Thuốc ức chế bơm proton) RBC Ranitidin bismuth citrate TÀI LIỆU THAM KHẢO 1. P Malfertheiner, F Megraud, C O’Morain, F Bazzoli, E El-Omar, D Graham, R Hunt, T Rokkas, N Vakil,E J Kuipers, The European Helicobacter Study Group (EHSG). Current concepts in the management of Helicobacter pylori infection: the Maastricht III Consensus Report. Gut 2007;56:772–781. 2. Peter Malfertheiner, Francis Megraud, Colm A O’Morain, John Atherton, Anthony T R Axon, Franco Bazzoli, Gian Franco Gensini, Javier P Gisbert, David Y Graham,Theodore Rokkas,Emad M El-Omar, Ernst J Kuipers, The European Helicobacter Study Group (EHSG). Management of Helicobacter pylori infection the Maastricht IV/Florence Consensus Report. Gut 2012;61:646 -664. 3. Wenming Wu, Yunsheng Yang, and Gang Sun. Review Article: Recent Insights into Antibiotic Resistance in Helicobacter pylori Eradication. Gastroenterology Research and Practice, Volume 2012 (2012).
- 181. Bộ Y tế| NHIỄM KHUẨN ĐƢỜNG MẬT 181 NHIỄM KHUẨN ĐƢỜNG MẬT 1. ĐẠI CƢƠNG Nhiễm khuẩn đƣờng mật (biliary infection) là tình trạng viêm đƣờng mật do vi khuẩn, thƣờng gặp ở ngƣời có tắc nghẽn đƣờng mật do các nguyên nhân nhƣ: sỏi đƣờng mật, ung thƣ đƣờng mật, u đầu tụy, …; sau nối mật ruột. 2. NGUYÊN NHÂN a) Nguyên nhân - Hay gặp là các vi khuẩn Gram-âm từ đƣờng ruột nhƣ: Escherichia coli, Klebsiella, Enterococcus, Enterobacter. Các vi khuẩn Gram-âm khác nhƣ: Streptococcus, Pseudomonas, và Proteus ít gặp hơn. - Các vi khuẩn kỵ khí: Clostridium và Bacteroides, thƣờng gặp vi khuẩn kỵ khí khi nhiễm khuẩn đƣờng mật nặng. Trong trƣờng hợp nhiễm khuẩn đƣờng mật nặng thƣờng nhiễm nhiều loại vi khuẩn trong đó có vi khuẩn kỵ khí. - Nhiễm khuẩn đƣờng mật tại cộng đồng hay gặp là do E.coli, Klebsiella và Enterococcus. Nhiễm khuẩn đƣờng mật tại bệnh viện thƣờng là do Staphylococcus aureus kháng methicilin, Enterococcus kháng vancomycin và Pseudomonas. b) Các yếu tố thuận lợi Các yếu tố gây tắc nghẽn đƣờng mật: - Các nguyên nhân lành tính: Sỏi mật, giun chui ống mật. - Các nguyên nhân ác tính: Ung thƣ đƣờng mật, u bóng vater, u đầu tụy. - Sau nối mật ruột. 3. TRIỆU CHỨNG a) Lâm sàng - Biểu hiện chính là các triệu chứng: Đau, sốt và vàng da. - Tiền sử: Có bệnh lý gây tắc nghẽn đƣờng mật nhƣ: sỏi mật, giun chui ống mật… - Sốt cao 39-40o C, có những cơn rét run. - Vàng da tăng dần từ từ nhƣng cũng có thể vàng da tăng rất nhanh trong trƣờng hợp tắc mật cấp nhƣ kẹt sỏi ở bóng Vater. - Đau âm ỉ vùng hạ sƣờn phải, có thể có cơn đau quặn mật. - Gan to, mềm, đau tức khi khám. - Rối loạn tiêu hóa: Chán ăn, rối loạn phân. - Có thể có túi mật to.
- 182. Bộ Y tế| NHIỄM KHUẨN ĐƢỜNG MẬT 182 - Trƣờng hợp nặng có sốc, tinh thần chậm chạp, ngƣời bệnhngƣời bệnh có thể biểu hiện lú lẫn. b) Cận lâm sàng - Xét nghiệm máu: + Biểu hiện viêm nhiễm: Bạch cầu tăng, chủ yếu là bạch cầu đa nhân trung tính; máu lắng tăng, CRP tăng, Pro Calcitonin tăng. + Ứ mật: Tăng bilirubin, chủ yếu là bilirubin trực tiếp. + Có thể biểu hiện suy gan, suy thận trong trƣờng hợp nhiễm khuẩn nặng. + Cấy máu có thể thấy vi khuẩn do nhiễm khuẩn huyết. - Chẩn đoán hình ảnh giúp thăm dò hình thái cũng nhƣ nguyên nhân gây tắc mật: Siêu âm, C.T, MRI, nội soi siêu âm và nội soi chụp mật tụy ngƣợc dòng (ERCP). Cho thấy có giãn đƣờng mật trong và ngoài gan, có thể thấy khí trong đƣờng mật, nguyên nhân gây tắc mật. Ngày nay, nội soi chụp mật tụy ngƣợc dòng ít dùng để chẩn đoán, mà chủ yếu dùng để điều trị nguyên nhân gây tắc mật. c) Mức độ nặng - Mức độ nặng của nhiễm khuẩn đƣờng mật: Bảng II.14. Phân loại mức độ nặng của nhiễm khuẩn đƣờng mật Mức độ Nhẹ (I) Trung bình (II) Nặng (III) Biểu hiện suy tạng Không Không Có Đáp ứng điều trị ban đầu Có Không Không - Điều trị ban đầu bao gồm: Kháng sinh và điều trị hỗ trợ - Suy tạng: + Tim mạch: Huyết áp tụt phải dùng thuốc vận mạch. + Thần kinh: Rối loạn ý thức. + Hô hấp: PaO2/FiO2 < 300. + Gan: Chỉ số INR > 1.5. + Thận: Creatinin > 2.0 mg/dl (>152mol/l). + Máu: Tiểu cầu <100.000 G/l. 4. ĐIỀU TRỊ BẰNG KHÁNG SINH a) Nguyên tắc - Chọn kháng sinh bài tiết tốt vào đƣờng mật.
- 183. Bộ Y tế| NHIỄM KHUẨN ĐƢỜNG MẬT 183 - Phối hợp với kháng sinh điều trị vi khuẩn kỵ khí khi có nhiễm khuẩn đƣờng mật nặng. - Nếu có tắc nghẽn đƣờng mật phải đảm bảo lƣu thông đƣờng mật bằng dẫn lƣu qua da, đặt stent qua chụp mật tụy ngƣợc dòng hoặc phẫu thuật. - Tốt nhất là điều trị theo kháng sinh đồ, tuy nhiên, trong khi chờ kết quả kháng sinh đồ có thể điều trị theo kinh nghiệm. - Kháng sinh cephalosporin thế hệ ba và aminoglycosid có tác dụng tốt với các vi khuẩn Gram-âm. - Kháng sinh metronidazol có tác dụng tốt với vi khuẩn kỵ khí. b) Cụ thể - Các lựa chọn kháng sinh trong nhiễm khuẩn đƣờng mật thể hiện trong Bảng II.15. - Thể nhẹ: điều trị 5-7 ngày. + Hay dùng loại ampicilin-sulbactam: tiêm TM 1,5- 3g/6 giờ. + Có thể dùng các cephalosporin thế hệ 1: Cefazolin hoặc thế hệ 2: Cefmetazol, cefotiam, oxacephem (ví dụ flomoxef) và thế hệ 3. - Thể trung bình và nặng: điều trị 7-14 ngày, có thể điều trị dài hơn tùy thuộc vào đáp ứng trên lâm sàng. 5. DỰ PHÒNG - Điều trị sỏi mật và nguyên nhân gây tắc nghẽn đƣờng mật. - Tẩy giun định kỳ đối với trƣờng hợp do giun.
- 184. Bộ Y tế| NHIỄM KHUẨN ĐƢỜNG MẬT 184 Bảng II.15. Các lựa chọn kháng sinh trong nhiễm khuẩn đƣờng mật Lựa chọn số 1 Kháng sinh penicillin kết hợp với chất ức chế beta-lactamase có hoạt phổ rộng Ampicilin-sulbactam TM 1,5-3g/6 giờ. Piperacilin-tazobactam TM 4,5 g/6 giờ. Aminoglycosid Gentamicin TB hoặc pha loãng tiêm tĩnh mạch 80 mg/8 giờ. Amikacin TB hoặc TM 5 mg/kg/8 giờ. Tobramycin TB hoặc TM 1 mg/kg/8 giờ. Các cephalosporin thế hệ 3,4 Cefoperazon-sulbactam TM 2g/12 giờ. Ceftriaxon TM 2-4g/ 1 lần /24 giờ. Ceftazidim TM 1-2 g/12 giờ. Cefepim TM 1-2 g/12 giờ. Monobactam Aztreonam 1-2 g/12 giờ. Nếu có nhiễm khuẩn kỵ khí dùng một trong 4 loại kháng sinh trên + metronidazol TM 500 mg/8 giờ. Lựa chọn số 2 Fluoroquinolon Ciprofloxacin 500mg uống hoặc TM/12 giờ. Levofloxacin 500mg uống hoặc TM/24 giờ. Moxifloxacin uống hoặc TM 400 mg/24 giờ. Nếu có nhiễm khuẩn kỵ khí dùng một trong 3 loại fluoroquinolon trên + metronidazol TM 500 mg/8 giờ. Carbapenem Meropenem TM 1g/8 giờ. Imipenem-cilastatin TM 1-2 g/12 giờ. Doripenem TM 0,5g/8 giờ. TÀI LIỆU THAM KHẢO 1. Joseph S. Solomkin, John E. Mazuski, Ellen J. Baron, Robert G. Sawyer, Avery B. Nathens, Joseph T. DiPiro,Timothy Buchman, E. Patchen Dellinger, John Jernigan, Sherwood Gorbach, Anthony W. Chow, and John Bartlett. Guidelines for the Selection of Anti-infective Agents for Complicated Intra-abdominal Infections. CID 2003:37 (15 October). 2. Atsushi Tanaka, Tadahiro Takada, Yoshifumi Kawarada, Yuji Nimura, Masahiro Yoshida,Fumihiko Miura, Masahiko Hirota, Keita Wada, Toshihiko Mayumi, Harumi Gomi,Joseph S. Solomkin, Steven M. Strasberg, Henry A. Pitt, Jacques Belghiti, Eduardo de Santibanes, Robert Padbury, Miin-Fu Chen, Giulio Belli, Chen-Guo Ker, Serafin C. Hilvano, Sheung-Tat Fan, and Kui-Hin Liau. Antimicrobial therapy for acute cholangitis: Tokyo Guidelines. J Hepatobiliary Pancreat Surg (2007) 14:59–67. 3. Massimo Sartelli. A focus on intra-abdominal infections. World Journal of Emergency Surgery 2010, 5:9.
- 185. Bộ Y tế| ÁP XE GAN DO VI KHUẨN 185 ÁP XE GAN DO VI KHUẨN 1. ĐẠI CƢƠNG Áp xe gan do vi khuẩn (pyogenic liver abscess) là tổn thƣơng mủ tại gan gây ra do vi khuẩn. Bệnh thƣờng gặp ở ngƣời có bệnh lý đƣờng mật từ trƣớc hoặc trên ngƣời bệnhngƣời bệnh bị bệnh mạn tính nhƣ đái tháo đƣờng, đang dùng các thuốc giảm miễn dịch hoặc bệnh ác tính. 2. NGUYÊN NHÂN a) Đường dẫn tới áp xe gan - Bệnh lý đƣờng mật: Hay gặp nhất, thƣờng do tắc mật và gây viêm đƣờng mật dẫn tới áp xe gan. - Đƣờng tĩnh mạch cửa: Từ các viêm nhiễm tại vùng bụng nhƣ viêm túi thừa, viêm ruột thừa, viêm mủ bể thận. Vi khuẩn theo đƣờng tĩnh mạch cửa gây áp xe gan. - Đƣờng động mạch gan: Vi khuẩn từ máu đến do nhiễm khuẩn toàn thân nhƣ viêm nội tâm mạc, viêm đƣờng tiết niệu. - Không rõ đƣờng vào: Khoảng 50% số ngƣời bệnhngƣời bệnh không rõ đƣờng vào, thƣờng gặp áp xe gan ở ngƣời bị đái tháo đƣờng hoặc có bệnh ác tính. b) Các loại vi khuẩn - Eschericha coli. - Klebsiella pneumoniae. - Các chủng Bacteroides. - Các chủng Streptococcus. - Hay gặp nhất là E. coli và K. pneumoniae. 3. TRIỆU CHỨNG a) Lâm sàng - Đau hạ sƣờn phải đau âm ỉ, có thể có cơn đau quặn mật nhƣ trong sỏi đƣờng mật. - Sốt cao 39- 40o , có rét run. - Gan to mềm và đau khi thăm khám. - Vàng da khi có bệnh lý gây tắc mật. - Có thể có ỉa lỏng, mệt mỏi chán ăn. b) Cận lâm sàng - Xét nghiệm:
- 186. Bộ Y tế| ÁP XE GAN DO VI KHUẨN 186 + Biểu hiện viêm nhiễm: Bạch cầu tăng đặc biệt bạch cầu đa nhân trung tính, máu lắng tăng, CPR tăng, Pro Calcitonin tăng. + Cấy mủ từ ổ áp xe có thể thấy vi khuẩn. + Cấy máu có thể thấy vi khuẩn trong trƣờng hợp có nhiễm khuẩn huyết. - Chẩn đoán hình ảnh: Trên siêu âm là khối giảm âm hoặc hỗn hợp âm trong trƣờng hợp chƣa hóa mủ hoàn toàn. C.T hoặc cộng hƣởng từ có hình ảnh ổ áp xe. Ngoài ra có thể phát hiện thấy nguyên nhân gây tắc mật nhƣ sỏi mật, giun trong đƣờng mật. 4. ĐIỀU TRỊ BẰNG KHÁNG SINH a) Nguyên tắc - Tốt nhất là lựa chọn theo kháng sinh đồ. - Trong khi chờ đợi nên dùng kháng sinh có hoạt phổ rộng, nếu ngƣời bệnhngƣời bệnh nặng sử dụng ngay kháng sinh có tác dụng mạnh và có hoạt phổ rộng nhƣ carbapenem. - Kháng sinh cephalosporin thế hệ ba và aminoglycosid có tác dụng tốt với các vi khuẩn Gram-âm. - Kháng sinh metronidazol có tác dụng tốt với vi khuẩn kỵ khí. - Thời gian dùng kháng sinh từ 2 - 4 tuần. - Cần chọc hút ổ áp xe để nuôi cấy vi khuẩn, chọc hút mủ hoặc dẫn lƣu khi ổ áp xe lớn trên 5 cm. Nếu chọc hút mủ và dẫn lƣu thất bại, tiến hành phẫu thuật để dẫn lƣu. - Nếu có tắc nghẽn đƣờng mật phải đảm bảo lƣu thông đƣờng mật bằng dẫn lƣu qua da, đặt stent qua chụp mật tụy ngƣợc dòng hoặc phẫu thuật. - Kiểm soát tốt đƣờng huyết nếu có đái tháo đƣờng. - Điều trị ổ vi khuẩn nguyên phát nếu có. b) Cụ thể Các kháng sinh đƣợc sử dụng trong áp xe gan do vi khuẩn đƣợc thể hiện ở Bảng II.16.
- 187. Bộ Y tế| ÁP XE GAN DO VI KHUẨN 187 Bảng II.16. Các lựa chọn kháng sinh trong áp xe gan do vi khuẩn Lựa chọn số 1 Kháng sinh penicillin kết hợp với chất ức chế beta- lactamase có hoạt phổ rộng Ampicilin-sulbactam đƣờng tĩnh mạch (TM) 1,5-3 g/6 giờ. Piperacilin-tazobactam TM 4,5 g/6 giờ. Aminoglycosid Gentamicin tiêm bắp (TB) hoặc pha loãng tiêm tĩnh mạch 80 mg/8 giờ. Amikacin TB hoặc TM 5 mg/kg/8 giờ. Tobramycin TB hoặc TM 1 mg/kg/8 giờ. Các cephalosporin thế hệ 3,4 Cefoperazon-sulbactam TM 2g/12 giờ. Ceftriaxon TM 2-4 g/1 lần/24 giờ. Ceftazidim TM 1-2 g/12 giờ. Cefepim TM 1-2g/12 giờ. Monobactam Aztreonam 1-2 g/12 giờ. Nếu có nhiễm khuẩn kỵ khí dùng một trong 4 loại kháng sinh trên + metronidazol TM 500 mg/8 giờ. Lựa chọn số 2 Fluoroquinolon Ciprofloxacin 500mg uống hoặc TM/12 giờ. Levofloxacin 500mg uống hoặc TM/24 giờ. Moxifloxacin uống hoặc TM 400 mg/24 giờ. Nếu có nhiễm khuẩn kỵ khí dùng một trong 3 loại fluoroquinolon trên + metronidazol TM 500 mg/8 giờ. Carbapenem Meropenem TM 1g/8 giờ. Imipenem-cilastatin TM 1-2 g/12 giờ. Doripenem TM 0,5 g/8 giờ.
- 188. Bộ Y tế| ÁP XE GAN DO VI KHUẨN 188 TÀI LIỆU THAM KHẢO 1. Joseph S. Solomkin, John E. Mazuski, Ellen J. Baron, Robert G. Sawyer, Avery B. Nathens, Joseph T. DiPiro, Timothy Buchman, E. Patchen Dellinger, John Jernigan, Sherwood Gorbach, Anthony W. Chow, and John Bartlett. Guidelines for the Selection of Anti-infective Agents for Complicated Intra-abdominal Infections. CID 2003:37 (15 October). 2. Ajaz A Malik, Shams UL Bari, Khawaja Abdul Rouf, Khurshid Alam Wani. Pyogenic liver abscess: Changing patterns in approach. World J Gastrointest Surg 2010 December 27; 2(12): 395-401. 3. Massimo Sartelli. A focus on intra-abdominal infections. World Journal of Emergency Surgery 2010, 5:9. 4. Fung CP, Lin YT, Lin JC, Chen TL, Yeh KM, Chang FY, Chuang HC, Wu HS, Tseng CP, Siu LK. Klebsiella pneumoniae in gastrointestinal tract and pyogenic liver abscess. Emerg Infect Dis. 2012 Aug;18(8):1322-5.
- 189. Bộ Y tế| VIÊM TỤY CẤP CÓ NHIỄM KHUẨN 189 VIÊM TỤY CẤP CÓ NHIỄM KHUẨN 1. ĐẠI CƢƠNG Viêm tụy cấp là tình trạng viêm cấp tính của nhu mô tụy. Có thể có những biến chứng nặng và gây tỉ lệ tử vong cao. Viêm tụy cấp có 2 thể: thể phù nề và viêm tụy cấp hoại tử, khoảng 1/3 số trƣờng hợp viêm tụy cấp là thể hoại tử. Viêm tụy cấp nhiễm khuẩn chủ yếu gặp trong trƣờng hợp viêm tụy cấp hoại tử nặng hoặc do giun và sỏi mật. 2. NGUYÊN NHÂN - Rƣợu. - Sỏi mật. - Rối loạn chuyển hóa: Tăng triglycerid, tăng canxi máu, viêm tụy cấp do di truyền. - Sau chụp mật tụy ngƣợc dòng (ERCP). - Loét hành tá tràng. - Các nguyên nhân ác tính nhƣ: u tụy, u bóng vater. - Thuốc: Steroid, sulfonamid, furosemid, thiazid. - Nhiễm khuẩn và ký sinh trùng: Giun, sởi, virus Coxsackievirus, Mycoplasma pneumoniae, sán lá gan nhỏ. - Tụy phân chia (divisum), nang ống mật chủ. - Nguyên nhân hay gặp nhất gây viêm tụy là do rƣợu và sỏi mật. Viêm tụy cấp nhiễm khuẩn hay gặp nguyên nhân là do sỏi mật và giun hoặc viêm tụy cấp hoại tử nặng do các nguyên nhân. 3. TRIỆU CHỨNG a) Lâm sàng - Đột ngột đau bụng dữ dội tại vùng thƣợng vị, đau thƣờng lan ra sau lƣng. - Buồn nôn, nôn. - Sốt: Sốt cao rét run. - Có thể có ỉa chảy, hay gặp trong trƣờng hợp viêm tụy nặng. - Trƣờng hợp nặng có thể biểu hiện có sốc hoặc suy các tạng: khó thở, mạch nhanh huyết áp tụt, đái ít. - Dấu hiệu Grey Turner: Những mảng bầm tím trên da tại mạng sƣờn, gặp trong viêm tụy nặng.
- 190. Bộ Y tế| VIÊM TỤY CẤP CÓ NHIỄM KHUẨN 190 - Dấu hiệu Cullen: Những mảng bầm tím trên da ở vùng quanh rốn, gặp trong viêm tụy nặng. - Trong viêm tụy có thể có vàng da do tắc mật: Sỏi, giun hoặc do chèn ép của tụy vào ống mật chủ. b) Cận lâm sàng - Xét nghiệm: + Amylase máu tăng, lipase máu tăng. + Xét nghiệm cho thấy có biểu hiện viêm và nhiễm khuẩn: bạch cầu tăng đặc biệt đa nhân trung tính, CRP tăng, Pro Calcitonin tăng. + P02 giảm, creatinin tăng, canxi máu giảm, đƣờng máu tăng, AST tăng. - Cấy vi khuẩn: Thấy có vi khuẩn từ dịch chọc hút qua da dƣới hƣớng dẫn của siêu âm hoặc C.T, hoặc chọc hút dƣới siêu âm nội soi. Đối với nhiễm khuẩn Gram-dƣơng hay gặp là tụ cầu. - Chẩn đoán hình ảnh: Trên siêu âm thƣờng khó quan sát. Trên C.T hoặc cộng hƣởng từ (MRI) thấy tụy phù nề hoặc hoại tử, có thể thấy nguyên nhân nhƣ sỏi ống mật chủ, giun… Bảng II.17. Điểm Balthazar đánh giá mức độ nặng trên CT Thang điểm Balthazar Tụy trên C.T Điểm số Mức độ hoại tử của tụy Điểm số A Bình thƣờng 0 Không hoại tử 0 B Tụy to toàn bộ hoặc từng phần 1 Hoại tử ≤ 30% 2 C Tụy to và có dịch quanh tụy 2 Hoại từ 30-50% 4 D Có một ổ dịch duy nhất 3 Hoại tử > 50% 6 E Có từ hai ổ dịch trở lên 4 4. ĐIỀU TRỊ BẰNG KHÁNG SINH a) Nguyên tắc - Cấy vi khuẩn: Chọc hút dịch hoại tử qua da dƣới hƣớng dẫn của siêu âm hoặc C.T, hoặc chọc hút dƣới siêu âm nội soi. - Dẫn lƣu dịch hoại tử bị nhiễm khuẩn qua da hoặc qua dạ dày, chỉ phẫu thuật trong trƣờng hợp các biện pháp dẫn lƣu này không có hiệu quả hoặc không có khả năng tiến hành. - Điều trị nguyên nhân nhiễm khuẩn do tắc mật nhƣ: sỏi mật, giun chui ống mật hoặc ống tụy. - Điều trị kháng sinh dự phòng trong viêm tụy cấp hoại tử mức độ nhiều (trên 30%) là vấn đề đang còn bàn luận. b) Cụ thể
- 191. Bộ Y tế| VIÊM TỤY CẤP CÓ NHIỄM KHUẨN 191 - Tốt nhất là dựa theo kết quả kháng sinh đồ. Trong khi chờ kết quả kháng sinh đồ có thể dùng : + Carbapenem: imipenem/cilastatin hoặc meropenem tiêm TM 1g/8 giờ. + Hoặc ciprofloxacin 400mg TM/12 giờ phối hợp metronidazol 500mg TM /8 giờ. TÀI LIỆU THAM KHẢO 1. Markus W. Buchler, Beat Gloor, Christophe A. Mu¨ ller, Helmut Friess, Christian A. Seiler, and Waldemar Uhl. Acute Necrotizing Pancreatitis: Treatment Strategy According to the Status of Infection. ANNALS OF SURGERY, Vol. 232, No. 5, 619–626. 2. UK Working Party on Acute Pancreatitis. UK guidelines for the management of acute pancreatitis. Gut 2005;54 (Suppl III):iii1–iii9. 3. Peter A. Banks, Martin L. Freeman, and the Practice Parameters Committee of the American College of Gastroenterology. Practice Guidelines in Acute Pancreatitis. Am J Gastroenterol 2006;101:2379–2400. 4. Kun Jiang, Wei Huang, Xiao-Nan Yang, and Qing Xia. Present and future of prophylactic antibiotics for severe acute pancreatitis.World J Gastroenterol. 2012 January 21; 18(3): 279– 284.
- 192. Bộ Y tế| VIÊM PHÚC MẠC 192 VIÊM PHÖC MẠC 1. ĐẠI CƢƠNG - Viêm phúc mạc (VPM) là tình trạng viêm của phúc mạc do vi khuẩn gây nên. - Viêm phúc mạc có thể khu trú hoặc toàn thể. - Nguyên nhân thƣờng do nhiễm khuẩn từ ống tiêu hóa, chấn thƣơng bụng hoặc là viêm phúc mạc tiên phát. 2. PHÂN LOẠI VÀ CĂN NGUYÊN GÂY BỆNH 2.1. Viêm phúc mạc tiên phát - Là viêm phúc mạc lan tỏa do vi khuẩn không do vỡ các tạng rỗng trong ổ bụng, bao gồm các viêm phúc mạc tự phát ở trẻ em, ngƣời lớn, ngƣời mắc bệnh lao, xơ gan. - Căn nguyên vi khuẩn thƣờng gặp là E. coli, phế cầu hoặc liên cầu. Ở trẻ em, viêm phúc mạc tự phát do vi khuẩn có thể là biến chứng của hội chứng thận hƣ và căn nguyên thƣờng gặp là phế cầu. 2.2. Viêm phúc mạc thứ phát - Là viêm phúc mạc khƣ trú hoặc lan tỏa xảy ra sau thủng, vỡ hoặc chấn thƣơng các tạng trong ổ bụng, bao gồm: thủng dạ dày ruột, hoại tử thành ruột, VPM tiểu khung, bục miệng nối, chỗ khâu sau phẫu thuật, sau chấn thƣơng kín hoặc vết thƣơng hở của ổ bụng. - Căn nguyên vi khuẩn thƣờng gặp là E. coli, Klebsiella pneumoniae, B. flagilis, ngoài ra có thể gặp các chủng Streptococcus, Enterococcus, hoặc Clostridium. 2.3. Viêm phúc mạc thì ba - Là viêm phúc mạc tiên phát hoặc thứ phát đã đƣợc điều trị nhƣng vẫn tiếp tục tồn tại các triệu chứng hoặc tái xuất hiện lại các triệu chứng của viêm phúc mạc. - Thƣờng hay xảy ra trên cơ địa rối loạn đáp ứng miễn dịch của cơ thể. - Căn nguyên gây viêm phúc mạc thứ phát là trực khuẩn mủ xanh, vi khuẩn Gram-âm đƣờng ruột kháng thuốc, có thể là nấm C. albicans. 2.4. Viêm phúc mạc sau thẩm phân phúc mạc - Căn nguyên hay gặp nhất là tụ cầu kháng methicilin, trực khuẩn mủ xanh. 3. LÂM SÀNG VÀ XÉT NGHIỆM 3.1. Lâm sàng
- 193. Bộ Y tế| VIÊM PHÚC MẠC 193 - Viêm phúc mạc tiên phát do vi khuẩn (Spontaneous bacterial peritonitis – SBP): + Thƣờng xảy ra ở ngƣời bệnhngƣời bệnh cổ trƣớng do mắc bệnh gan mạn tính. + Biểu hiện lâm sàng có thể khác nhau từ không triệu chứng cho đến nhiễm khuẩn nặng cần cấp cứu ngay với tỷ lệ tử vong cao. + Các triệu chứng lâm sàng gồm: Sốt, rét run, buồn nôn, nôn, có thể có các triệu chứng suy giảm chức năng gan (thay đổi ý thức, đau bụng, xuất huyết tiêu hóa...). - Viêm phúc mạc thứ phát: + Các triệu chứng lâm sàng gồm đau bụng, nôn và buồn nôn, chƣớng bụng, bụng có co cứng và có cảm ứng phúc mạc, kèm theo có sốt cao rét run, dấu hiệu nhiễm độc. Trƣờng hợp nặng hơn có thể có sốc hoặc rối loạn ý thức. 3.2. Xét nghiệm - Số lƣợng bạch cầu tăng cao, tỷ lệ đa nhân trung tính tăng cao, CRP tăng. - Số lƣợng hồng cầu, hematocrit tăng do hiện tƣợng cô đặc máu, có thể giảm do nhiễm độc gây vỡ hồng cầu. - Urê và creatinin máu tăng. - Điện giải đồ thay đổi. - Siêu âm: thấy dịch trong lòng ruột, các quai ruột giãn chứa dịch và hơi. Ngoài ra có thể thấy đƣợc các nguyên nhân gây viêm phúc mạc nhƣ tình trạng của đƣờng mật, thấy đƣờng nứt vỡ gan lách. - Chụp ổ bụng ở tƣ thế đứng trên phim thẳng có thể thấy: Mờ vùng thấp, quai ruột giãn, thành ruột dày. Ngoài ra có thể thấy đƣợc các dấu hiệu đặc hiệu cho từng nguyên nhân gây viêm phúc mạc nhƣ liềm hơi dƣới hoành trong thủng ổ loét dạ dày tá tràng, hình mức nƣớc, mức hơi trong tắc ruột. 3.3. Chẩn đoán xác định - Chọc dịch ổ bụng là xét nghiệm quan trọng để chẩn đoán. Đôi khi chọc ra có thể thấy mủ hoặc dịch mật đục chảy ra tùy theo nguyên nhân gây viêm phúc mạc. - Tăng số lƣợng bạch cầu trong dịch màng bụng (trên 500 tế bào/mm3 ) và/ hoặc số lƣợng bạch cầu trung tính trên 250 tế bào/mm3 . - Soi và cấy dịch màng bụng có thể cho kết quả vi khuẩn gây bệnh. 4. ĐIỀU TRỊ 4.1.Viêm phúc mạc nguyên phát
- 194. Bộ Y tế| VIÊM PHÚC MẠC 194 - Điều trị kháng sinh theo kinh nghiệm: Ceftriaxon hoặc cefotaxim hoặc quinolon (moxifloxacin hoặc levofloxacin). - Nếu nghi ngờ nhiễm E. coli hoặc Klebsiella pneumoniae kháng thuốc có thể sử dụng một trong các thuốc sau: doripenem, ertapenem, imipenem, meropenem, ciprofloxacin, moxifloxacin. - Khi có kết quả cấy dịch hoặc cấy máu dƣơng tính thì điều trị theo kháng sinh đồ. - Thời gian điều trị từ 5-14 ngày tùy thuộc đáp ứng của ngƣời bệnhngƣời bệnh. - Điều trị hỗ trợ: Chọc dịch màng bụng, truyền albumin tĩnh mạch 1,5g/kg trong 6h đầu sau đó là 1g/kg ở ngày thứ 3 (cho ngƣời bệnhngƣời bệnh xơ gan có nhiễm khuẩn dịch cổ trƣớng). - Điều trị dự phòng viêm phúc mạc tiên phát ở các ngƣời bệnhngƣời bệnh xơ gan đang có xuất huyết tiêu hóa trên do tăng áp lực tĩnh mạch cửa hoặc ngƣời bệnhngƣời bệnh xơ gan có protein dịch cổ chƣớng thấp (< 1g/dL). + Dự phòng trên ngƣời bệnhngƣời bệnh xơ gan có xuất huyết tiêu hóa trên: dùng trong 7 ngày một trong các thuốc: Norfloxacin uống (400mg x 2 lần/ngày) nếu BN uống đƣợc, bệnh gan nhẹ, hoặc ciprofloxacin truyền tĩnh mạch (400mg x 2 lần/ngày) nếu BN không uống đƣợc hoặc ceftriaxone đƣờng tĩnh mạch (1g/lần/ngày) trên ngƣời bệnhngƣời bệnh xơ gan tiến triển hoặc nơi có tỷ lệ kháng quinolon cao. + Trên ngƣời bệnhngƣời bệnh có protein dịch cổ trƣớng thấp (<1g/dL): Dùng dài hạn norfloxacin 400mg/ngày. - Điều trị dự phòng dài hạn viêm phúc mạc đƣợc chỉ định sau một đợt viêm phúc mạc tiên phát, chọn ƣu tiên norfloxacin 400mg/ngày. Kháng sinh thay thế: Ciprofloxacin uống 750 mg/tuần hoặc Co-trimoxazol 960mg/ngày. 4.2. Viêm phúc mạc thứ phát - Có thể sử dụng một trong các thuốc sau: Ticarcilin-clavulanat hoặc piperacilin-tazobactam hoặc ertapenem kết hợp với metronidazol. - Trƣờng hợp nặng có thể dùng imipenem hoặc doripenem hoặc meropenem kết hợp với metronidazol. - Điều trị hỗ trợ: Dẫn lƣu ổ áp xe, phẫu thuật lại ổ bụng kết hợp với hồi sức nội khoa chống sốc, thở oxy, điều trị suy các tạng (nếu có). - Khi có kết quả cấy dịch ổ bụng hoặc cấy máu thì điều trị theo kháng sinh đồ.
- 195. Bộ Y tế| VIÊM PHÚC MẠC 195 Bảng II.18. Liều lƣợng và cách dùng kháng sinh điều trị viêm phúc mạc Tên kháng sinh Liều dùng và cách sử dụng Ciprofloxacin Truyền TM 400mg, mỗi 12h Levofloxacin Truyền TM 750 mg, mỗi 24h Moxifloxacin Truyền TM 400 mg, mỗi 12-24h Ceftriaxon Tiêm TM 1-2g, mỗi 12h-24h Cefotaxim Tiêm TM 1-2g, mỗi 6-8h Ertapenem Truyền TM 1g, mỗi 24h Piperacilin-tazobactam Truyền TM 4,5g, mỗi 8h Imipenem- cilastatin Truyền TM 500 mg, mỗi 6h hoặc 1g mỗi 8h Meropenem Tiêm/truyền TM 1g, mỗi 8h Doripenem Truyền TM 500 mg, mỗi 8h Metronidazol Truyền TM 500 mg, mỗi 8-12h TÀI LIỆU THAM KHẢO 1. Cesar Alaniz, Randolph E. Regal. Spontaneous Bacterial Peritonitis. A Review of Treatment Options. Pharmacy and Therapeutic. 2009 April; 34(4): 204–210. 2. Bruce M Lo, Thomas E Herchline. Spontaneous Bacterial Peritonitis Organism-Specific Therapy. http://emedicine.medscape.com/article/2014916-overview 3. Joseph S. Solomkin,1 John E. Mazuski,2 John S. Bradley et al. Diagnosis and Management of Complicated Intra-abdominal Infection in Adults and Children: Guidelines by the Surgical Infection Society and the Infectious Diseases Society of America. Clinical Infectious Diseases. 2010; 50:133–64. 4. Beth Piraino, George R. Bailie, Judith Bernardini et al. Peritoneal dialysis-related infections recommendations: 2005 Update. Peritoneal Dialysis International. Vol. 25, pp. 107–131. 5. Dietmar H. Wittmann, Moshe Schein, Robert E. Condon. Management of Secondary Peritonitis. Annals of Surgery. 1996, Vol. 224, No. 1, 10-18. 6. Jose´ Such, Bruce A. Runyon. Spontaneous Bacterial Peritonitis. Clinical Infectious Diseases. 1998; 27:669–76. 7. Bruce A. Runyon. Management of Adult Patients with Ascites Due to Cirrhosis: An Update. Hepatology. 2009. Vol. 49, No. 6. 2087-2107.
- 196. Bộ Y tế| VIÊM PHÚC MẠC 196
- 197. Bộ Y tế| 197 Chƣơng VI. Nhiễm khuẩn cơ – xƣơng – khớp
- 198. Bộ Y tế| 198
- 199. Bộ Y tế| VIÊM KHỚP NHIỄM KHUẨN 199 VIÊM KHỚP NHIỄM KHUẨN 1. ĐẠI CƢƠNG Viêm khớp nhiễm khuẩn (septic arthritis) hay viêm khớp sinh mủ (pyogenic/ suppurative arthritis) là viêm khớp do vi khuẩn sinh mủ không đặc hiệu (không phải do lao, phong, nấm, ký sinh trùng hay virus) gây nên. 2. NGUYÊN NHÂN Phân làm hai nhóm nguyên nhân chính theo tác nhân gây bệnh: a) Viêm khớp nhiễm khuẩn do lậu cầu (gonococcal bacterial/suppurative arthritis): Lậu cầu khuẩn (N. gonorrhoeae), chiếm tới 70-75% nhiễm khuẩn khớp ở ngƣời lớn dƣới 40 tuổi. b) Viêm khớp nhiễm khuẩn không do lậu cầu (nongonococcal bacterial/suppurative arthritis): Nguyên nhân hay gặp nhất là do vi khuẩn Gram-dƣơng đặc biệt là tụ cầu vàng (50-70% trƣờng hợp), liên cầu (20%), phế cầu... Vi khuẩn Gram-âm ít gặp hơn (15-20%): E.coli, thƣơng hàn, trực khuẩn mủ xanh, Haemophilus influenzae; vi khuẩn kỵ khí chiếm khoảng 5% trƣờng hợp. Có khoảng 5-10% trƣờng hợp nhiễm đồng thời nhiều loại vi khuẩn, đây là loại nhiễm khuẩn khớp thƣờng gặp sau chấn thƣơng. 3. TRIỆU CHỨNG – CHẨN ĐOÁN a) Lâm sàng Thƣờng xảy ra cấp tính, gồm hai bệnh cảnh viêm khớp nhiễm khuẩn không phải do lậu cầu và do lậu cầu. - Viêm khớp nhiễm khuẩn không do lậu cầu: thƣờng xảy ra ở một khớp đơn độc (90% trƣờng hợp), hay gặp nhất là khớp gối. + Triệu chứng tại khớp: Sƣng nóng đỏ đau, có thể tràn dịch khớp, co cơ, hạn chế vận động. + Hội chứng nhiễm khuẩn: Sốt, kèm rét run, môi khô lƣỡi bẩn, hơi thở hôi. - Nhiễm khuẩn khớp do lậu cầu: Có hai bệnh cảnh lâm sàng trong nhiễm khuẩn do lậu cầu: + Hội chứng nhiễm khuẩn lậu cầu phát tán: Sốt, rét run, ban đỏ và mụn mủ ngoài da cùng các triệu chứng viêm khớp, triệu chứng tại bộ phận sinh dục nhƣ đái buốt, đái rắt, đái máu - mủ… Viêm nhiều khớp nhỏ có tính chất di chuyển kèm viêm bao hoạt dịch - gân. + Viêm khớp thực sự do lậu cầu: Thƣờng tổn thƣơng một khớp đơn độc nhƣ háng, gối, cổ tay, cổ chân với triệu chứng sƣng nóng đỏ đau, có thể tràn dịch khớp. Có thể kèm theo viêm nhiễm ở đƣờng tiết niệu, sinh dục nhƣ đái buốt, đái rắt, đái máu - mủ…
- 200. Bộ Y tế| VIÊM KHỚP NHIỄM KHUẨN 200 b) Cận lâm sàng - Xét nghiệm tế bào máu ngoại vi: Thƣờng có số lƣợng bạch cầu tăng cao, tỷ lệ bạch cầu trung tính tăng; tốc độ máu lắng, CRP (protein C phản ứng) thƣờng tăng. - Procalcitonin thƣờng tăng khi có nhiễm khuẩn nặng, đặc biệt là nhiễm khuẩn huyết. - Xét nghiệm dịch khớp: Lấy bệnh phẩm đếm tế bào, soi tƣơi, nhuộm Gram, nuôi cấy dịch khớp tìm vi khuẩn gây bệnh. - Cấy máu tìm vi khuẩn gây bệnh. - Chẩn đoán hình ảnh: Chụp X-quang quy ƣớc, siêu âm khớp, chụp cắt lớp vi tính, chụp cộng hƣởng từ, chụp xạ hình xƣơng tùy trƣờng hợp. c) Chẩn đoán xác định Khi có ít nhất 1 trong 2 tiêu chuẩn: - Xét nghiệm dịch khớp có mủ (bạch cầu đa nhân trung tính thoái hóa hoặc tế bào dịch khớp cao trên 100.000/ml với trên 80% là bạch cầu đa nhân trung tính) hoặc tìm thấy vi khuẩn qua soi tƣơi, nhuộm Gram. - Cấy máu hoặc dịch khớp dƣơng tính với vi khuẩn. Kết hợp với ít nhất 1 trong 2 tiêu chuẩn: - Lâm sàng viêm khớp điển hình. - Dấu hiệu X-quang viêm khớp điển hình: hình ảnh soi gƣơng. 4. ĐIỀU TRỊ 4.1. Nguyên tắc: - Chẩn đoán và chỉ định kháng sinh sớm; thực hiện ngay cấy máu, cấy dịch khớp, soi tƣơi dịch nhuộm Gram tìm vi khuẩn trƣớc khi cho kháng sinh. - Lựa chọn kháng sinh ban đầu dựa vào kinh nghiệm, tình hình kháng kháng sinh tại cộng đồng, bệnh viện; kết quả nhuộm Gram (âm hay dƣơng), lứa tuổi, đƣờng lây nhiễm để dự đoán vi khuẩn gây bệnh. - Cần dùng ít nhất một thuốc kháng sinh đƣờng tĩnh mạch. Thời gian điều trị kháng sinh thƣờng từ 4-6 tuần. - Dẫn lƣu mủ khớp, bất động khớp, can thiệp ngoại khoa khi cần thiết. 4.2 Điều trị cụ thể 4.2.1 Điều trị kháng sinh a) Trường hợp viêm khớp nhiễm khuẩn không do lậu cầu:
- 201. Bộ Y tế| VIÊM KHỚP NHIỄM KHUẨN 201 - Khi chƣa có kết quả cấy máu, dịch: Dùng ngay kháng sinh oxacilin hoặc nafcilin 2g đƣờng tĩnh mạch (TM) mỗi 6 giờ một lần (8g/ngày), hoặc clindamycin 2,4g TM/ngày chia 4 lần. - Trƣờng hợp soi tƣơi nhuộm Gram dịch khớp phát hiện cầu khuẩn Gram- dƣơng: Oxacilin hoặc nafcilin 2g mỗi 6 giờ một lần (8g/ngày), hoặc clindamycin 2,4g TM/ngày chia 4 lần. Nếu tại cộng đồng hay bệnh viện nghi ngờ nhiễm tụ cầu vàng kháng kháng sinh: Vancomycin 2g/ngày chia hai lần pha truyền tĩnh mạch hoặc daptomycin 4-6 mg/kg cân nặng đƣờng TM 1 lần/ngày hoặc teicoplanin 6mg/kg 1lần/ngày trong những ngày đầu, sau đó giảm còn 3mg/kg TM hoặc TB. - Trƣờng hợp nghi nhiễm trực khuẩn mủ xanh cần phối hợp ceftazidim 2g/lần x 2-3 lần/ ngày với kháng sinh nhóm aminoglycosid (nhƣ gentamicin 5 mg/kg/ngày hoặc amikacin 15mg/kg/ngày tiêm bắp hoặc pha truyền TM 1lần/ngày). - Trƣờng hợp cấy máu, dịch khớp dƣơng tính thì điều trị theo kháng sinh đồ (hoặc tiếp tục duy trì kháng sinh theo nhƣ điều trị ban đầu nếu thấy đáp ứng tốt): + Nhiễm khuẩn do tụ cầu vàng nhạy cảm với kháng sinh thì dùng oxacilin, hoặc nafcilin, hoặc clindamycin (liều nhƣ trên); tụ cầu vàng kháng methicilin thì dùng vancomycin, hoặc daptomycin, hoặc teicoplanin (liều nhƣ trên) trong 4 tuần. + Nhiễm khuẩn do phế cầu hoặc liên cầu do vi khuẩn nhạy với penicilin: Penicilin G 2 triệu đơn vị TM mỗi 4 h trong 2 tuần. + Nhiễm khuẩn do H. influenzae và S. pneumoniae tiết beta-lactamase: Ceftriaxon 1-2 g một lần /ngày, hoặc cefotaxim 1 g 3 lần/ngày trong 2 tuần. + Phần lớn các nhiễm vi khuẩn Gram-âm đƣờng ruột: Kháng sinh cephalosporin thế hệ 3 hoặc 4 đƣờng TM trong 3-4 tuần, hoặc thuốc nhóm fluoroquinolon nhƣ levofloxacin 500mg đƣờng tĩnh mạch hoặc uống mỗi 24h. + Nhiễm khuẩn do trực khuẩn mủ xanh: Phối hợp kháng sinh nhóm aminoglycosid với ceftazidim 1g mỗi 8 h (hoặc với mezlocilin 3g tĩnh mạch mỗi 4h). Thời gian dùng trong khoảng 2 tuần, sau đó dùng kháng sinh nhóm fluoroquinolon nhƣ ciprofloxacin 500 mg uống 2 lần/ngày đơn độc hoặc phối hợp với ceftazidim. b) Điều trị viêm khớp do lậu cầu - Trƣờng hợp lậu cầu nhạy cảm penicilin có thể dùng amoxicilin uống 1500 mg/ngày chia 3 lần, hoặc dùng ciprofloxacin uống 1000 mg chia hai lần/ngày (ngoại trú) trong 7 ngày. - Trƣờng hợp nghi ngờ lậu cầu kháng penicilin: Khởi đầu ceftriaxon 1g tiêm bắp hoặc tiêm tĩnh mạch mỗi 24 giờ trong 7 ngày, sau đó chuyển dùng
- 202. Bộ Y tế| VIÊM KHỚP NHIỄM KHUẨN 202 ciprofloxacin uống 500 mg hai lần /ngày; hoặc spectinomycin 2g tiêm bắp mỗi 12 giờ /ngày trong 7 ngày. - Khi nghi ngờ bội nhiễm Chlamydia trachomatis: Phối hợp kháng sinh uống doxycyclin 100mg 2 lần/ngày hoặc tetracyclin 500mg 4 lần/ngày hoặc erythromycin 500mg 4 lần/ ngày trong 7 ngày. 4.2.2 Các biện pháp khác có thể phối hợp với điều trị kháng sinh - Hút, dẫn lƣu khớp khi có viêm khớp có dịch mủ. - Nội soi khớp rửa khớp: Trong trƣờng hợp sau 5- 7 ngày điều trị đúng thuốc kết hợp hút, dẫn lƣu dịch khớp nhiều lần thất bại; hoặc nhiễm khuẩn khớp dịch mủ đặc hay có vách ngăn không hút đƣợc dịch khớp. - Phẫu thuật mở khớp lấy bỏ tổ chức nhiễm khuẩn khi kèm nhiễm khuẩn phần mềm lân cận, nhiễm khuẩn sụn khớp hay xƣơng; nhiễm khuẩn ở khớp nhân tạo (đa số trƣờng hợp phải lấy bỏ khớp nhân tạo, dùng kháng sinh đƣờng tĩnh mạch ít nhất 4-6 tuần, sau đó mới xem xét có làm lại khớp nhân tạo khác hoặc không); nhiễm khuẩn khớp ở sâu khó hút nhƣ khớp háng; nhiễm khuẩn khớp háng ở trẻ em (là biện pháp tốt nhất để tránh tổn thƣơng làm hƣ hại chỏm xƣơng đùi). 5. PHÒNG BỆNH Thực hiện vô trùng tuyệt đối khi làm các thủ thuật, phẫu thuật tiến hành tại khớp. Điều trị tốt các nhiễm khuẩn tại các cơ quan khác, đặc biệt tại da, phần mềm và xƣơng. Đối với bệnh lậu phòng bằng cách thực hiện hành vi tình dục an toàn. TÀI LIỆU THAM KHẢO 1. Lê Ngọc Trọng, Đỗ Kháng Chiến (chủ biên); “Viêm khớp mủ và viêm khớp do lậu”; Hƣớng dẫn điều trị, tập II: hƣớng dẫn điều trị một số bệnh nhiễm khuẩn thƣờng gặp; Nhà xuất bản Y học, 2006; trang 24-28. 2. Goldenberg D, “Bacterial Arthritis”, Textbook of Rheumatology, fourth Edition, Vol 2; W.B Saunder Company, 2003; p 1449- 1466. 3. Goldenberg D, Sexton D; “Septic arthritis in adults”; Uptodate 19.3, 2011. 4. Hedstrom S, Lidgren L; “Septic arthritis and osteomyelitis”; Rheumatology 2th Edition, Vol 2; Mosby, 2000; p 6/2.1- 6/2.10. 5. Madoff Lawrence; “Infectious Arthritis”; Harisson’s Principles of internal medicine 17th Edition, Vol II; Mac Graw Hill, 2008, p2169-2175 6. Osmon DR, Steckelberg JM; “Osteomyelitis, Infectious arthritis and Prosthetic- joint infection”; Current diagnosis and treatment in infectious diseases, 1th Edition; MacGraw- Hill/Appleton and Lange, 2001; p 160-168.
- 203. Bộ Y tế| VIÊM XƢƠNG TỦY NHIỄM KHUẨN 203 VIÊM XƢƠNG TỦY NHIỄM KHUẨN 1. ĐẠI CƢƠNG Viêm xƣơng tủy (Osteomyelitis), hay còn gọi là cốt tủy viêm, là một bệnh nhiễm khuẩn của xƣơng (vỏ hoặc tủy xƣơng), có thể là cấp tính hoặc mạn tính, do nhiều loại vi sinh vật gây nên, nhƣng thƣờng gặp nhất là vi khuẩn. 2. NGUYÊN NHÂN a) Nguyên nhân - Vi khuẩn hay gặp nhất là tụ cầu vàng (Staphylococcus aureus). - Các vi khuẩn thƣờng gặp khác bao gồm liên cầu tan huyết nhóm B, các chủng Pseudomonas, E. coli và các trực khuẩn đƣờng ruột khác và một số loại vi khuẩn khác. b) Yếu tố nguy cơ: Nhiễm khuẩn da kéo dài, bệnh tiểu đƣờng không đƣợc kiểm soát, máu lƣu thông kém (xơ cứng động mạch), các yếu tố nguy cơ cho máu lƣu thông kém (huyết áp cao, hút thuốc lá, cholesterol máu cao và bệnh tiểu đƣờng), suy giảm miễn dịch, khớp giả, việc sử dụng thuốc tiêm tĩnh mạch, ung thƣ. c) Phân loại - Viêm xƣơng tủy cấp: Từ đƣờng máu và từ đƣờng kế cận. - Viêm xƣơng tủy mạn: Xảy ra sau viêm xƣơng tủy cấp đƣờng máu. 3. TRIỆU CHỨNG- CHẨN ĐOÁN a) Lâm sàng - Viêm xƣơng tủy đƣờng máu: Biểu hiện hội chứng viêm (sốt, rét run, mệt mỏi…). Biểu hiện đau không rõ ràng, thƣờng chỉ thấy hơi sƣng nề tại vùng đau. Muộn hơn thấy có khối sƣng, nóng, đỏ, đau rõ, giống nhƣ một viêm cơ, vùng khớp lân cận sƣng nề. Chọc dò có thể thấy mủ, nuôi cấy vi khuẩn thấy đa số là tụ cầu vàng. - Viêm xƣơng tủy đƣờng kế cận: Sau mổ, sau gãy xƣơng hở... từ ngày thứ 4, 5 trở đi, ngƣời bệnhngƣời bệnh tiếp tục sốt cao, rét run. Đau nhức tại ổ gãy hoặc tại vết thƣơng, đau ngày càng tăng. Căng nề, tấy đỏ lan tỏa tại vết thƣơng hay vết mổ, chảy mủ thối qua vết thƣơng, vết mổ. - Viêm xƣơng tủy mạn: Xảy ra sau viêm xƣơng tủy cấp không đƣợc điều trị triệt để, bệnh tái phát từng đợt với đặc trƣng là lỗ rò và xƣơng chết. b) Cận lâm sàng - Xét nghiệm máu: Trong viêm xƣơng tủy cấp thƣờng có tăng bạch cầu (viêm xƣơng tủy mạn tính bạch cầu máu thƣờng bình thƣờng). Tốc độ máu lắng và protein C phản ứng (CRP) thƣờng tăng cao. - X-quang: Hình ảnh phá hủy xƣơng và phản ứng màng xƣơng. Tổn
- 204. Bộ Y tế| VIÊM XƢƠNG TỦY NHIỄM KHUẨN 204 thƣơng trên X-quang thƣờng chỉ rõ khi nhiễm khuẩn đã có từ 10-14 ngày. X- quang bình thƣờng không loại trừ chẩn đoán viêm tủy xƣơng. - Xạ hình xƣơng: Có ích trong chẩn đoán sớm viêm xƣơng tủy cấp. Thƣờng làm xạ hình xƣơng ba pha. Thuốc sử dụng là Technecium-99, đƣợc tích lũy trong vị trí gia tăng lƣu lƣợng máu và hình thành xƣơng phản ứng. - Chụp cắt lớp vi tính (CT scan) và chụp cộng hƣởng từ (MRI) rất có giá trị trong chẩn đoán và đánh giá của viêm tủy xƣơng. - Định danh vi khuẩn: Sinh thiết mô xƣơng viêm là tiêu chuẩn vàng để chẩn đoán viêm tủy xƣơng và để lựa chọn một loại kháng sinh phù hợp. Cần thiết phải cấy máu, cấy mủ hoặc các vật cấy ghép vào cơ thể và cần nuôi cấy trên môi trƣờng kỵ khí. 4. ĐIỀU TRỊ 4.1. Nguyên tắc chung Chẩn đoán bệnh sớm, dùng kháng sinh (liều cao, đƣờng tĩnh mạch, kết hợp kháng sinh, kéo dài ít nhất 6 tuần), cần cấy máu hoặc mô để định danh vi khuẩn trƣớc khi dùng kháng sinh, dẫn lƣu mủ và tổ chức hoại tử, loại bỏ các vật cấy ghép vào cơ thể. 4.2. Điều trị cụ thể 4.2.1. Kháng sinh a) Giai đoạn đầu: Lựa chọn kháng sinh dựa theo kinh nghiệm - Tụ cầu vàng (Staphylococcus aureus) – là nguyên nhân hàng đầu: + Tụ cầu vàng nhạy cảm với methicilin (MSSA): Nafcilin hoặc oxacilin 2g tiêm mạch mỗi 6 giờ 1 lần (8g/ngày). + Tụ cầu vàng kháng methicilin (MRSA): Vancomycin 1g pha truyền tĩnh mạch mỗi 12 giờ, hoặc daptomycin 4-6 mg/kg cân nặng đƣờng TM 1 lần/ngày, hoặc teicoplanin 6mg/kg 1lần/ngày trong những ngày đầu, sau đó giảm còn 3mg/kg TM hoặc TB; hoặc linezolid 600mg mỗi 12 giờ tiêm mạch, hoặc uống rifampicin 300mg uống 2 lần/ngày. + Nếu dị ứng hoặc không đáp ứng các kháng sinh trên: Clindamycin 6mg/kg 600-900mg tiêm mạch mỗi 8 giờ, hoặc levofloxacin 750mg uống mỗi 24 giờ ± rifampicin 300mg uống 2 lần/ngày, hoặc acid fucidic 500mg tiêm mạch mỗi 8 giờ kết hợp với rifampicin 300mg uống 2 lần/ngày. - Trƣờng hợp do trực khuẩn mủ xanh (P. aegurinosa): Cần phối hợp ceftazidim 2g/lần x 2-3 lần/ ngày (hoặc với mezlocilin 3g tĩnh mạch mỗi 4h) với kháng sinh nhóm aminoglycosid (nhƣ gentamicin 5 mg/kg/ngày hoặc amikacin 15mg/kg/ngày tiêm bắp hoặc pha truyền TM 1lần/ngày). Thời gian dùng trong khoảng 2 tuần, sau đó dùng kháng sinh nhóm fluoroquinolon nhƣ ciprofloxacin 500 mg uống 2 lần/ngày đơn độc hoặc phối hợp với ceftazidim liều nhƣ trên.
- 205. Bộ Y tế| VIÊM XƢƠNG TỦY NHIỄM KHUẨN 205 - Trƣờng hợp nhiễm nhiều vi khuẩn (S. aureus, vi khuẩn Gram-âm, P. aeruginosa) hay gặp trong viêm xƣơng dài sau đóng đinh nội tủy: Vancomycin 1g TM mỗi 12 giờ phối hợp ceftazidim 2g/lần x 2-3 lần/ ngày. Hoặc thay thế bằng linezolid 600mg (TM hoặc uống) 2 lần/ngày phối hợp ceftazidim 2g/lần x 2-3 lần/ ngày. - Phần lớn các nhiễm vi khuẩn Gram-âm đƣờng ruột: Kháng sinh cephalosporin thế hệ 3 hoặc 4 đƣờng TM trong 3-4 tuần, hoặc thuốc nhóm fluoroquinolon nhƣ levofloxacin 500mg đƣờng tĩnh mạch hoặc uống mỗi 24h. - Lưu ý: Trƣờng hợp viêm xƣơng mạn tính, viêm xƣơng trên cơ địa đái tháo đƣờng: cần thiết có bằng chứng của vi khuẩn học và kháng sinh đồ để điều trị. b) Giai đoạn sau: Tùy theo đáp ứng lâm sàng và kết quả kháng sinh đồ. 4.2.2. Các biện pháp phối hợp - Bất động: Bó bột đƣợc chỉ định rộng rãi cho mọi viêm xƣơng tủy cấp, nhằm phòng gãy xƣơng bệnh lý và giúp cho quá trình chống đỡ của cơ thể tốt hơn. - Dinh dƣỡng: Đảm bảo chế độ ăn uống đủ chất dinh dƣỡng. - Phẫu thuật: Rạch rộng tháo mủ, loại bỏ hoại tử. Tiến hành đục xƣơng đến tận xƣơng lành (chỗ xƣơng có rỉ máu). Tháo bỏ các vật cấy ghép hoặc thậm chí phải cắt bỏ chi để ngăn chặn nhiễm khuẩn lan rộng thêm. Có thể truyền kháng sinh tại chỗ. Lấp đầy ổ khuyết xƣơng là điều cần thiết và bắt buộc trong phẫu thuật điều trị viêm xƣơng. 5. DỰ PHÒNG Viêm xƣơng tủy nếu không điều trị kịp thời hoặc điều trị không đầy đủ sẽ tiến triển mạn tính rất khó điều trị dứt bệnh. Vì vậy nhằm phòng chống viêm xƣơng tủy, việc quản lý thích hợp các vết thƣơng và chăm sóc y tế kịp thời các bệnh nhiễm khuẩn là rất cần thiết và cần đƣợc tuân thủ nghiêm ngặt. TÀI LIỆU THAM KHẢO 1. Chihara S, Segreti J. Osteomyelitis. Dis Mon. Jan 2010;56(1):5-31. 2. Calhoun JH, Manring MM. Adult osteomyelitis. Infect Dis Clin North Am. 2005;19(4):765–86. 3. Aloui N, Nessib N, Jalel C, et al. [Acute osteomyelitis in children: early MRI diagnosis]. J Radiol. Apr 2004;85(4 Pt 1):403-8. 4. Joseph M. Fritz, Jay R. Mc Donald. Osteomyelitis: Aproach to Diagnosis and Treatment. Phys Sportsmed.2008; 36(1): nihpa 116823.
- 206. Bộ Y tế| VIÊM CƠ, ÁP XE CƠ NHIỄM KHUẨN 206 VIÊM CƠ, ÁP XE CƠ NHIỄM KHUẨN 1. ĐỊNH NGHĨA Viêm cơ nhiễm khuẩn (Infectious myositis) là tổn thƣơng viêm hoặc áp xe tại cơ vân do vi khuẩn gây nên. 2. NGUYÊN NHÂN Vi khuẩn gây bệnh - Nguyên nhân thƣờng gặp nhất là tụ cầu vàng. - Các loại vi khuẩn khác: Liên cầu, lậu cầu, phế cầu, não mô cầu, Burkholderia pseudomallei, vi khuẩn Gram-âm và các vi khuẩn kỵ khí khác. 3. TRIỆU CHỨNG – CHẨN ĐOÁN a) Triệu chứng lâm sàng - Vị trí tổn thƣơng: Có thể gặp ở bất kỳ vị trí nào. - Số lƣợng: Thƣờng ở một cơ. Ở những ngƣời bệnhngƣời bệnh nhiễm khuẩn huyết hoặc ở cơ địa suy giảm miễn dịch có thể tổn thƣơng ở nhiều cơ. - Viêm cơ thắt lƣng chậu thƣờng xảy ra sau các nhiễm khuẩn đƣờng tiết niệu sinh dục hoặc phẫu thuật ở vùng bụng, thƣờng do vi trùng lao hoặc do vi trùng sinh mủ. Trên lâm sàng, ngƣời bệnhngƣời bệnh thƣờng đau ở vùng hạ sƣờn. Ngƣời bệnhNgƣời bệnh thƣờng không duỗi đƣợc chân bên có cơ bị viêm, khám khớp háng bình thƣờng. - Tính chất + Giai đoạn đầu (1-2 tuần đầu): Sƣng cơ, ấn chắc, có thể đỏ hoặc đau nhẹ. + Giai đoạn 2 (tuần 2-4): Cơ sƣng tấy đỏ rất đau, bùng nhùng khi ấn, chọc hút ra mủ. + Giai đoạn 3: Có thể xuất hiện các biến chứng nhƣ áp xe xa, sốc nhiễm khuẩn... - Biểu hiện toàn thân: Hội chứng nhiễm khuẩn thƣờng rõ: + Sốt cao 39- 40 ºC, sốt liên tục, dao động. + Gầy sút, mệt mỏi, môi khô, lƣỡi bẩn. b) Các thăm dò cận lâm sàng - Xét nghiệm + Xét nghiệm máu: Tế bào máu ngoại vi có thể tăng số lƣợng bạch cầu, tăng tỷ lệ bạch cầu đoạn trung tính; tăng tốc độ máu lắng, tăng CRP, tăng fibrinogen, tăng globulin. Procalcitonin máu có thể tăng trong trƣờng hợp nhiễm khuẩn nặng.
- 207. Bộ Y tế| VIÊM CƠ, ÁP XE CƠ NHIỄM KHUẨN 207 + Cấy máu có thể dƣơng tính. + Chọc hút ổ mủ: Chọc mù hoặc dƣới hƣớng dẫn của siêu âm lấy mủ xét nghiệm: Tế bào học: Thấy nhiều bạch cầu đa nhân trung tính thoái hóa (tế bào mủ). Các xét nghiệm vi sinh: Soi tƣơi, nhuộm Gram, nuôi cấy, BK, PCR lao. Có thể phân lập đƣợc vi khuẩn qua soi trực tiếp hoặc nuôi cấy mủ. - Chẩn đoán hình ảnh + Siêu âm cơ: Có thể thấy các hình ảnh cơ tăng thể tích, mất cấu trúc sợi cơ, các ổ có cấu trúc siêu âm hỗn hợp, áp xe cơ. + X-quang quy ƣớc: Tổn thƣơng các cơ ở chi: Chụp chi có cơ tổn thƣơng có thể thấy hình ảnh viêm xƣơng màng xƣơng kết hợp. Tổn thƣơng cơ thắt lƣng chậu: Vùng cột sống thắt lƣng có thể thấy rõ bóng cơ thắt lƣng chậu, bóng khí. Hình ảnh canxi hóa tại vùng áp xe gợi ý vi khuẩn lao. + Chụp cắt lớp vi tính: Đƣợc chỉ định với cơ thắt lƣng chậu cho phép phát hiện sớm tổn thƣơng với độ nhạy cao. Nếu thấy khí tại vùng cơ, tức là đã có áp xe. + Cộng hƣởng từ: Chỉ định trong trƣờng hợp viêm hoặc áp xe cơ ở chi hoặc cơ thắt lƣng chậu: Giảm tín hiệu trên T1,tăng tín hiệu trên T2 thành ổ khu trú trên cơ. c) Chẩn đoán xác định - Dựa vào lâm sàng (các dấu hiệu tại chỗ và toàn thân) - Xét nghiệm bilan nhiễm trùng. - Chẩn đoán hình ảnh (siêu âm, chụp cắt lớp vi tính, hoặc chụp cộng hƣởng từ) - Nuôi cấy phân lập vi khuẩn. 4. ĐIỀU TRỊ a) Nguyên tắc điều trị - Dùng kháng sinh sớm (ngay sau khi làm các xét nghiệm vi sinh), liều cao, đƣờng tĩnh mạch (sau có thể chuyển đƣờng uống), đủ thời gian (4-6 tuần). Lựa chọn kháng sinh dựa theo kháng sinh đồ. - Khi chƣa có kết quả vi sinh, lựa chọn kháng sinh theo kinh nghiệm dựa trên bệnh cảnh lâm sàng: + Kháng sinh sử dụng đầu tiên nên hƣớng tới tụ cầu vàng. Nếu nghi ngờ tụ cầu vàng kháng methicilin, xem xét sử dụng vancomycin.
- 208. Bộ Y tế| VIÊM CƠ, ÁP XE CƠ NHIỄM KHUẨN 208 + Với cơ địa suy giảm miễn dịch, nên sử dụng kháng sinh phổ rộng bao trùm trực khuẩn Gram-âm và vi khuẩn kỵ khí, chẳng hạn vancomycin và một kháng sinh nhóm carbapenem hoặc piperacilin-tazobactam. Đối với vi khuẩn kỵ khí, có thể dùng clindamycin. - Kết hợp chọc hút dẫn lƣu mủ hoặc phẫu thuật dẫn lƣu ổ mủ (giai đoạn 2, 3). - Điều trị triệu chứng và nâng cao thể trạng, chống sốc nhiễm khuẩn (nếu có). b) Điều trị cụ thể - Khi chƣa có kết quả cấy máu, dịch: Dùng ngay kháng sinh oxacilin hoặc nafcilin 2g đƣờng tĩnh mạch (TM) mỗi 6 giờ một lần (8g/ngày), hoặc clindamycin 2,4g TM/ngày chia 4 lần. - Đối với tụ cầu còn nhạy cảm với methicilin: + Cefazolin 1g TM mỗi 8 giờ x 2 tuần. + Hoặc levofloxacin 750mg TM mỗi 24 giờ x 2 tuần. + Hoặc moxifloxacin 400mg TM mỗi 24 giờ x 2 tuần. + Hoặc ampicilin-sulbactam 3g TM mỗi 6 giờ x 2 tuần. Sau đó chuyển sang: + Cephalexin 500mg uống mỗi 6 giờ x 2 tuần. + Hoặc điều trị phối hợp clindamycin 300mg uống mỗi 6 giờ x 2 tuần với levofloxacin 750mg uống mỗi 24 giờ x 2 tuần hoặc moxifloxacin 400mg uống mỗi 24 giờ x 2 tuần. - Nếu nghi ngờ tụ cầu (Staphylococcus aureus) kháng methicilin: + Vancomycin 1g TM mỗi 12 giờ x 2 tuần. + Hoặc linezolid 600mg TM mỗi 12 giờ x 2 tuần. + Hoặc daptomycin 4mg/kg TM mỗi 24 giờ x 2 tuần. Sau đó chuyển sang: + Linezolid 600mg uống mỗi 12 giờ x 2 tuần. + Hoặc minocyclin 100mg uống mỗi 12 giờ x 2 tuần. - Nếu nghi ngờ nhiễm Gram-dƣơng khác: + Cefazolin TM 3g/ngày chia 3 lần trong 2-3 tuần sau đó dùng cephalexin 4g/ngày chia 4 lần (4-6 tuần). + Hoặc clindamycin TM 1800 mg/ngày, chia 3 lần trong 2-3 tuần; sau đó duy trì bằng uống clindamycin 1800 mg/ngày, chia 3 lần trong 4-6 tuần.
- 209. Bộ Y tế| VIÊM CƠ, ÁP XE CƠ NHIỄM KHUẨN 209 + Hoặc lincomycin TM 1800 mg/ngày, chia 3 lần (2-3 tuần); sau đó duy trì bằng uống lincomycin 1800 mg/ngày, chia 3 lần trong 4-6 tuần. - Nếu nghi ngờ nhiễm liên cầu (Streptococcus group A): + Penicilin G TM 2-4 triệu IU mỗi 4-6 giờ, sau chuyển sang penicilin V uống. + Hoặc ceftriaxon TM 1-2 g/24 giờ. - Nếu nghi nhiễm khuẩn trực khuẩn mủ xanh cần phối hợp ceftazidim 2g/lần x 2-3 lần/ ngày (hoặc với mezlocilin 3g tĩnh mạch mỗi 4h) với kháng sinh nhóm aminoglycosid (nhƣ gentamicin 5 mg/kg/ngày hoặc amikacin 15mg/kg/ngày tiêm bắp hoặc pha truyền TM 1lần/ngày). - Phần lớn các nhiễm vi khuẩn Gram-âm đƣờng ruột: Kháng sinh cephalosporin thế hệ 3 hoặc 4 đƣờng TM trong 3-4 tuần, hoặc thuốc nhóm fluoroquinolon nhƣ levofloxacin 500mg đƣờng tĩnh mạch hoặc uống mỗi 24h. 5. DỰ PHÒNG - Đảm bảo nguyên tắc vô trùng khi làm thủ thuật hoặc tiêm chích. - Điều trị tốt các ổ nhiễm ban đầu ở da nhƣ mụn nhọt, vết loét... - Kiểm soát tốt các bệnh lý mạn tính nhƣ đái tháo đƣờng, các bệnh lý tự miễn. TÀI LIỆU THAM KHẢO 1. Nguyễn Thị Ngọc Lan. Viêm cơ do vi khuẩn, Bệnh học cơ xƣơng khớp nội khoa, NXB Giáo dục Việt Nam, 2010: 239-246. 2. Acunha B. Antibiotic essentials 2008. Eighth edition- Physician’S Press. 3. Gilbert DN, Modeellering RC, Eliopoulous GM, et al. The Sandford Guide to Antimicrobial therapy 2011, 41st Edition 4. Roberts JR, Hedges JR. Clinical Procedures in Emergency Medicine. 5th ed. 2009. 5. Kroshinsky D, Grossman ME, Fox LP. Approach to the patient with presumed cellulitis. Semin Cutan Med Surg. Sep 2007;26(3):168-78. 6. Stryjewski ME, Chambers HF. Skin and soft-tissue infections caused by community- acquired methicilin-resistant Staphylococcus aureus. Clin Infect Dis. Jun 1 2008;46 Suppl 5:S368-77.
- 210. Bộ Y tế| NHIỄM KHUẨN HẠT TÔ PHI 210 NHIỄM KHUẨN HẠT TÔ PHI 1. ĐẠI CƢƠNG Nhiễm khuẩn hạt tô phi (septic tophi) là một trong những biến chứng hiếm gặp của bệnh gút mạn tính ở các nƣớc phát triển song lại khá phổ biến ở Việt Nam do bệnh thƣờng đƣợc chẩn đoán muộn, ngƣời bệnhngƣời bệnh không tuân thủ điều trị. Có tới gần 9% số ngƣời bệnhngƣời bệnh điều trị nội trú tại khoa Cơ-Xƣơng-Khớp Bệnh viện Bạch Mai trong khoảng thời gian 1991-2000 mắc bệnh gút, trong đó 85% ở giai đoạn mạn tính, tỷ lệ hạt tô phi vỡ có thể kèm theo nhiễm khuẩn khá cao. Do hạt tô phi chứa tinh thể urat nên khi vỡ, rất khó xác định tình trạng nhiễm khuẩn kèm theo nếu chỉ xem xét về mặt đại thể. Vì vậy, việc cấy bệnh phẩm và lựa chọn kháng sinh rất quan trọng. Ngoài ra, việc điều trị bệnh gút kèm theo cũng rất cần thiết. 2. NGUYÊN NHÂN Trong số 57 trƣờng hợp hạt tophi vỡ đƣợc xét nghiệm vi khuẩn học tại khoa Cơ Xƣơng Khớp bệnh viện Bạch Mai, chỉ có 44,4% số mẫu phân lập đƣợc vi khuẩn với tỷ lệ nhiễm khuẩn nhƣ sau: 75% là tụ cầu vàng (Staphylococcus aureus), tỷ lệ nhiễm E. coli, Klebsiella pneumoniae tƣơng tự nhau (12,5%). 3. TRIỆU CHỨNG - CHẨN ĐOÁN a) Lâm sàng - Trên cơ sở ngƣời bệnhngƣời bệnh bị bệnh gút mạn tính có hạt tô phi ở những vị trí dễ cọ xát nhƣ bàn chân, bàn tay, lâu ngày dẫn đến loét và dò, chảy dịch, vỡ ra, là đƣờng cho vi khuẩn xâm nhập gây nhiễm khuẩn hạt tô phi. - Triệu chứng tại chỗ: Hạt tô phi dò, vỡ, chảy ra chất dịch màu trắng đục, có thể lẫn mủ màu vàng đục, không mùi hoặc có mùi hôi. - Các khớp lân cận có thể sƣng, nóng, đỏ, đau biểu hiện một cơn gút cấp kèm theo. - Hội chứng nhiễm khuẩn: Sốt, kèm rét run, môi khô lƣỡi bẩn, hơi thở hôi. b) Cận lâm sàng - Xét nghiệm tế bào máu ngoại vi: Thƣờng có số lƣợng bạch cầu tăng cao, tỷ lệ bạch cầu trung tính tăng; tốc độ máu lắng, CRP (protein C phản ứng) thƣờng tăng. - Procalcitonin thƣờng tăng khi có nhiễm khuẩn nặng, đặc biệt là nhiễm khuẩn huyết. - Xét nghiệm dịch chảy ra từ hạt tô phi: Lấy bệnh phẩm đếm tế bào, soi tƣơi, nhuộm Gram, nuôi cấy dịch khớp tìm vi khuẩn gây bệnh. - Cấy máu tìm vi khuẩn gây bệnh.
- 211. Bộ Y tế| NHIỄM KHUẨN HẠT TÔ PHI 211 - Chẩn đoán hình ảnh: Chụp X-quang quy ƣớc, siêu âm khớp, chụp cắt lớp vi tính, chụp cộng hƣởng từ... - Cần chú ý nguyên tắc: Khi có biểu hiện sƣng nóng đỏ đau ở khớp hoặc hạt tô phi ở ngƣời bệnhngƣời bệnh đã có chẩn đoán xác định bệnh gút thì bao giờ cũng phải lƣu ý có bị nhiễm khuẩn kèm theo hay không. 4. ĐIỀU TRỊ Do tình trạng nhiễm khuẩn hạt tô phi không phổ biến ở các nƣớc phát triển nên các dữ liệu về kinh nghiệm điều trị bệnh rất hạn chế. Tại bệnh viện Bạch Mai, tất cả các vi khuẩn phân lập đƣợc kháng lại kháng sinh nhóm β- lactam. Ngay cả các kháng sinh thuộc nhóm ức chế β-lactamase cũng bị kháng từ 75-100%. Các kháng sinh có thể lựa chọn thuộc nhóm glycopeptid (vancomycin), quinolon (levofloxacin), oxacilin, lizonalid... 4.1. Nguyên tắc điều trị - Thực hiện ngay cấy máu, cấy dịch vỡ từ hạt tô phi, soi tƣơi dịch nhuộm Gram tìm vi khuẩn trƣớc khi cho kháng sinh. - Lựa chọn kháng sinh ban đầu dựa vào kinh nghiệm, tình hình kháng kháng sinh tại cộng đồng, bệnh viện; kết quả nhuộm Gram (âm hay dƣơng), lứa tuổi, đƣờng lây nhiễm để dự đoán vi khuẩn gây bệnh. Nên bắt đầu bằng ít nhất 1 kháng sinh đƣờng tĩnh mạch, với thời gian dùng từ 2-4 tuần. - Luôn kết hợp điều trị tại chỗ: Rửa vết loét, thay băng, hoặc chích rạch mở rộng, làm sạch tổ chức nhiễm khuẩn, can thiệp ngoại khoa khi cần thiết. 4.2. Điều trị cụ thể a) Điều trị kháng sinh: - Khi chƣa có kết quả cấy máu, dịch: Dùng ngay kháng sinh oxacilin hoặc nafcilin 2g đƣờng tĩnh mạch (TM) mỗi 6 giờ một lần (8g/ngày), hoặc clindamycin 2,4g TM/ngày chia 4 lần. - Trƣờng hợp soi tƣơi nhuộm Gram dịch nhiễm khuẩn phát hiện cầu khuẩn Gram-dƣơng: Cho oxacilin hoặc nafcilin 2g mỗi 6 giờ một lần (8g/ngày), hoặc clindamycin đƣờng tĩnh mạch 2,4g/ngày chia 4 lần. Nếu tại cộng đồng hay bệnh viện nghi ngờ nhiễm tụ cầu vàng kháng kháng sinh: Vancomycin 2g/ngày chia hai lần pha truyền tĩnh mạch. - Trƣờng hợp nghi nhiễm trực khuẩn mủ xanh cần phối hợp ceftazidim 2g/lần x 2-3 lần/ ngày với kháng sinh nhóm aminoglycosid (nhƣ gentamicin 5 mg/kg/ngày hoặc amikacin 15mg/kg/ngày tiêm bắp hoặc pha truyền TM 1lần/ngày). - Trƣờng hợp cấy máu, dịch vỡ hạt tô phi dƣơng tính thì điều trị theo kháng sinh đồ (hoặc tiếp tục duy trì kháng sinh theo nhƣ điều trị ban đầu nếu thấy đáp ứng tốt):
- 212. Bộ Y tế| NHIỄM KHUẨN HẠT TÔ PHI 212 + Nhiễm khuẩn do tụ cầu vàng nhạy cảm với kháng sinh thì dùng oxacilin, hoặc nafcilin, hoặc clindamycin (liều nhƣ trên), tụ cầu vàng kháng methicilin thì dùng vancomycin (liều nhƣ trên) trong 4 tuần. + Nhiễm khuẩn do phế cầu hoặc liên cầu do vi khuẩn nhạy với penicilin: penicilin G 2 triệu đơn vị đƣờng tĩnh mạch mỗi 4h trong 2 tuần. + Nhiễm khuẩn do H. influenzae và S. pneumoniae kháng penicilin: Ceftriaxon 1-2g một lần/ngày, hoặc cefotaxim 1g 3 lần/ngày trong 2 tuần. + Phần lớn các nhiễm vi khuẩn Gram-âm đƣờng ruột: Kháng sinh thế hệ 2 hoặc 3 dùng đƣờng tĩnh mạch trong 3-4 tuần, hoặc thuốc nhóm fluoroquinolon nhƣ levofloxacin 500mg đƣờng tĩnh mạch hoặc uống mỗi 24h. + Nếu nhiễm khuẩn trực khuẩn mủ xanh cần phối hợp ceftazidim (hoặc với mezlocilin) với kháng sinh nhóm aminoglycosid nhƣ trên. b) Các biện pháp khác có thể phối hợp với điều trị kháng sinh: - Rửa sạch vùng tổn thƣơng tại chỗ bằng nƣớc muối sinh lý hoặc dung dịch iod pha loãng; sau đó có thể đắp gạc tẩm dung dịch muối natri clorua 10% vừa có tác dụng chống nhiễm khuẩn, vừa tạo điều kiện mọc tổ chức hạt tại chỗ. - Thực hiện tiểu phẫu thuật rạch rộng ổ tổn thƣơng, làm sạch các tổ chức tinh thể urát lắng đọng, lấy bỏ tổ chức nhiễm khuẩn khi có kèm nhiễm khuẩn phần mềm lân cận. - Phẫu thuật loại bỏ tổ chức sụn, xƣơng khi có nhiễm khuẩn sụn khớp hay xƣơng kèm theo. - Điều trị khống chế cơn gút cấp và khi cơn gút cấp ổn định cho các thuốc hạ acid uric máu, đảm bảo hạ acid uric máu xuống dƣới 350 µmol/l. - Nâng cao thể trạng. 5. DỰ PHÒNG - Phòng và điều trị tốt bệnh gút, tránh để bệnh chuyển giai đoạn mạn tính có hạt tô phi hoặc hạt tô phi to ra. - Khi đã có hạt tô phi, đặc biệt ở những vị trí dễ cọ xát cần phòng chống nguy cơ loét bằng cách đi giầy dép mềm, tránh gây rò, vỡ; nếu cần có thể cắt hạt tô phi dự phòng nếu to, dễ vỡ hoặc ở vị trí hay cọ xát (bàn, ngón chân). - Thực hiện vô trùng tuyệt đối khi làm các thủ thuật, phẫu thuật tiến hành gần vị trí hạt tô phi. Điều trị tốt các nhiễm khuẩn tại các cơ quan khác, đặc biệt tại da, phần mềm và xƣơng.
- 213. Bộ Y tế| NHIỄM KHUẨN HẠT TÔ PHI 213 TÀI LIỆU THAM KHẢO 1. Trần Thu Giang, Nguyễn Thị Ngọc Lan, Nguyễn Thị Ngọc Mai. Đặc điểm lâm sàng, cận lâm sàng nhiễm khuẩn hạt tô phi ở người bệnhngười bệnh gút tại khoa Cơ Xương Khớp bệnh viện Bạch Mai. Tạp chí Nội khoa Việt Nam, số tháng 10/2013, trang 169-174. 2. Trần Thu Giang, Nguyễn Thị Ngọc Lan, Nguyễn Thị Ngọc Mai. Nhận xét thực trạng điều trị nhiễm khuẩn hạt tô phi ở người bệnhngười bệnh gút tại khoa Cơ Xương Khớp bệnh viện Bạch Mai. Tạp chí Nội khoa Việt Nam, số tháng 10/2013, trang 175-181. 3. K.H.Yu, S.F.Luo, L.B.Liou, Y.J.Wu, W.P.Tsai, J.Y.Chen, H.H.Ho, Concommitant septic and gouty arthritis- an analysis of 30 cases. Rheumatology 2003; 42: 1062-1066.
- 214. Bộ Y tế| NHIỄM KHUẨN HẠT TÔ PHI 214
- 215. Bộ Y tế| 215 Chƣơng VII. Nhiễm khuẩn sản phụ khoa và các bệnh lây truyền qua đƣờng tình dục
- 216. Bộ Y tế| 216
- 217. Bộ Y tế| SỬ DỤNG KHÁNG SINH TRONG DỰ PHÒNG SẢN KHOA 217 SỬ DỤNG KHÁNG SINH TRONG DỰ PHÕNG SẢN KHOA 1. ĐẠI CƢƠNG - Kháng sinh dự phòng là sử dụng kháng sinh để phòng tránh nhiễm khuẩn tại vị trí phẫu thuật. Kháng sinh dự phòng cũng có nghĩa là khác với việc sử dụng kháng sinh để điều trị sớm các nhiễm khuẩn đã có. - Chỉ định: Áp dụng cho các thủ thuật có nguy cơ rõ ràng sẽ nhiễm khuẩn. - Chống chỉ định: Các tổn thƣơng bẩn, các bệnh nội khoa không đƣợc kiểm soát, các dập nát mô không cắt lọc đƣợc tốt. - Nguyên lý của kháng sinh dự phòng trong mổ lấy thai là làm giảm số lƣợng vi khuẩn hiện diện tại thời điểm phẫu thuật về mức mà hệ miễn dịch có thể vƣợt qua đƣợc. Các thủ thuật sản khoa hay gặp thƣờng ngày là: Mổ lấy thai, đẻ thủ thuật, kiểm soát tử cung bằng tay, vết rách tầng sinh môn… 2. CÁC THỦ THUẬT SẢN KHOA ĐƢỢC CÂN NHẮC DÙNG KHÁNG SINH a) Mổ lấy thai - Yếu tố nguy cơ quan trọng nhất đối với nhiễm khuẩn hậu sản là mổ lấy thai. Mổ lấy thai làm tăng nguy cơ nâng lên từ 5 - 20 lần so với đẻ đƣờng âm đạo. Một nghiên cứu của CDC cho thấy nhiễm khuẩn vết mổ lấy thai đến 30 ngày sau mổ là 8,9%. - Các nhiễm khuẩn sau mổ lấy thai bao gồm: viêm niêm mạc tử cung, viêm đƣờng tiết niệu, nhiễm khuẩn vết mổ. Việc sử dụng kháng sinh dự phòng đã đƣợc chứng minh làm giảm nguy cơ nhiễm khuẩn ở các ca mổ lấy thai. Việc dùng kháng sinh dự phòng cũng có hiệu quả nhƣ việc dùng kháng sinh đa liều điều trị trên nhóm ngƣời bệnhngƣời bệnh đƣợc lựa chọn. Lợi ích khác của kháng sinh dự phòng trong mổ lấy thai là tiết kiệm chi phí và rút ngắn thời gian nằm viện. - Nhiều tác giả lựa chọn thời điểm tiêm sau khi kẹp dây rốn vì lo sợ kháng sinh vào máu của trẻ sơ sinh có thể gây ra một số bất lợi. Nhƣng để đạt đƣợc nồng độ kháng sinh tại vị trí vết mổ trƣớc khi rạch da thì cần tiêm kháng sinh dự phòng trƣớc 30 phút. Trong một nghiên cứu đối với cefazolin cho thấy tiêm kháng sinh trƣớc khi rạch da làm giảm nguy cơ nhiễm khuẩn cho mẹ hơn là sau khi kẹp dây rốn nhƣng không có bất lợi cho thai. - Lựa chọn kháng sinh: Kháng sinh có phổ bao phủ đƣợc các chủng thƣờng gặp khi phẫu thuật vùng chậu (liên cầu, trực khuẩn đƣờng ruột, tụ cầu và các loại vi khuẩn kỵ khí). b) Đẻ thủ thuật
- 218. Bộ Y tế| SỬ DỤNG KHÁNG SINH TRONG DỰ PHÒNG SẢN KHOA 218 - Tổng quan của Cochrane 2004 cho thấy không có sự khác biệt về tỷ lệ viêm niêm mạc tử cung và thời gian nằm viện giữa nhóm dùng kháng sinh dự phòng và không điều trị, không đủ cơ sở dữ liệu để khuyến cáo dùng kháng sinh dự phòng sau đẻ thủ thuật. c) Kiểm soát tử cung - WHO gợi ý nên dùng kháng sinh dự phòng sau kiểm soát buồng tử cung nhƣng không có bằng chứng cụ thể nào về giá trị của việc dùng kháng sinh dự phòng cho các trƣờng hợp này. d) Rách tầng sinh môn độ III và IV - Một nghiên cứu thử nghiệm ngẫu nhiên công bố năm 2008 cho thấy tiêm tĩnh mạch liều duy nhất cefotetan, cefoxitin làm giảm tỷ lệ nhiễm khuẩn vết thƣơng rõ rệt (8% so với 24%). Kết quả này gợi ý lợi ích của việc dùng kháng sinh dự phòng để làm giảm biến chứng nhiễm khuẩn vết thƣơng. - Liều của kháng sinh dự phòng đối với ngƣời béo phì: Với ngƣời có BMI > 35, dùng liều kháng sinh gấp đôi so với những ngƣời có BMI < 35. 3. SỬ DỤNG KHÁNG SINH DỰ PHÒNG - Đối với mổ lấy thai: Cần phát hiện và điều trị các nhiễm khuẩn âm đạo nhƣ: Bacterial vaginosis, Chlamydia trƣớc. - Kháng sinh cefazolin 1g tĩnh mạch trƣớc khi rạch da 15 - 30 phút, ngƣời nặng ≥ 80kg thì dùng 2g cefazolin. TÀI LIỆU THAM KHẢO 1. Therapeutic guidelines: Antibiotic. Therapeutic Guidelines Limited 2010. version14. 2. Hướng dẫn điều trị tập II – BYT 2006. 3. Julie Van Schalkwyk, el… Antibiotic prophylaxis in obstetric procedure. SCOG Clinical Practice Guideline. No 247, september 2010.
- 219. Bộ Y tế| NHIỄM TRÙNG NẶNG DO SẢN KHOA 219 NHIỄM TRÙNG NẶNG DO SẢN KHOA 1. ĐẠI CƢƠNG - Nhiễm khuẩn hậu sản là một trong năm tai biến sản khoa nguy hiểm thƣờng gặp, đặc biệt ở các nơi có trình độ và cơ sở vật chất yếu kém. Sự xuất hiện của kháng sinh và sự ra đời các dòng và thế hệ kháng sinh mới đã góp phần làm giảm bớt các hậu quả của nó. Tuy nhiên các nhiễm khuẩn nặng vẫn còn và là nguyên nhân dễ dẫn đến tử vong mẹ nếu không chẩn đoán và điều trị kịp thời. - Nguyên nhân của các nhiễm khuẩn sản khoa gồm: Sót rau, nhiễm khuẩn ối, thủ thuật ở trong tử cung không đảm bảo vô khuẩn... - Các thủ thuật sản khoa có thể gây nhiễm khuẩn nặng nhƣ: Sẩy thai, sau đẻ, mổ lấy thai. - Vi khuẩn gây bệnh hay gặp: E. coli, S. aureus, S. pyogenes, C. perfungeus, C. seuclellii... - Nhiễm khuẩn hậu sản có thể gây ra các tình trạng nhiễm khuẩn nặng bao gồm: Viêm tử cung toàn bộ, nhiễm khuẩn máu, viêm phúc mạc... 2. TRIỆU CHỨNG a) Viêm tử cung toàn bộ - Là biến chứng của viêm niêm mạc tử cung hoặc bế sản dịch. - Sốt cao, mệt mỏi, khó chịu. - Sản dịch ít hoặc không có. Khi nắn tử cung có sản dịch chảy ra thối, đen (đặc biệt ngày thứ 8, thứ 10). - Nắn tử cung đau. - Tiến triển thành viêm phúc mạc, nhiễm khuẩn huyết. b) Viêm phúc mạc toàn bộ - Xảy ra sau viêm niêm mạc tử cung, viêm tử cung toàn bộ, viêm phúc mạc tiểu khung hay viêm phần phụ. - Thời gian: Sau đẻ hoặc mổ đẻ 7 – 10 ngày. - Toàn thân: Dấu hiệu nhiễm khuẩn, nhiễm độc. - Nôn, đau khắp bụng: Tắc ruột hoặc bán tắc ruột. - Ỉa chảy phân khắm. - Thực thể: Bụng chƣớng, phản ứng phúc mạc. - Cận lâm sàng: X-quang bụng không chuẩn bị có hình ảnh mức nƣớc – hơi.
- 220. Bộ Y tế| NHIỄM TRÙNG NẶNG DO SẢN KHOA 220 - Tiên lƣợng: Chẩn đoán và mổ sớm thì tiên lƣợng tốt, nếu mổ chậm thì tiên lƣợng xấu và có thể tử vong. c) Nhiễm khuẩn huyết - Thứ phát sau nhiễm khuẩn hậu sản chủ yếu từ vùng rau bám ở tử cung. - Toàn thân: Sốt cao liên tục hoặc dao động hoặc kéo dài, mệt mỏi, suy sụp, lờ đờ. Có thể sốc, hôn mê, thiểu niệu, khó thở, vàng da. - Sản dịch hôi, có máu và mủ. Tử cung to, co hồi chậm và ấn đau. - Gan lách to, bụng chƣớng… - Chẩn đoán xác định: Cấy máu (lúc sốt cao), cấy sản dịch từ buồng tử cung, cấy nƣớc tiểu. - Hồng cầu giảm, bạch cầu tăng cao hoặc giảm. - Tiên lƣợng nặng, nguy cơ tử vong cao. 3. ĐIỀU TRỊ 3.1. Nguyên tắc - Cấy máu, cấy sản dịch và cấy nƣớc tiểu trƣớc khi điều trị kháng sinh. - Kháng sinh phối hợp phổ rộng khi chƣa có kháng sinh đồ. Nếu có kháng sinh đồ thì điều trị theo kháng sinh đồ. - Bù dịch. - Sử dụng vận mạch nếu huyết áp hạ không phục hồi sau khi bù dịch. - Thở oxy. - Giải quyết ổ nhiễm khuẩn. 3.2. Sử dụng kháng sinh a) Phối hợp 3 loại kháng sinh: - Ceftriaxon 1g tĩnh mạch/ 24 giờ. - Azithromycin 500mg tĩnh mạch/ 24 giờ. - Metronidazol 500mg tĩnh mạch/ 12 giờ. b) Nếu dị ứng penicilin: - Phối hợp thuốc: + Gentamicin tĩnh mạch 4 – 6mg/kg cho liều đầu tiên, liều tiếp theo dựa vào độ thanh thải của thận. + Clindamycin 600mg tĩnh mạch/8 giờ. - Hoặc phối hợp thuốc:
- 221. Bộ Y tế| NHIỄM TRÙNG NẶNG DO SẢN KHOA 221 + Gentamicin tĩnh mạch 4 – 6mg/kg cho liều đầu tiên, liều tiếp theo dựa vào độ thanh thải của thận. + Lincomycin 600mg tĩnh mạch mỗi 8 giờ. 3.3. Ngoại khoa - Loại bỏ ổ nhiễm khuẩn. Khi nhiệt độ trở lại bình thƣờng, tiến hành cắt tử cung bán phần. - Đối với viêm phúc mạc toàn thể: Mổ lau rửa ổ bụng, cắt tử cung bán phần và dẫn lƣu ổ bụng. 4. DỰ PHÒNG - Chú ý công tác vô khuẩn khi thăm khám và thủ thuật điều trị tích cực các nhiễm khuẩn hậu sản. TÀI LIỆU THAM KHẢO 1. Therapeutic guidelines: Antibiotic. Therapeutic Guidelines Limited 2010. version14. 2. Hướng dẫn điều trị tập II – BYT 2006. 3. Trƣờng đại học Y Hà nội: Bài giảng sản phụ khoa. NXB y học 2002. 4. David E. Soper. Early recognition of serious infections in obstetrics and gynecology. Clinical obstetrics and Gynecology. Vol 55, No 4, p858-63.
- 222. Bộ Y tế| VIÊM ÂM ĐẠO – NIỆU ĐẠO DO VI KHUẨN 222 VIÊM ÂM ĐẠO – NIỆU ĐẠO DO VI KHUẨN 1. ĐẠI CƢƠNG - Viêm âm đạo (vaginitis) là bệnh thƣờng gặp nhất trong các viêm nhiễm đƣờng sinh dục ở phụ nữ. Bệnh tác động nhiều đến đời sống và sinh hoạt của ngƣời phụ nữ và để lại nhiều di chứng và biến chứng ảnh hƣởng đến khả năng sinh sản và các vấn đề sức khỏe lâu dài. Do cấu trúc về giải phẫu niệu đạo gần với âm đạo nên các tác nhân gây bệnh từ âm đạo dễ xâm nhập vào niệu đạo và gây viêm niệu đạo. - Tác nhân gây viêm âm đạo - niệu đạo có thể có nhiều loại: vi khuẩn, ký sinh trùng và virus. Viêm âm đạo - niệu đạo do vi khuẩn thƣờng gặp nhất là N. gonorrhoeae sau đó là C. trachomatis và M. genitalism. Ngoài ra hiếm gặp do tác nhân vi khuẩn thông thƣờng. - Có nhiều loại vi khuẩn gây viêm âm đạo và cũng tạo ra các hình thái bệnh khác nhau và cách chẩn đoán và điều trị cũng khác nhau. 2. CÁC LOẠI VIÊM ÂM ĐẠO – NIỆU ĐẠO DO VI KHUẨN 2.1. Viêm âm đạo do tạp khuẩn a) Tác nhân: - Thƣờng gặp tụ cầu vàng gây bệnh, E. coli, các trực khuẩn Gram-âm, liên cầu tan huyết và các vi khuẩn đƣờng ruột. - Hay gặp ở ngƣời mãn kinh hoặc ở trẻ gái trƣớc dậy thì hoặc ở phụ nữ bị cắt hai buồng trứng. b) Lâm sàng: - Âm hộ viêm, đỏ, ngứa, sung huyết. - Khí hƣ vàng nhƣ mủ, có thể lẫn ít máu. - Âm đạo sung huyết, đỏ. c) Cận lâm sàng: Xét nghiệm khí hƣ: - pH > 5 - Khí hƣ nhiều bạch cầu đa nhân. - Nhuộm Gram không thấy tác nhân gây bệnh đặc hiệu. - Cấy khí hƣ xác định vi khuẩn gây bệnh. d) Điều trị: - Nên xét nghiệm tìm nguyên nhân và điều trị theo kháng sinh đồ. 2.2. Viêm âm đạo do Bacterial vaginosis a) Tác nhân:
- 223. Bộ Y tế| VIÊM ÂM ĐẠO – NIỆU ĐẠO DO VI KHUẨN 223 - Là loại viêm âm đạo do các vi khuẩn kỵ khí: Mobiluncus, Mycoplasma hominis, Bacteroide species, G. vagiralis. b) Lâm sàng: - Khí hƣ nhiều, loãng màu trắng hoặc xám, mùi hôi khó chịu đặc biệt sau giao hợp. - Ngứa và khó chịu âm hộ - âm đạo. c) Cận lâm sàng: soi tƣơi khí hƣ. - pH âm đạo > 4,5. - Test sniff (+). - Clue cells chiếm ≥ 20% tế bào biểu mô âm đạo. d) Điều trị: - Sử dụng các kháng sinh sau: + Metronidazol 400mg uống/12h x 07 ngày. + Hoặc gel metronidazol 0,75% bôi âm đạo trƣớc lúc ngủ x 5 ngày. + Hoặc gel clindamycin 2% bôi âm đạo trƣớc lúc ngủ x 7 ngày. - Với phụ nữ có thai: + Clindamycin 300mg uống/12h x 7 ngày. + Hoặc gel clindamycin 2% bôi âm đạo trƣớc lúc ngủ x 7 ngày. 2.3. Viêm âm đạo - niệu đạo do Chlamydia, lậu và M. genitalium a) Tác nhân: - Chlamydia. - Lậu (N. gonorrhoeae). - M. genitalium. b) Lâm sàng: - Tiết dịch niệu đạo. - Đái buốt, đái khó, ra máu. - Ngứa rát âm đạo, đau khi giao hợp, khí hƣ nhiều và hôi. - Viêm cổ tử cung. c) Cận lâm sàng: Bệnh phẩm dịch tiết lỗ niệu đạo, cổ tử cung. - Đối với Chlamydia: + Bằng phản ứng miễn dịch chẩn đoán Chlamydia nhanh là đơn giản, rẻ tiền, cho kết quả nhanh và chính xác.
- 224. Bộ Y tế| VIÊM ÂM ĐẠO – NIỆU ĐẠO DO VI KHUẨN 224 + Kỹ thuật Elisa. + Nuôi cấy là tiêu chuẩn vàng để chẩn đoán Chlamydia. - Đối với N. gonorrhoeae: + Soi tƣơi và nhuộm Gram thấy song cầu hình hạt cà phê Gram-âm nằm trong tế bào bạch cầu. + Trƣờng hợp mạn tính không tìm thấy song cầu bằng soi nhuộm thì nuôi cấy trong môi trƣờng Thaye Martin. - Đối với M. genitalium: + Chẩn đoán khó hơn. + Bệnh phẩm: dịch ở thành âm đạo và nƣớc tiểu đầu dòng. + Phƣơng pháp chẩn đoán bằng PCR. d) Điều trị: - Nguyên nhân do Chlamydia: + Doxycyclin 100mg /12h x 10 ngày. + Hoặc azithromycin 1g liều duy nhất. - Nguyên nhân do N. gonorrhoeae: + Ceftriaxon 500mg tĩnh mạch liều duy nhất. + Phối hợp với một trong hai loại sau: Hoặc azithomycin 1g uống liều duy nhất. Hoặc doxycyclin 100mg/12h x 10 ngày. - Nguyên nhân do M. genitalium: + Azithromycin 250mg/24h x 5 ngày. + Hoặc doxycyclin 100mg/12h x 7 ngày. + Hoặc khi điều trị nhƣ trên không khỏi hẳn: moxifloxacin 400mg/24h x 10 ngày. TÀI LIỆU THAM KHẢO 1. Therapeutic guidelines: Antibiotic. Therapeutic Guidelines Limited 2010. version14. 2. Hướng dẫn điều trị tập II – BYT 2006. 3. Trƣờng đại học Y Hà nội: Bài giảng sản phụ khoa. NXB y học 2002.
- 225. Bộ Y tế| BỆNH GIANG MAI 225 BỆNH GIANG MAI 1. ĐẠI CƢƠNG Bệnh giang mai (Syphilis) là bệnh lây truyền qua đƣờng tình dục do xoắn khuẩn nhạt, tên là Treponema pallidum gây nên. Bệnh có thể gây thƣơng tổn ở da-niêm mạc và nhiều tổ chức, cơ quan của cơ thể nhƣ cơ, xƣơng khớp, tim mạch và thần kinh. Bệnh lây truyền chủ yếu qua quan hệ tình dục và có thể lây truyền qua đƣờng máu, lây truyền từ mẹ sang con. Bệnh có thể gây hậu quả trầm trọng nhƣ giang mai thần kinh, giang mai tim mạch, giang mai bẩm sinh. 1.1. Dịch tễ học bệnh: - Theo ƣớc tính của Tổ chức Y tế Thế giới (WHO) hằng năm ở khu vực châu Á - Thái Bình Dƣơng có trên 35 triệu trƣờng hợp mới mắc các nhiễm khuẩn lây truyền qua đƣờng tình dục (NTLQĐTD) trong đó giang mai chiếm 2%. - Ở Việt Nam: Thời kỳ Pháp tạm chiếm, bệnh giang mai đứng hàng thứ 2 sau bệnh lậu. Sau 1954, ở miền Bắc đã bắt đầu tiến hành công cuộc phòng chống bệnh hoa liễu, tỷ lệ bệnh giảm mạnh và đến 1964 bệnh có xu hƣớng đƣợc thanh toán. Từ 1965, do chiến tranh, sinh hoạt xã hội có nhiều xáo trộn và biến động nên các bệnh hoa liễu lại tăng lên. Đặc biệt từ năm 1975 sau khi giải phóng miền Nam, thống nhất đất nƣớc bệnh tăng rõ rệt do sự giao lƣu hai miền. Theo thống kê hàng năm, bệnh giang mai chiếm khoảng 2 - 5% tổng số NTLQĐTD. 1.2. Tác nhân gây bệnh: - Bệnh gây nên do xoắn khuẩn nhạt có tên khoa học là Treponema pallidum do hai nhà khoa học là Schaudinn và Hoffman tìm ra năm 1905. Đây là một loại xoắn khuẩn hình lò xo có từ 6 - 14 vòng xoắn, đƣờng kính không quá 0,5m, dài từ 6 - 15m. Xoắn khuẩn có thể có 3 kiểu di động: Di động theo trục dọc giúp xoắn khuẩn tiến hoặc lùi, di động qua lại nhƣ quả lắc đồng hồ và di động lƣợn sóng. - Xoắn khuẩn giang mai rất yếu, ra ngoài cơ thể chỉ sống đƣợc vài giờ, chết nhanh chóng ở nơi khô; ở nơi ẩm ƣớt có thể sống đƣợc hai ngày. Nó có thể sống rất lâu ở nhiệt độ lạnh. Ở 56o C chết trong vòng 15 phút. Nhiệt độ thích hợp là 37o C. Xà phòng và các chất sát khuẩn có thể diệt đƣợc xoắn khuẩn trong vài phút. 1.3. Cách lây truyền: - Xoắn khuẩn xâm nhập vào cơ thể ngƣời lành qua giao hợp đƣờng âm đạo, đƣờng hậu môn hoặc đƣờng miệng. Ngoài ra bệnh có thể lây gián tiếp qua các đồ dùng, vật dụng bị nhiễm xoắn trùng. Lây qua các vết xƣớc trên da –niêm mạc khi thầy thuốc tiếp xúc mà không có bảo hiểm. Lây do truyền máu: truyền
- 226. Bộ Y tế| BỆNH GIANG MAI 226 máu hoặc tiêm chích mà bơm kim tiêm không vô khuẩn. Lây từ mẹ sang con, thƣờng sau tháng thứ 3 của thai kỳ và gây bệnh giang mai bẩm sinh. 1.4. Phân loại: có thể chia bệnh giang mai thành hai loại. a) Giang mai mắc phải (acquired syphilis): Mắc bệnh do quan hệ tình dục với ngƣời bệnh, gồm các thời kỳ sau: - Giang mai mới và lây (≤ 2 năm), gồm: + Giang mai thời kỳ I: Thời gian ủ bệnh khoảng 3-4 tuần và diễn biến trong 2-3 tháng. + Giang mai thời kỳ II sơ phát và tái phát: Với biểu hiện là đào ban giang mai, mảng niêm mạc và sau đó có thể xuất hiện những thƣơng tổn giang mai thâm nhiễm sâu hơn vào da. Các đợt phát xen kẽ với các đợt ẩn bệnh. Thƣờng diễn biến trong 2 năm. + Giang mai kín sớm: Các thƣơng tổn giang mai biến mất, không có triệu chứng thực thể và cơ năng. Thời gian thƣờng trong vòng hai năm đầu. - Giang mai muộn và không lây (> 2 năm): Thƣờng xuất hiện từ năm thứ ba trở đi, gồm các giai đoạn: + Giang mai kín muộn: Trên da không có thƣơng tổn, có thể kéo dài vài tháng hay rất nhiều năm (có thể 10 - 20 năm hoặc lâu hơn). Chỉ phát hiện bằng phản ứng huyết thanh hoặc có khi đẻ ra một em bé bị giang mai bẩm sinh thì ngƣời mẹ mới đƣợc phát hiện ra mắc bệnh. + Giang mai thời kỳ III: Xuất hiện có thể hàng chục năm sau mắc bệnh. Thƣơng tổn ăn sâu vào tổ chức dƣới da, niêm mạc; cơ quan vận động (cơ, xƣơng, khớp); phủ tạng nhƣ tim mạch và thần kinh. b) Giang mai bẩm sinh (Congenital syphilis) - Giang mai bẩm sinh sớm: Xuất hiện trong hai năm đầu sau khi sinh. Các thƣơng tổn giống nhƣ giang mai mắc phải ở thời kỳ II. - Giang mai bẩm sinh muộn: Xuất hiện từ năm thứ 2 sau khi sinh. Thƣơng tổn giống giang mai thời kỳ III. - Di chứng của giang mai bẩm sinh: Gồm các sẹo, dị hình nhƣ trán dô, trán do + mũi tẹt tạo thành yên ngựa, xƣơng chày cong lƣỡi kiếm, tam chứng Hutchinson (răng Hutchinson, điếc nhất thời, lác quy tụ…) do thai nhi đã mắc giang mai từ trong bào thai. 2. CÁC BIỂU HIỆN LÂM SÀNG 2.1. Giang mai thời kỳ I a) Săng (chancre) - Thƣơng tổn đơn độc, số lƣợng thƣờng chỉ có một, xuất hiện ngay tại nơi xoắn khuẩn xâm nhập vào cơ thể. Săng giang mai thƣờng xuất hiện khoảng 3 - 4
- 227. Bộ Y tế| BỆNH GIANG MAI 227 tuần (từ 10 – 90 ngày) sau lây nhiễm. Săng có đặc điểm: Là vết trợt nông, chỉ mất một phần thƣợng bì, hình tròn hay bầu dục, không có bờ nổi gờ lên hoặc lõm xuống, bề mặt bằng phẳng, màu đỏ thịt tƣơi. Nền của săng giang mai thƣờng rắn, cứng nhƣ tờ bìa, đó là đặc điểm quan trọng giúp phân biệt các vết trợt khác. Săng giang mai không ngứa, không đau, không có mủ, không điều trị cũng tự khỏi. Thƣờng kèm theo viêm hạch vùng lân cận. Vị trí khu trú: Săng thƣờng thấy ở bộ phận sinh dục (> 90% các trƣờng hợp). + Ở nữ giới: Săng thƣờng xuất hiện ở môi lớn, môi bé, mép sau âm hộ, lỗ niệu đạo, cổ tử cung. + Ở nam giới: Săng thƣờng ở quy đầu, rãnh quy đầu, thân dƣơng vật, miệng sáo, dây hãm, bìu, xƣơng mu, bẹn. Với những ngƣời quan hệ tình dục qua hậu môn, săng có thể ở trực tràng hoặc quanh hậu môn. Săng còn có thể xuất hiện ở một số vị trí khác nhƣ: môi, lƣỡi, amidan (do quan hệ miệng - sinh dục), khoeo chân, ngón tay (thƣờng ở nữ hộ sinh), trán, vú v.v… b) Hạch: - Vài ngày sau khi có săng ở bộ phận sinh dục, các hạch vùng bẹn thƣờng bị viêm, họp thành chùm trong đó có một hạch to hơn các hạch khác gọi là "hạch chúa". Hạch rắn, không đau, không hóa mủ, không dính vào nhau và vào tổ chức xung quanh, di động dễ. - Nếu không đƣợc điều trị, 75% các trƣờng hợp có săng sẽ tự khỏi sau 6 - 8 tuần làm ngƣời bệnh tƣởng đã khỏi bệnh. Tuy nhiên, khi đó xoắn khuẩn vẫn tồn tại trong cơ thể và có thể truyền bệnh sang ngƣời khác. Nếu đƣợc điều trị đúng và đầy đủ thì bệnh có thể khỏi hoàn toàn ở giai đoạn này mà không chuyển sang giai đoạn tiếp theo. 2.2. Giang mai thời kỳ II - Thời kỳ thứ II bắt đầu khoảng 6 - 8 tuần sau khi có săng. Đây là giai đoạn xoắn khuẩn vào máu và đi đến tất cả các cơ quan trong cơ thể nên thƣơng tổn có tính chất lan tràn, ăn nông hời hợt trên mặt da, có rất nhiều xoắn khuẩn trên thƣơng tổn nên thời kỳ này rất lây, nguy hiểm nhiều cho xã hội hơn là bản thân ngƣời bệnhngƣời bệnh. Bệnh tiến triển thành nhiều đợt, dai dẳng từ 1 - 2 năm. Các phản ứng huyết thanh trong giai đoạn này dƣơng tính rất mạnh. - Giang mai thời kỳ II có thể chia thành: giang mai thời kỳ II sơ phát và giang mai thời kỳ II tái phát. a) Giang mai II sơ phát: Có các triệu chứng sau - Đào ban (Roseole): Là những vết màu hồng tƣơi nhƣ cánh đào, bằng phẳng với mặt da, hình bầu dục, số lƣợng có thể ít hoặc nhiều. Sờ mềm, không thâm nhiễm, không ngứa, không đau. Khu trú chủ yếu ở hai bên mạng sƣờn, mặt, lòng bàn tay/chân. Đào ban xuất hiện ở da đầu gây rụng tóc. Đào ban tồn tại một thời gian không điều trị gì cũng mất đi để lại vết nhiễm sắc tố loang lổ.
- 228. Bộ Y tế| BỆNH GIANG MAI 228 - Mảng niêm mạc: Là vết trợt rất nông của niêm mạc, không có bờ, có thể nhỏ bằng hạt đỗ hay đồng xu. Bề mặt thƣờng trợt ƣớt, đôi khi hơi nổi cao, sần sùi hoặc nứt nẻ đóng vảy tiết, chứa nhiều xoắn khuẩn nên rất lây. Vị trí thƣờng gặp ở các niêm mạc mép, lỗ mũi, hậu môn, âm hộ, rãnh quy đầu. - Vết loang trắng đen: Là những di tích còn lại của đào ban, sẩn tạo thành các vết loang trắng đen loang lổ. Nếu thƣơng tổn tập trung ở cổ thì gọi là "vòng vệ nữ". - Viêm hạch lan tỏa: Có thể thấy hạch ở bẹn, nách, cổ, dƣới hàm, ụ ròng rọc. Hạch to nhỏ không đều, không đau, không dính vào nhau. Trong hạch có nhiều xoắn khuẩn. - Nhức đầu: Thƣờng hay xảy ra về ban đêm. - Rụng tóc: Rụng đều, làm tóc bị thƣa dần, còn gọi là rụng tóc kiểu "rừng thƣa". b) Giang mai II tái phát - Thời kỳ này bắt đầu khoảng tháng thứ 4 đến tháng 12 kể từ khi mắc giang mai I. Các triệu chứng của giang mai II sơ phát tồn tại trong một thời gian rồi lại mất đi cho dù không điều trị. Qua một thời gian im lặng lại phát ra các thƣơng tổn da, niêm mạc. Đó chính là giang mai thời kỳ II tái phát. Số lƣợng thƣơng tổn ít hơn, nhƣng tồn tại dai dẳng hơn. - Các thƣơng tổn giang mai II tái phát: Đào ban tái phát với ít vết hơn, nhƣng kích thƣớc mỗi vết lại to hơn, khu trú vào một vùng và hay sắp xếp thành hình vòng. Sẩn giang mai: Trên các vùng da khác nhau, xuất hiện những sẩn, nổi cao hơn mặt da, rắn chắc, màu đỏ hồng, hình bán cầu, xung quanh có viền vảy, đó là các sẩn giang mai. Các sẩn giang mai rất đa dạng về hình thái: sẩn dạng vẩy nến, dạng trứng cá, dạng thủy đậu, dạng loét… Các sẩn thƣờng to hơn bình thƣờng, có chân bè rộng, bề mặt phẳng và ƣớt, có khi xếp thành vòng xung quanh hậu môn, âm hộ. Các sẩn này chứa rất nhiều xoắn khuẩn và rất lây đƣợc gọi là sản phì đại hay sẩn sùi. Ở lòng bàn tay, bàn chân các sẩn giang mai có bề mặt phẳng, bong vảy da hoặc dày sừng, bong vảy theo hƣớng ly tâm nên thƣờng tạo thành viền vảy mỏng ở xung quanh, gọi là "viền vảy Biette". - Biểu hiện khác của giang mai thời kỳ II: Có thể thấy viêm mống mắt, viêm gan, viêm họng khàn tiếng, viêm màng xƣơng, đau nhức xƣơng cơ đùi về đêm, viêm thận, biểu hiện thần kinh (đau, nhức đầu). 2.3. Giang mai thời kỳ III - Thời kỳ này thƣờng bắt đầu vào năm thứ 3 của bệnh. Ngày nay ít gặp giang mai thời kỳ III vì ngƣời bệnh thƣờng đƣợc phát hiện và điều trị sớm bằng penicilin. Ở thời kỳ này thƣơng tổn có tính chất khu trú, mang tính phá hủy tổ chức, gây nên những di chứng không hồi phục, thậm chí tử vong cho ngƣời bệnhngƣời bệnh. Đối với xã hội, thời kỳ này ít nguy hiểm vì khả năng lây lan trong cộng đồng bị hạn chế. Các thƣơng tổn giang mai III:
- 229. Bộ Y tế| BỆNH GIANG MAI 229 + Đào ban giang mai III: Là những vết màu hồng, sắp xếp thành nhiều vòng cung, tiến triển rất chậm, tự khỏi, không để lại sẹo. + Củ giang mai: Thƣơng tổn ở trung bì, nổi lên thành hình bán cầu có đƣờng kính khoảng 5 - 20mm, giống nhƣ hạt đỗ xanh. Các củ có thể đứng riêng rẽ hoặc tập trung thành đám, nhƣng thƣờng sắp xếp thành hình nhẫn, hình cung hoặc vằn vèo. Cũng có khi loét ra và đóng vảy tiết đen. + Gôm giang mai (Gomme): Gôm giang mai là thƣơng tổn đặc trƣng của giang mai thời kỳ III. Gôm là một thƣơng tổn chắc ở hạ bì, tiến triển qua 4 giai đoạn: Bắt đầu là những cục trứng dƣới da sờ giống nhƣ hạch, dần dần các cục này to ra, mềm dần và vỡ chảy ra dịch tính giống nhƣ nhựa cao su tạo thành vết loét và vết loét dần dần lên da non rồi thành sẹo. Gôm có thể nhiều hoặc ít và có thể khu trú vào bất kỳ chỗ nào. Vị trí thƣờng gặp là mặt, da đầu, mông, đùi, mặt ngoài phần trên cẳng chân, v.v… Ở niêm mạc, vị trí thông thƣờng là miệng, môi, vòm miệng, lƣỡi, mũi, hầu… - Nếu không đƣợc điều trị các thƣơng tổn của giang mai III có thể phát ra liên tiếp hết chỗ này đến chỗ khác và dai dẳng hàng năm. Đồng thời có thể xâm nhập vào phủ tạng, khi vỡ ra gây phá hủy tổ chức, tàn phế cho ngƣời bệnhngƣời bệnh. - Ngoài thƣơng tổn ở da/niêm mạc, giang mai thời kỳ III cũng thƣờng khu trú vào phủ tạng nhƣ: + Tim mạch: Gây phình động mạch, hở động mạch chủ. + Mắt: Viêm củng mạc, viêm mống mắt. + Thần kinh: Viêm màng não cấp. Gôm ở màng não, tủy sống gây tê liệt. 2.4. Giang mai bẩm sinh Trƣớc đây quan niệm là giang mai di truyền. Hiện nay, ngƣời ta xác định giang mai không phải là bệnh di truyền mà do mẹ mắc bệnh giang mai lây cho thai nhi. Sự lây truyền thƣờng xảy ra từ tháng thứ 4- 5 của thai kỳ, do màng rau thai mỏng đi, máu mẹ dễ dàng trao đổi với máu thai nhi, nhờ vậy xoắn khuẩn giang mai sẽ xâm nhập vào thai nhi qua rau thai rồi gây bệnh. Nhƣ vậy, ngƣời cha không thể truyền bệnh trực tiếp cho thai nhi đƣợc mà phải thông qua bệnh giang mai của ngƣời mẹ. Tùy theo mức độ nhiễm xoắn khuẩn từ ngƣời mẹ vào bào thai mà có thể xảy ra các trƣờng hợp sau: có thể sảy thai hoặc thai chết lƣu, trẻ đẻ non và có thể tử vong. Nếu nhiễm xoắn khuẩn nhẹ hơn nữa, em bé mới sinh ra trông có vẻ bình thƣờng, sau vài ngày hoặc 6 - 8 tuần lễ thấy xuất hiện các thƣơng tổn giang mai, khi đó gọi là giang mai bẩm sinh sớm. Giang mai bẩm sinh có thể xuất hiện muộn hơn khi trẻ trên 2 tuổi, khi 5 - 6 tuổi hoặc lớn hơn gọi là giang mai bẩm sinh muộn. - Giang mai bẩm sinh sớm: thƣờng xuất hiện trong 2 năm đầu, nhƣng thƣờng gặp nhất vẫn là 3 tháng đầu. Các biểu hiện thƣờng mang tính chất của giang mai thời kỳ thứ II mắc phải ở ngƣời lớn. Có thể có các triệu chứng sau:
- 230. Bộ Y tế| BỆNH GIANG MAI 230 Phỏng nƣớc lòng bàn tay/chân, thƣờng gặp hơn là triệu chứng bong vảy ở lòng bàn tay, chân, sổ mũi, khụt khịt mũi, viêm xƣơng sụn, giả liệt Parrot: thƣờng trong 6 tháng đầu của trẻ sau sinh, có thể gặp chứng viêm xƣơng sụn ở các xƣơng dài với các biểu hiện: xƣơng to, đau các đầu xƣơng làm trở ngại vận động các chi, vì vậy gọi là "giả liệt Parrot". Toàn thân: Trẻ đẻ ra nhỏ hơn bình thƣờng, da nhăn nheo nhƣ ông già, bụng to, tuần hoàn bàng hệ, gan to, lách to. Trẻ có thể sụt cân nhanh, chết bất thình lình. - Giang mai bẩm sinh muộn: Xuất hiện sau đẻ 3 - 4 năm hoặc khi đã trƣởng thành. Các triệu chứng của giang mai bẩm sinh muộn thƣờng mang tính chất của giang mai thời kỳ thứ III mắc phải ở ngƣời lớn. Các triệu chứng thƣờng gặp là: Viêm giác mạc kẽ: thƣờng xuất hiện lúc dậy thì, bắt đầu bằng các triệu chứng nhức mắt, sợ ánh sáng ở một bên, về sau cả hai bên. Có thể dẫn đến mù. Lác quy tụ. Điếc cả hai tai bắt đầu từ 10 tuổi, thƣờng kèm theo viêm giác mạc kẽ. Cũng có khi trên lâm sàng, ngƣời ta không phát hiện đƣợc các dấu hiệu của giang mai bẩm sinh sớm, giang mai bẩm sinh muộn mà chỉ thấy thủng vòm miệng, mũi tẹt, trán dô, xƣơng chày lƣỡi kiếm... Đấy chính là các di chứng của giang mai bẩm sinh do các thƣơng tổn giang mai ở bào thai đã liền sẹo để lại. 3. CHẨN ĐOÁN GIANG MAI 3.1. Chẩn đoán xác định - Khai thác tiền sử. - Lâm sàng: theo các giai đoạn. - Xét nghiệm. 3.2. Các xét nghiệm a) Tìm xoắn khuẩn: Ở các thƣơng tổn nhƣ săng, mảng niêm mạc, sẩn hoặc hạch. Có thể soi tìm xoắn khuẩn trên kính hiển vi nền đen thấy xoắn khuẩn giang mai dƣới dạng lò xo, di động hoặc nhuộm thấm bạc Fontana Tribondeau. b) Các phản ứng huyết thanh - Phản ứng không đặc hiệu: Kháng thể là một kháng thể kháng Lipid không đặc hiệu có tên là Reagin. RPR (Rapid Plasma Reagin), VDRL (Venereal Disease Research Laboratory). Hiện nay phản ứng RPR hoặc VDRL thƣờng sử dụng vì các ƣu điểm: + Phản ứng dƣơng tính sớm. + Kỹ thuật đơn giản nên có thể sử dụng nhƣ phản ứng sàng lọc, lồng ghép khám sức khỏe hàng loạt. + Là phản ứng không đặc hiệu nhƣng có giá trị chẩn đoán. - Các phản ứng đặc hiệu: Kháng nguyên là xoắn khuẩn gây bệnh giang mai, kháng thể đặc hiệu. T.P.I (Treponema Pallidum Immobilisation's Test): phản ứng bất động xoắn khuẩn. F.T.A (Fluorescent Treponema Antibody's Test):
- 231. Bộ Y tế| BỆNH GIANG MAI 231 phản ứng miễn dịch huỳnh quang có triệt hút. F.T.Aabs (Fluorescen Treponema Antibody Absortion's Test), T.P.H.A (Treponema Pallidum Hemagglutination's Assay). 4. ĐIỀU TRỊ 4.1. Nguyên tắc - Điều trị sớm và đủ liều để khỏi bệnh, ngăn chặn lây lan, đề phòng tái phát và di chứng. - Điều trị đồng thời cho cả bạn tình của ngƣời bệnhngƣời bệnh. - Penicilin là thuốc đƣợc lựa chọn, cho đến nay chƣa có trƣờng hợp nào xoắn khuẩn giang mai kháng penicilin. 4.2. Penicilin 4.2.1 Cơ chế tác dụng - Penicilin có tác dụng diệt xoắn khuẩn - Tác dụng diệt xoắn khuẩn chủ yếu xảy ra trong giai đoạn xoắn khuẩn sinh sản, phân chia. - Chu kỳ sinh sản của xoắn khuẩn là 30 - 33h/lần. Ở giang mai sớm, xoắn khuẩn càng sinh sản và phát triển mạnh thì tác dụng của penicilin càng cao. Ngƣợc lại, ở giang mai muộn, nhịp độ sinh sản và phát triển của xoắn khuẩn chậm thì dùng penicilin càng kém hiệu quả. Vì vậy, cần kéo dài thời gian dùng penicilin hơn. - Nồng độ ức chế tối thiểu là 0,03 đv/ml huyết thanh. Nhƣng nồng độ điều trị phải là 0,07 - 0,2 đv/ml huyết thanh. Nồng độ cao của penicilin không có tác dụng diệt xoắn khuẩn mà còn ức chế sự sinh sản của xoắn khuẩn nên chỉ loại penicilin chậm tiêu là thích hợp nhất. 4.2.2 Phác đồ điều trị: Tùy theo bệnh giang mai mới mắc hay đã mắc lâu mà áp dụng phác đồ thích hợp. a) Điều trị giang mai I: Áp dụng 1 trong 3 phác đồ theo thứ tự ƣu tiên: - Benzathin penicilin G: 2.400.000 đv tiêm bắp sâu liều duy nhất, chia làm 2, mỗi bên mông 1.200.000 đv. - Hoặc penicilin procain G: Tổng liều 15.000.000 đv. Mỗi ngày tiêm 1.000.000 đv, chia 2 lần, sáng 500.000 đv, chiều 500.000 đv. - Hoặc benzyl penicilin G hòa tan trong nƣớc. Tổng liều 30.000.000 đv. Ngày tiêm 1.000.000 đv chia làm nhiều lần cứ 2 - 3h tiêm 1 lần, mỗi lần 100.000 - 150.000 đv. b) Điều trị giang mai II sơ phát, giang mai kín sớm: Áp dụng 1 trong 3 phác đồ theo thứ tự ƣu tiên:
- 232. Bộ Y tế| BỆNH GIANG MAI 232 - Benzathin penicilin G: Tổng liều 4.800.000 đv tiêm bắp sâu, trong 2 tuần liên tiếp. Mỗi tuần tiêm 2.400.000 đv, chia làm 2, mỗi bên mông 1.200.000 đv. - Hoặc penicilin Procain G: Tổng liều 15.000.000 đv. Mỗi ngày tiêm 1.000.000 đv, chia 2 lần, sáng 500.000 đv, chiều 500.000 đv. - Hoặc benzyl penicilin G hòa tan trong nƣớc. Tổng liều 30.000.000 đv. Ngày tiêm 1.000.000 đv chia làm nhiều lần cứ 2 - 3h tiêm 1 lần, mỗi lần 100.000 - 150.000 đv. * Nếu dị ứng với penicilin thì thay thế bằng: tetracyclin 2g/ngày x 15 ngày hoặc erythromycin 2g/ngày x 15 ngày. c) Điều trị giang mai II tái phát, phụ nữ có thai, giang mai III, giang mai kín muộn, giang mai bẩm sinh muộn ở người lớn: Áp dụng một trong ba phác đồ theo thứ tự ƣu tiên: - Benzathin penicilin G: Tổng liều 9.600.000 đv, tiêm bắp sâu trong 4 tuần liên tiếp. Mỗi tuần tiêm 2.400.000 đv, chia làm 2, mỗi bên mông 1.200.000 đv, hoặc - Penicilin Procain G: Tổng liều 30.000.000 đv. Mỗi ngày tiêm 1.000.000 đv, chia 2 lần, sáng 500.000 đv, chiều 500.000 đv, hoặc - Benzyl penicilin G hòa tan trong nƣớc: Tổng liều 30.000.000 đv. Ngày tiêm 1.000.000 đv chia làm nhiều lần, cứ 2 - 3h tiêm 1 lần, mỗi lần 100.000 - 150.000 đv. * Nếu ngƣời bệnhngƣời bệnh dị ứng với penicilin có thể thay thế bằng tetracyclin 2 - 3g/ngày trong 15 - 20 ngày. Phụ nữ có thai dùng erythromycin 2 - 3 g/ngày trong 15 - 20 ngày. d) Điều trị giang mai bẩm sinh: - Đối với giang mai bẩm sinh sớm (trẻ ≤ 2 tuổi) + Nếu dịch não tủy bình thƣờng: Benzathin penicilin G 50.000 đv/kg cân nặng, tiêm bắp liều duy nhất. + Nếu dịch não tủy bất thƣờng: Benzyl penicilin G 50.000 đv/kg cân nặng tiêm tĩnh mạch hoặc tiêm bắp 2 lần/ngày trong 10 ngày hoặc procain penicilin G 50.000 đv/kg cân nặng tiêm bắp trong 10 ngày. - Đối với giang mai muộn (trẻ > 2 tuổi): Benzyl penicilin G 20.000 - 30.000 đv/kg/ngày tiêm tĩnh mạch hoặc tiêm bắp chia 2 lần, trong 14 ngày. * Nếu ngƣời bệnhngƣời bệnh dị ứng với penicilin: Erythromycin 7,5 - 12,5mg/kg, uống 4 lần/ngày trong 30 ngày. Lưu ý:
- 233. Bộ Y tế| BỆNH GIANG MAI 233 - Điều trị có hiệu quả khi định lƣợng hiệu giá kháng thể sau điều trị giảm xuống. - Xét nghiệm lại RPR nên đƣợc tiến hành vào tháng thứ 3, 6 và 12 sau khi hoàn thành điều trị. - Phần lớn các trƣờng hợp giang mai có HIV sẽ đáp ứng tốt với phác đồ điều trị chuẩn. 5. PHÒNG BỆNH - Tuyên truyền, giáo dục y tế cho cộng đồng thấy đƣợc nguyên nhân, cách lây truyền, biến chứng và cách phòng bệnh. - Tập huấn chuyên môn cho các bác sĩ đa khoa, chuyên khoa da liễu và sản phụ khoa để khống chế đến mức tối đa lậu mắt ở trẻ sơ sinh. - Hƣớng dẫn tình dục an toàn: Chung thủy một vợ, một chồng. Tình dục không xâm nhập. Sử dụng bao cao su khi quan hệ tình dục: Dùng đúng cách và thƣờng xuyên, đặc biệt các đối tƣợng có nguy cơ cao nhƣ gái mại dâm, "khách làng chơi". Thực hiện chƣơng trình 100% sử dụng bao cao su khi quan hệ tình dục với đối tƣợng gái mại dâm. TỪ VIẾT TẮT TRONG BÀI NTLQĐTD Nhiễm khuẩn lây truyền qua đƣờng tình dục RPR Rapid Plasma Reagin VDRL Veneral Disease Research Laboratory TPI Treponema Pallidum Immobilisation's Test (phản ứng bất động xoắn khuẩn) FTA Flourescent Treponema Antibody's Test (Phản ứng miễn dịch huỳnh quang có triệt hút) FTAabs Flourescent Treponema Antibody Absortion's Test TPHA Treponema Pallidum Hemagglutination's Assay đv đơn vị TÀI LIỆU THAM KHẢO 1. Kenneth A.Katz. (2012) Fitzpatrick’s Dermatology in general medecine Mc Graw Hill Eight Edition volume 2 pp. 2471-2492. 2. King K, Homes.P, Frederick Saprling et al. (2012), Sexually Transmetted Diseases, Mc Graw Hill, Fourth Edition, pp. 627-545. 3. Miguel Sanchez,(2010), Syphilis, Treatment of skin diseases, Saunders Elsevier, Third Edition pp. 730-735.
- 234. Bộ Y tế| BỆNH GIANG MAI 234 4. Phạm Văn Hiển, Trịnh Quân Huấn, Nguyễn Duy Hƣng và cs.(2003), Xử trí các bệnh lây truyền qua đường tình dục, nhà xuất bản y học. 5. Sexually Transmitted Diseases guideline (2010) CDC Vol. 59/N0 RR-12, pp. 26-40
- 235. Bộ Y tế| BỆNH LẬU 235 BỆNH LẬU 1. ĐẠI CƢƠNG - Bệnh lậu (Gonorrhea) là bệnh lây truyền qua đƣờng tình dục thƣờng gặp. Bệnh do song cầu khuẩn Gram-âm có tên là Neisseria gonorrhoeae gây nên. - Những năm gần đây bệnh lậu có xu hƣớng tăng. Theo ƣớc tính của Tổ chức Y tế Thế giới (WHO) hằng năm trên toàn thế giới có khoảng 62 triệu ngƣời bệnhngƣời bệnh lậu/390 triệu ngƣời bệnhngƣời bệnh mắc các bệnh lây truyền qua đƣờng tình dục. - Bệnh thƣờng gặp ở ngƣời trẻ tuổi, tỷ lệ bệnh ở thành thị nhiều hơn nông thôn. Biểu hiện chủ yếu ở bộ phận sinh dục, nhƣng cũng có thể ở các vị trí khác nhƣ họng, hậu môn. Bệnh lậu ở nam thƣờng có triệu chứng, ở phụ nữ thƣờng không có triệu chứng hoặc triệu chứng không rõ ràng. - Bệnh có thể phối hợp với một số tác nhân gây viêm niệu đạo khác, trong đó thƣờng gặp nhất là Chlamydia trachomatis và các tác nhân khác nhƣ trùng roi, Ureaplasma, Mycoplasma. 2. NGUYÊN NHÂN a) Tác nhân gây bệnh - Song cầu khuẩn lậu đƣợc Neisser tìm ra năm 1879, có tên khoa học là Neisseria gonorrhoae. Song cầu khuẩn lậu có đặc điểm: + Hình hạt cà phê, sắp xếp thành từng cặp. + Bắt màu Gram-âm nằm trong bạch cầu đa nhân. + Dài khoảng 1,6, rộng 0,8, khoảng cách giữa hai vi khuẩn 0,1. + Nuôi cấy trên môi trƣờng thạch máu hoặc nƣớc báng phát triển nhanh. Hiện nay thƣờng nuôi cấy trên môi trƣờng Thayer-Martin và làm kháng sinh đồ. + Sức đề kháng yếu: ra khỏi cơ thể chỉ tồn tại một vài giờ. b) Cách lây truyền - Hầu hết các trƣờng hợp mắc lậu là do quan hệ tình dục với ngƣời bị bệnh qua đƣờng âm đạo, hậu môn và đƣờng miệng. Một số ít trƣờng hợp có thể mắc lậu do dùng chung chậu, khăn hoặc qua quần áo nhiễm lậu cầu khuẩn. Mẹ mắc lậu, nếu không đƣợc điều trị có thể gây viêm kết mạc mắt do lậu cho trẻ sơ sinh khi sinh đẻ. 3. TRIỆU CHỨNG 3.1. Bệnh lậu ở nam giới a) Lậu cấp:
- 236. Bộ Y tế| BỆNH LẬU 236 - Ủ bệnh trung bình 3 - 5 ngày, có thể sớm nhất là 1 ngày, chậm nhất là 2 tuần. Thời gian này ngƣời bệnh dù không có triệu chứng gì nhƣng vẫn có khả năng lây lan cho ngƣời khác. - Triệu chứng lâm sàng: + Biểu hiện sớm nhất là cảm giác khó chịu dọc niệu đạo kèm đái rắt. + Mủ có thể tự chảy ra hoặc đi tiểu ra mủ. + Đái buốt, đái rắt. + Miệng sáo, quy đầu viêm đỏ, có mủ chảy ra tự nhiên hoặc chảy ra khi vuốt dọc từ gốc dƣơng vật. + Toàn thân: có thể sốt, mệt mỏi. b) Lậu mạn tính: - Thƣờng do lậu cấp không đƣợc điều trị hoặc điều trị không đúng. Biểu hiện lâm sàng thƣờng khó nhận biết làm ngƣời bệnh không biết mình bị bệnh. - Có thể thấy các triệu chứng sau: + Có giọt mủ vào buổi sáng khi chƣa đi tiểu gọi là "giọt mủ ban mai". + Đái buốt không rõ ràng. Ngƣời bệnhNgƣời bệnh có cảm giác nóng rát, dấm dứt dọc niệu đạo. + Đái rắt do viêm niệu đạo sau. + Có thể có các biến chứng nhƣ viêm mào tinh hoàn, viêm tinh hoàn, viêm tuyến tiền liệt, viêm túi tinh… 3.2. Bệnh lậu ở nữ a) Lậu cấp: Thời kỳ ủ bệnh ở nữ thƣờng kéo dài hơn, trung bình 5 - 7 ngày. Biểu hiện lâm sàng thƣờng âm thầm không rõ ràng. Khám bộ phận sinh dục thấy: Mủ ở âm hộ, lỗ niệu đạo viêm đỏ có thể có mủ chảy ra, các lỗ tuyến Skène, Bartholin đỏ. Cổ tử cung viêm đỏ có mủ nhày màu vàng hoặc vàng xanh. b) Lậu mạn: Triệu chứng nghèo nàn. Ra "khí hƣ" giống bất cứ viêm nhiễm nào ở bộ phận sinh dục. Tuy nhiên, có thể đƣa đến nhiều biến chứng nhƣ: Viêm niêm mạc tử cung, áp xe phần phụ, viêm tắc vòi trứng, viêm vùng hố chậu có thể gây vô sinh, chửa ngoài tử cung. 3.3. Lậu ở một số vị trí khác - Lậu hầu họng: do quan hệ sinh dục - miệng, biểu hiện lâm sàng là đau họng, ngứa họng. Khám thấy họng đỏ, có mủ, viêm họng cấp hoặc mạn, có thể kèm giả mạc. - Lậu hậu môn - trực tràng ở nam do quan hệ sinh dục - hậu môn. Ở nữ giới có thể do quan hệ tình dục qua hậu môn hoặc do mủ chảy từ âm hộ xuống
- 237. Bộ Y tế| BỆNH LẬU 237 hậu môn. Biểu hiện lâm sàng: Ngƣời bệnhNgƣời bệnh mót rặn, buồn đại tiện liên tục, lúc đầu còn có phân sau đó chỉ ra chất nhày hoặc không. - Lậu mắt: Lậu mắt ở trẻ sơ sinh thƣờng xuất hiện sau đẻ 1 - 3 ngày. Có thể bị một hoặc cả hai mắt. Mắt sƣng nề không mở đƣợc, có rất nhiều mủ từ mắt chảy ra, kết mạc, giác mạc viêm đỏ và có thể loét. Lậu mắt ở ngƣời lớn có thể lây do dùng chung khăn, chậu rửa mặt với ngƣời bị nhiễm lậu hoặc do chính ngƣời bệnhngƣời bệnh gây ra khi đi tiểu mủ dính vào tay rồi dụi lên mắt. Biểu hiện: viêm kết mạc, giác mạc có mủ, mắt sƣng nề. 3.4. Xét nghiệm: - Nhuộm Gram thấy song cầu Gram-âm trong và ngoài bạch cầu đa nhân trung tính. - Nuôi cấy trên môi trƣờng Thayer- Martin và làm kháng sinh đồ. - PCR (Polymerase Chain Reaction). - Cần làm các xét nghiệm để phát hiện các bệnh khác phối hợp nhƣ nhiễm Chlamydia, trùng roi, giang mai, nhiễm HIV. 4. ĐIỀU TRỊ 4.1. Nguyên tắc - Điều trị sớm. - Điều trị đúng phác đồ. - Điều trị cả bạn tình. - Tuân thủ chế độ điều trị: Không quan hệ tình dục, không làm việc nặng, tránh thức khuya, không uống rƣợu bia và chất kích thích, không làm thủ thuật tiết niệu trong thời gian điều trị. - Điều trị đồng thời Chlamydia. 4.2. Phác đồ a) Lậu cấp - Sử dụng kháng sinh: + Cefixim uống 400mg liều duy nhất. + Hoặc ceftriaxon 250mg tiêm liều duy nhất. + Hoặc spectinomycin 2g tiêm bắp liều duy nhất. - Điều trị đồng thời Chlamydia với các thuốc sau: + Azithromycin 1g liều duy nhất. + Hoặc doxycyclin 100mg x 2 lần/ngày x 7 ngày. + Hoặc tetracyclin 500mg x 4 lần/ngày x 7 ngày.
- 238. Bộ Y tế| BỆNH LẬU 238 + Hoặc erythromycin 500mg x 4 lần/ngày x 7 ngày. + Hoặc clarithromycin 250mg x 2 lần/ngày x 7 ngày. - Không dùng doxycyclin và tetracyclin cho phụ nữ có thai và cho con bú, trẻ dƣới 7 tuổi. - Điều trị bạn tình giống nhƣ điều trị cho ngƣời bệnhngƣời bệnh b) Lậu mạn - Có biến chứng sinh dục tiết niệu: Ceftriaxon 1g/ngày x 5 - 7 ngày. Phối hợp với điều trị Chlamydia nhƣ phác đồ trên. - Có biến chứng nhiễm lậu toàn thân, viêm màng não cần cho ngƣời bệnhngƣời bệnh nằm điều trị nội trú. Ceftriaxon 1 - 2 g/ngày. Tiêm bắp hoặc tĩnh mạch x 10 - 14 ngày. Phối hợp với điều trị Chlamydia nhƣ phác đồ trên. - Lậu mắt ở trẻ sơ sinh: Ceftriaxon 50mg/kg tiêm bắp liều duy nhất, tối đa không quá 125mg. Rửa mắt bằng nƣớc muối sinh lý. Điều trị lậu cho bố mẹ. Phòng ngừa lậu mắt ở trẻ sơ sinh: rửa sạch mắt trẻ ngay sau khi đẻ. Nhỏ mắt bằng dung dịch nitrat bạc 1%. 5. PHÒNG BỆNH - Tuyên truyền, giáo dục y tế cho cộng đồng thấy đƣợc nguyên nhân, cách lây truyền, biến chứng và cách phòng bệnh. - Tập huấn chuyên môn cho các bác sĩ đa khoa, chuyên khoa da liễu và sản phụ khoa để khống chế đến mức tối đa lậu mắt ở trẻ sơ sinh. - Hƣớng dẫn tình dục an toàn: Chung thủy một vợ, một chồng. Tình dục không xâm nhập. Sử dụng bao cao su khi quan hệ tình dục: dùng đúng cách và thƣờng xuyên, đặc biệt các đối tƣợng có nguy cơ cao nhƣ gái mại dâm, "khách làng chơi". Thực hiện chƣơng trình 100% sử dụng bao cao su khi quan hệ tình dục với đối tƣợng gái mại dâm. TÀI LIỆU THAM KHẢO 1. King K, Homes.P, Frederick Saprling et al. (2012), Sexually Transmetted Diseases, Mc Graw Hill, Fourth Edition. 2. Patrice Morel,(2010), Gonorrhea, Treatment of skin diseases, Saunders Elsevier, Third Edition pp. 268-270 3. Phạm Văn Hiển, Trịnh Quân Huấn, Nguyễn Duy Hƣng và cs.(2003), Xử trí các bệnh lây truyền qua đường tình dục, nhà xuất bản y học. 4. Sexually Transmetted Diseases guideline (2010) CDC Vol. 59/N0 RR-12, pp. 49-55. 5. Ted Rosen. (2012) Fitzpatrick’s Dermatology in general medecine Mc Graw Hill Eight Edition volume 2 pp. 2514-2519.
- 239. Bộ Y tế| BỆNH HẠ CAM 239 BỆNH HẠ CAM 1. ĐẠI CƢƠNG - Hạ cam (Chancroid) là một bệnh nhiễm khuẩn cấp tính, lây truyền qua đƣờng tình dục. Biểu hiện đặc trƣng của bệnh là một vết loét đau nơi vi khuẩn xâm nhập, thƣờng là vùng sinh dục ngoài và viêm hạch bẹn mủ. Căn nguyên của bệnh là trực khuẩn Gram-âm có tên là Haemophilus ducreyi. Bệnh hạ cam có đồng yếu tố dịch tễ học trong lây truyền HIV, làm tăng khả năng lây truyền HIV từ 5-9 lần hoặc cao hơn nữa. - Bệnh có trên toàn cầu, nhƣng gặp nhiều ở các nƣớc đang phát triển, đặc biệt ở châu Phi. Việt Nam hiện nay hiếm gặp. Nam bị bệnh nhiều hơn nữ, viêm hạch bạch huyết cũng hay gặp ở nam. Lây truyền từ ngƣời này sang ngƣời khác qua giao hợp với ngƣời có H. ducreyi ở vết loét. 2. NGUYÊN NHÂN - Tác nhân gây bệnh là trực khuẩn Gram-âm có tên là Haemophilus ducreyi. Bệnh lây qua tiếp xúc trực tiếp, chủ yêu lây qua quan hệ tình dục. Trực khuẩn hạ cam có thể tự lây nhiễm từ thƣơng tổn ra vùng da niêm mạc lành nên ngƣời bệnhngƣời bệnh thƣờng có nhiều thƣơng tổn. 3. TRIỆU CHỨNG a) Lâm sàng - Thời gian ủ bệnh thƣờng 3-10 ngày và không có tiền triệu. - Nam giới thƣờng đi khám chữa vì vết loét thƣờng đau hoặc viêm đau hạch bẹn. Phụ nữ triệu chứng thƣờng không rõ, biểu hiện tuỳ thuộc vị trí săng khƣ trú: đau khi đi tiểu, đau khi đi đại tiện, chảy máu trực tràng, đau khi giao hợp hoặc ra khí hƣ. - Biểu hiện đầu tiên là sẩn mềm, xung quanh có quầng đỏ. Sau khoảng 24- 48h tiến triển thành mụn mủ rồi trợt và loét. Vết loét thƣờng mềm và đau. Bờ vết loét rõ, sói mòn và không cứng. Nền vết loét phủ bởi dịch tiết mủ hoại tử màu vàng hoặc xám, dƣới là tổ chức hạt mủ, dễ chảy máu. Thƣờng có phù nề xung quanh tổn thƣơng. Số lƣợng vết loét có thể chỉ có một nhƣng thƣờng nhiều do tự lây nhiễm, nữ thƣờng bị nhiều vết loét hơn nam. Kích thƣớc các vết loét từ 2-10mm, các vết loét có thể liên kết thành một vết loét lớn hoặc thành hình rắn bò. - Khƣ trú: Nam hay bị vết loét ở bao qui đầu, rãnh qui đầu, thân dƣơng vật. Nữ có ở chạc âm hộ, môi lớn, môi nhỏ, tiền đình âm đạo, âm vật, cổ tử cung, hậu môn… Các vị trí ngoài sinh dục nhƣ vú, ngón tay, đùi, niêm mạc miệng cũng có thể gặp. - Hạch bẹn viêm đau thƣờng ở một bên và 1-2 tuần sau khi thƣơng tổn đầu tiên xuất hiện. Hạch sƣng đỏ, đau, nóng rồi dần dần trở nên mềm lùng
- 240. Bộ Y tế| BỆNH HẠ CAM 240 nhùng và vỡ tự nhiên. Mủ đặc sánh nhƣ kem, nam bị nhiều hơn nữ. Tỷ lệ ngƣời bệnhngƣời bệnh bị sƣng hạch bẹn khoảng 1/3. - Triệu chứng toàn thân có thể sốt nhẹ, mệt mỏi. Tuy vậy, H. ducreyi không gây nhiễm khuẩn toàn thân hoặc lây truyền sang các cơ quan xa. Bội nhiễm các vi khuẩn kỵ khí có thể gây loét hoại thƣ và phá huỷ cơ quan sinh dục. Trên những ngƣời bệnhngƣời bệnh HIV/AIDS thì vết loét lớn hơn, lâu lành hơn và ít bị viêm hạch bạch huyết nặng nhƣ ngƣời bình thƣờng. - Bệnh hạ cam không thấy gây bệnh cho trẻ sơ sinh dù ngƣời mẹ đang bị bệnh. - Tiến triển: Vết loét tiến triển tốt sau 1 tuần điều trị, hạch bẹn khỏi chậm hơn. Do có một tỷ lệ nhất định (khoảng 10-15%) ngƣời bệnhngƣời bệnh đồng thời mắc cả giang mai, hoặc herpes và hạ cam nên cần xét nghiệm huyết thanh trong vòng 3 tháng. Cần xét nghiệm HIV cho ngƣời bệnhngƣời bệnh vì giống nhƣ các bệnh có loét sinh dục, khả năng lây truyền HIV rất cao. b) Xét nghiệm - Bệnh phẩm lấy ở đáy vết loét. + Nhuộm Gram, trực khuẩn bắt màu Gram-âm giống nhƣ đàn cá bơi nhƣng khó nhận biết do lẫn nhiều vi khuẩn khác. + Nuôi cấy trên môi trƣờng thạch giàu dinh dƣỡng có hemoglobin và huyết thanh. Vi khuẩn mọc sau 2-4 ngày, có thể đến 7 ngày. + PCR: là xét nghiệm mới có độ nhạy và đặc hiệu cao. 4. ĐIỀU TRỊ - Hiện nay, trực khuẩn hạ cam đã kháng lại một số thuốc nhƣ ampicilin, sulfamid, chloramphenicol, tetracyclin, kanamycin, streptomycin, ciprofloxacin, erythromycin và co-trimoxazol. - Các thuốc đƣợc khuyến cáo điều trị hiện nay: + Ceftriaxon 250mg tiêm bắp liều duy nhất. + Hoặc azithromycin 1g liều duy nhất. + Hoặc spectinomycin 2g tiêm bắp liều duy nhất. + Hoặc erythromycin 500mg uống 4 lần/ ngày trong 7 ngày. - Bệnh thƣờng đỡ sau 2-3 ngày điều trị và khỏi sau khoảng 1 tuần. Hạch bẹn sƣng thƣờng khỏi chậm hơn, có thể phải chọc hút qua da lành để hút mủ trong hạch. - Các phác đồ trên cũng áp dụng điều trị cho ngƣời bệnhngƣời bệnh có phối hợp nhiễm HIV, tuy nhiên thời gian điều trị thƣờng lâu hơn và thất bại điều trị có thể xảy ra với tất cả các loại thuốc.
- 241. Bộ Y tế| BỆNH HẠ CAM 241 - Xét nghiệm HIV và giang mai cần đƣợc làm ngay, nếu kết quả âm tính cần cho xét nghiệm lại sau 3 tháng. 5. PHÒNG BỆNH - Tuyên truyền, giáo dục y tế cho cộng đồng thấy đƣợc nguyên nhân, cách lây truyền, biến chứng và cách phòng bệnh. - Tập huấn chuyên môn cho các bác sĩ đa khoa, chuyên khoa da liễu và sản phụ khoa để khống chế đến mức tối đa lậu mắt ở trẻ sơ sinh. - Hƣớng dẫn tình dục an toàn: Chung thủy một vợ, một chồng. Tình dục không xâm nhập. Sử dụng bao cao su khi quan hệ tình dục: dùng đúng cách và thƣờng xuyên, đặc biệt các đối tƣợng có nguy cơ cao nhƣ gái mại dâm, "khách làng chơi". Thực hiện chƣơng trình 100% sử dụng bao cao su khi quan hệ tình dục với đối tƣợng gái mại dâm. TÀI LIỆU THAM KHẢO 1. King K, Homes.P, Frederick Saprling et al. (2012), Sexually Transmetted Diseases, Mc Graw Hill, Fourth Edition. 2. Patricia A Henry, Glenn c Newell,(2010), Chancroid, Treatment of skin diseases, Saunders Elsevier, Third Edition pp. 135-136 3. Phạm Văn Hiển, Trịnh Quân Huấn, Nguyễn Duy Hƣng và cs.(2003), Xử trí các bệnh lây truyền qua đường tình dục, nhà xuất bản y học. 4. Sexually Transmetted Diseases guideline (2010) CDC Vol. 59/N0 RR-12, pp. 19-20 5. Stephan Lautenschlager. (2012) Fitzpatrick’s Dermatology in general medicine Mc Graw Hill Eight Edition volume 2 pp. 2501- 2509.
- 242. Bộ Y tế| BỆNH HẠ CAM 242
- 243. Bộ Y tế| 243 Chƣơng VIII. Nhiễm khuẩn mắt
- 244. Bộ Y tế| 244
- 245. Bộ Y tế| Các cấu trúc của mắt có liên quan đến các bệnh lý nhiễm khuẩn 245 Các cấu trúc của mắt có liên quan đến các bệnh lý nhiễm khuẩn Hình II-1. Các cấu trúc của mắt có liên quan đến (Tuyến sụn mi) (Tuyến Zeis)
- 246. Bộ Y tế| SỬ DỤNG KHÁNG SINH TRONG NHÃN KHOA 246 SỬ DỤNG KHÁNG SINH TRONG NHÃN KHOA Nhìn chung, mọi khuyến cáo áp dụng cho kháng sinh toàn thân cũng áp dụng cho kháng sinh dùng trong nhãn khoa. Điểm khác biệt khi sử dụng kháng sinh trong nhãn khoa so với trong các bệnh lý khác chủ yếu liên quan đến đƣờng dùng thuốc. Và điều mà mọi nhà nhãn khoa đều quan tâm khi sử dụng kháng sinh là đặc điểm của kháng sinh trong mắt và khả năng thấm của kháng sinh vào các tổ chức nhãn cầu. 1. ĐƢỜNG DÙNG KHÁNG SINH TRONG NHÃN KHOA Khuyến cáo chung về lựa chọn đƣờng dùng kháng sinh trong nhãn khoa: - Ƣu tiên điều trị bằng đƣờng tra mắt - Chỉ khi điều trị bằng đƣờng tra mắt kém hiệu quả, hoặc đối với nhiễm khuẩn nặng, cần phối hợp thêm phƣơng pháp truyền rửa tại mắt, tiêm tại mắt hoặc các phƣơng pháp điều trị toàn thân. [1] 1.1. Điều trị tại chỗ Điều trị tại chỗ bao gồm: Tra thuốc tại mắt, tiêm tại mắt, truyền rửa tại mắt. 1.1.1. Tra thuốc tại mắt: a) Chỉ định: Điều trị các nhiễm khuẩn tại mắt. b) Ưu nhược điểm: - Ƣu điểm: + Kháng sinh tập trung chủ yếu tại mắt, ít hấp thu vào tuần hoàn nên hạn chế đƣợc tác dụng phụ toàn thân. + Thuận tiện, dễ sử dụng, ngƣời bệnh có thể tự sử dụng tại nhà theo sự hƣớng dẫn của thầy thuốc. - Nhƣợc điểm: + Thuốc nhanh chóng bị rửa trôi, đặc biệt với thuốc tra mắt dạng lỏng. + Một số kháng sinh khó vƣợt qua đƣợc hàng rào sinh lý để tiếp cận tổ chức bị viêm. c) 2 dạng thuốc tra mắt kháng sinh thường gặp: - Thuốc tra mắt dạng lỏng: phải dùng nhiều lần trong ngày và không nên chớp mắt nhiều sau khi tra thuốc. Đối với thuốc ở dạng dịch treo, khi sử dụng phải lắc đều lọ thuốc để bảo đảm các thành phần thuốc đƣợc đƣa vào mắt.
- 247. Bộ Y tế| SỬ DỤNG KHÁNG SINH TRONG NHÃN KHOA 247 - Thuốc mỡ: có thời gian tồn tại ở mắt dài hơn và khả năng thấm qua giác mạc cao hơn so với thuốc nƣớc nên có thể giảm tần suất dùng thuốc, thƣờng đƣợc dùng vào trƣớc khi đi ngủ. [1,2] d) Các kháng sinh tan trong lipid (nhƣ cloramphenicol, các tetracyclin, các fluoroquinolon) dễ dàng xâm nhập biểu mô giác mạc hơn các kháng sinh tan trong nƣớc. [4] e) Nếu phải phối hợp nhiều loại thuốc tra mắt thì cần tra các thuốc dạng lỏng trước, thuốc dạng mỡ sau. Các thuốc tra cách nhau ít nhất 5 phút để tránh sự rửa trôi. [4] 1.1.2. Tiêm tại mắt: a) Chỉ định Phối hợp với đƣờng tra mắt nhằm đƣa lƣợng kháng sinh nhiều hơn vào vị trí nhiễm khuẩn trong mắt. b) Ưu nhược điểm - Ƣu điểm: có thể đạt nồng độ cao của kháng sinh tại vị trí nhiễm khuẩn. - Nhƣợc điểm: có thể xảy ra nhiều biến chứng hơn. c) Các phương pháp tiêm tại mắt - Tiêm dƣới kết mạc: + Để điều trị các bệnh phần trƣớc của nhãn cầu và cũng đƣợc áp dụng khi kết thúc cuộc mổ để chống viêm nội nhãn. Một số loại thuốc không thấm đƣợc vào nhãn cầu qua con đƣờng tra mắt, khi đƣợc tiêm dƣới kết mạc có thể khuếch tán vào mắt qua vùng rìa giác mạc hoặc củng mạc. + Lƣợng thuốc dùng tiêm dƣới kết mạc khoảng 0,25ml đến 1ml. - Tiêm cạnh nhãn cầu: + Phƣơng pháp này đặc biệt hữu ích với các thuốc ít tan trong lipid (nhƣ penicilin), không thấm vào tổ chức nhãn cầu nếu dùng đƣờng tra mắt. + Có thể tiêm lidocain trƣớc hoặc cùng lúc với tiêm kháng sinh để giảm khó chịu cho ngƣời bệnhngƣời bệnh. Thuốc tê không làm giảm hoạt lực của thuốc kháng sinh. - Tiêm trong tiền phòng: Dùng trong những trƣờng hợp viêm màng bồ đào nặng, nhiễm khuẩn nội nhãn hoặc trong phẫu thuật. [1,2] - Tiêm trong dịch kính: + Đƣa thuốc trực tiếp vào trong nhãn cầu để điều trị nhiễm khuẩn nội nhãn nặng.
- 248. Bộ Y tế| SỬ DỤNG KHÁNG SINH TRONG NHÃN KHOA 248 + Lƣợng thuốc đƣợc dùng rất nhỏ (0,1 – 0,2ml), với nồng độ thấp vì nồng độ cao sẽ rất độc cho thủy tinh thể và võng mạc (nồng độ cho từng loại thuốc đƣợc dựa trên các nghiên cứu lâm sàng cụ thể) + Có thể tiêm lặp lại sau 48 – 72 giờ, tùy theo đáp ứng lâm sàng. [2,5] 1.1.3. Phương pháp truyền rửa tại mắt Áp dụng cho một số trƣờng hợp nhiễm khuẩn nặng (chẳng hạn viêm loét giác mạc do trực khuẩn mủ xanh), để đƣa kháng sinh vào mắt đƣợc liên tục, rửa trôi các chất hoại tử và vi khuẩn gây bệnh. [1] 1.2. Điều trị toàn thân (uống, tiêm bắp, tiêm tĩnh mạch...) - Chỉ định: + Đƣợc áp dụng khi thuốc tra kém hiệu quả, đối với các nhiễm khuẩn nặng hoặc bệnh ở mắt có căn nguyên toàn thân. + Áp dụng đối với các thuốc có khả năng xâm nhập tốt qua hàng rào máu - mắt khi dùng toàn thân. + Điều trị các các nhiễm khuẩn trong hốc mắt hoặc phần phụ của mắt (mi mắt, tuyến lệ và ống lệ mũi) vì hàng rào máu - mắt không tồn tại ở các cầu trúc này, do đó các kháng sinh dùng toàn thân sẽ dễ dàng tiếp cận với các vị trí viêm. - Nhƣợc điểm: + Thuốc vào mắt rất ít do bị cản trở bởi hàng rào máu – mắt + Tác dụng phụ nhiều và nặng hơn so với khi dùng đƣờng tra mắt. - Khả năng xâm nhập của thuốc qua hàng rào máu - mắt phụ thuộc vào: + Khả năng tan trong lipid: Các thuốc dễ tan trong lipid dễ dàng đi qua đƣợc hàng rào máu - mắt. Ví dụ: Cloramphenicol, dễ tan trong lipid, thấm gấp 20 lần so với penicilin, là thuốc ít tan trong lipid. Fluoroquinolon xâm nhập tốt qua hàng rào máu - mắt. + Nồng độ thuốc liên kết với protein huyết tƣơng: Chỉ ở dạng tự do, thuốc mới đi qua đƣợc hàng rào máu – mắt. Ví dụ: Các sulfonamid tan trong lipid nhƣng khả năng xâm nhập kém do liên kết cao với protein huyết tƣơng (trên 90%). [3] + Tình trạng viêm của mắt: Ở mắt nhiễm khuẩn, hàng rào máu – mắt bị phá vỡ, các kháng sinh có thể vào mắt đƣợc dễ dàng hơn khi dùng theo đƣờng toàn thân. [5] - Điều trị toàn thân bao gồm: + Đƣờng uống + Tiêm bắp: đƣợc dùng khi có bệnh lý tại các mô mềm hoặc các mô có nhiều mạch nhƣ tiêm kháng sinh điều trị các viêm mi, hốc mắt, màng bồ đào...
- 249. Bộ Y tế| SỬ DỤNG KHÁNG SINH TRONG NHÃN KHOA 249 + Tiêm tĩnh mạch: thƣờng tiêm tĩnh mạch kháng sinh điều trị viêm nội nhãn. [2] 2. CÁC KHÁNG SINH THƢỜNG DÙNG TRONG NHÃN KHOA 2.1. Kháng sinh nhóm Beta-lactam - Khả năng thấm qua hàng rào máu mắt kém. Tuy nhiên, khả năng thấm tăng ở mắt bị viêm và khi uống cùng probenecid. - Kháng sinh penicilin: + Phổ tác dụng: Phổ kháng khuẩn rộng, nhƣng hiệu quả tốt nhất trên vi khuẩn Gram dƣơng. + Không bền vững trong dạng dung dịch và khó thấm qua giác mạc nên không đƣợc pha chế để tra mắt. + Hay gây dị ứng nên hiện nay ít dùng. [2] - Kháng sinh cephalosporin: + Phổ tác dụng: tƣơng tự penicilin. + Không có chế phẩm tra mắt nhƣng cephalosporin có thể đƣợc dùng để điều trị loét giác mạc do vi khuẩn dƣới dạng thuốc tra mắt đƣợc pha chế theo đơn (0,5%) từ thuốc tiêm khi cần thiết. + Cefotaxim thấm qua hàng rào máu - mắt tốt hơn so với các cephalosporin khác. [3] 2.2. Các Sulfonamid - Phổ tác dụng: Kháng sinh kìm khuẩn, phổ kháng khuẩn rộng trên cả vi khuẩn Gram dƣơng và Gram âm. Hiệu quả tăng khi phối hợp với trimethoprim. - Dung dịch tra mắt sulfacetamid (10-30%) thấm qua biểu mô giác mạc tốt. - Chế phẩm: sulfacetamid dạng bào chế có cả dung dịch, mỡ tra mắt, đơn độc hoặc phối hợp với corticoid. Do tỷ lệ kháng thuốc cao và gây nhiều tác dụng không mong muốn khi tra mắt (kích ứng, phù hốc mắt,...) nên hiện nay ít sử dụng. Hơn nữa, nó còn tƣơng kỵ với các thuốc tê tra mắt nhƣ procain và tetracain. [2,3] 2.3. Các Tetracyclin - Phổ tác dụng: Phổ rộng, ƣu thế trên vi khuẩn Gram âm. Hiện nay hiệu quả điều trị của nhóm này giảm mạnh, tỷ lệ kháng thuốc tăng nên hầu nhƣ không còn đƣợc lựa chọn để điều trị nhiễm khuẩn. Tuy nhiên, tetracyclin vẫn hiệu quả trong điều trị và phòng ngừa viêm kết mạc sơ sinh, phối hợp đƣờng uống trong điều trị nhiễm Chlamydia tại mắt và điều trị chức năng tuyến mi mắt. - Tetracyclin thấm tốt qua biểu mô giác mạc khi tra mắt.
- 250. Bộ Y tế| SỬ DỤNG KHÁNG SINH TRONG NHÃN KHOA 250 - Chế phẩm: viên nén, nang 250mg; thuốc mỡ tra mắt nồng độ 1%. [2,3] 2.4. Cloramphenicol - Phổ tác dụng: Rickettsia, Chlamydia, Mycoplasma... (P. aeruginosa kháng thuốc này) - Cloramphenicol thấm tốt qua biểu mô giác mạc khi tra mắt, qua đƣợc hàng rào máu - mắt khi dùng toàn thân. Chỉ định dùng toàn thân chỉ áp dụng khi nhiễm khuẩn nặng đe doạ tính mạng mà vi khuẩn kháng lại hết các thuốc ít độc khác. - Chế phẩm: Tại mắt, cloramphenicol có dạng mỡ, dung dịch tra mắt 0,4%, hiệu quả cao trong điều trị nhiễm khuẩn ngoài nhãn cầu. [2,3] 2.5. Các Aminoglycosid: neomycin, gentamicin, tobramycin, amikacin... - Phổ tác dụng: Phổ rộng, nhƣng tác dụng mạnh hơn trên vi khuẩn Gram âm. - Kém hấp thu khi qua đƣờng tiêu hóa nhƣng hấp thu tốt khi tiêm tĩnh mạch, tiêm bắp. Không dễ dàng xâm nhập hàng rào máu – mắt nhƣng có thể dùng tra mắt dạng nƣớc, mỡ hoặc tiêm cạnh nhãn cầu. - Độc tính cao cho thính lực và tiền đình nên hạn chế sử dụng toàn thân. Khi tra tại mắt trong thời gian dài có thể gây độc với biểu mô giác mạc, trợt biểu mô dạng đốm, chậm liền biểu mô, thiếu máu, phù kết mạc.... Amikacin ít độc hơn so với các aminoglycosid khác. - Các chế phẩm: + Neomycin: dung dịch, mỡ tra mắt, đơn độc hoặc phối hợp kháng sinh polymyxin B hoặc với corticoid... + Gentamicin: ống tiêm 40mg/1ml, 80mg/2ml; dung dịch hoặc mỡ tra mắt nồng độ 0,3%; Trên lâm sàng đôi khi sử dụng gentamicin ống tiêm để pha chế thành dung dịch truyền rửa tại mắt cho những trƣờng hợp nhiễm khuẩn giác mạc nặng do trực khuẩn mủ xanh. + Tobramycin: dung dịch hoặc mỡ tra mắt nồng độ 0,3%, đơn độc hoặc phối hợp với corticoid. + Amikacin: Không có chế phẩm thuốc tra mắt trên thị trƣờng. Trên lâm sàng, đôi khi sử dụng ống tiêm pha thành dung dịch tra mắt nồng độ 10 - 20mg/ml; Chế phẩm thuốc tiêm dùng tiêm nội nhãn trong điều trị viêm mủ nội nhãn do vi khuẩn hoặc loét giác mạc do vi khuẩn, phối hợp với kháng sinh penicilin kháng penicilinase hoặc cephalosporin hoặc vancomycin. [2,3] 2.6. Các Fluroquinolon: Norfloxacin, ofloxacin, pefloxacin, levofloxacin, ciprofloxacin, enoxacin, lomefloxacin, temafloxacin, fleroxacin, tosufloxacin,... - Phổ tác dụng: Phổ rộng, tác dụng lên các vi khuẩn Gram dƣơng và Gram âm.
- 251. Bộ Y tế| SỬ DỤNG KHÁNG SINH TRONG NHÃN KHOA 251 - Ít gây độc với biểu mô giác mạc hơn so với kháng sinh aminoglycosid (ngoại trừ ciprofloxacin gây lắng đọng trắng trên giác mạc) - Khả năng thấm qua giác mạc tốt khi dùng đƣờng tra mắt (nồng độ ofloxacin trong thủy dịch cao hơn so với các thuốc khác), khả năng xâm nhập qua hàng rào máu – mắt tốt khi dùng đƣờng toàn thân. - Chế phẩm: Trên thị trƣờng có lƣu hành các chế phẩm dung dịch, mỡ tra mắt ofloxacin 0,3%; dung dịch tra mắt ciprofloxacin 0,3%, levofloxacin 0,5%, moxifloxacin 0,5%, gatifloxacin 0,3%... [2,3] 2.7. Các macrolid - Erythromycin + Phổ tác dụng: Phổ rộng nhƣng ƣu thế trên vi khuẩn Gram dƣơng, tuỳ tác nhân mà có tác dụng diệt khuẩn hoặc kìm khuẩn. + Có thể đƣa thuốc theo đƣờng uống hoặc tra mắt song khả năng thấm qua hàng rào máu mắt kém. Thƣờng đƣợc chỉ định điều trị các nhiễm khuẩn mạn tính mi mắt hoặc dùng thay thế tetracyclin trong trƣờng hợp ngƣời bệnhngƣời bệnh dị ứng với tetracyclin hoặc trẻ em, đặc biệt có tác dụng điều trị trong bệnh mắt hột và viêm kết mạc do Chlamydia. + Chế phẩm: viên bao phim tan trong ruột hoặc dạng ester hóa, thuốc mỡ tra mắt. [2,3] - Azithromycin: + Điều trị mắt hột ở ngƣời lớn, viêm kết mạc do Chlamydia,... + Chế phẩm: Không có chế phẩm dạng tra mắt. [2] 2.8. Các kháng sinh khác - Vancomycin: + Phổ tác dụng: Hiệu lực rất mạnh trên vi khuẩn Gram dƣơng. + Dùng điều trị các nhiễm khuẩn ở ngƣời bệnhngƣời bệnh bị dị ứng hoặc không đáp ứng với kháng sinh nhóm penicilin hoặc cephalosporin và điều trị các tụ cầu kháng methicillin. + Chế phẩm: trên thị trƣờng không có chế phẩm tra mắt, trên lâm sàng, đôi khi sử dụng thuốc tiêm vancomycin pha thành dung dịch tra mắt với nồng độ 50 mg/ml trong điều trị viêm giác mạc nhiễm khuẩn, 5 mg/ml để điều trị viêm kết mạc mi mắt do tụ cầu nhạy cảm; bột pha tiêm 500mg, 1g. [2,3] - Polymyxin B + Phổ tác dụng: là kháng sinh diệt khuẩn, vi khuẩn Gram âm nhạy cảm bao gồm Enterobacter, Klebsiella, P. aeruginosa... + Dùng tra mắt hoặc tiêm mắt để điều trị loét giác mạc.
- 252. Bộ Y tế| SỬ DỤNG KHÁNG SINH TRONG NHÃN KHOA 252 + Chế phẩm: dạng tra mắt phối hợp với kháng sinh hoặc kháng viêm khác (neomycin, corticoid...) [2] - Bacitracin: + Phổ tác dụng: Chủ yếu tác dụng trên vi khuẩn Gram dƣơng. + Chủ yếu điều trị viêm bờ mi + Chế phẩm: dạng mỡ tra mắt, đơn độc hoặc phối hợp với polymyxin và neomycin. [2] TÀI LIỆU THAM KHẢO 1. Bộ Y tế (2006), Nhãn khoa, Nhà Xuất bản Giáo dục. 2. Đỗ Nhƣ Hơn, Nhãn khoa Tập 3 (2012), Nhà Xuất bản Y học. 3. American Academy of Ophthalmology, Fundamentals and Principles of Opthalmology, Section 2 (2004-2005). 4. Joseph Francis Duane, Duane’s Ophthalmology, 2006 Edition. 5. Roger G. Finch, Antibiotic and Chemotherapy, 9th Edition.
- 253. Bộ Y tế| VIÊM KẾT MẠC CẤP 253 VIÊM KẾT MẠC CẤP 1. ĐẠI CƢƠNG - Viêm kết mạc cấp (Acute conjunctivitis) là tình trạng viêm cấp tính của kết mạc, thƣờng do nhiễm khuẩn (do virus, vi khuẩn) hoặc do dị ứng. - Viêm kết mạc cấp có nhiều hình thái: + Viêm kết mạc cấp tiết tố mủ do vi khuẩn: đây là hình thái viêm kết mạc dạng nhú tối cấp. + Viêm kết mạc cấp tiết tố màng do vi khuẩn: là loại viêm kết mạc cấp tiết tố có màng phủ trên diện kết mạc, có màu trắng xám hoặc trắng ngà. + Viêm kết mạc do virus: là viêm kết mạc có kèm nhú, nhiều tiết tố và hoặc có giả mạc, bệnh thƣờng kèm sốt nhẹ và các biểu hiện cảm cúm, có hạch trƣớc tai, thƣờng phát triển thành dịch. 2. NGUYÊN NHÂN - Viêm kết mạc cấp tiết tố mủ do vi khuẩn: thƣờng gặp do lậu cầu (Neisseria gonorrhoeae), hiếm gặp do não cầu (Neisseria menigitidis). - Viêm kết mạc cấp tiết tố màng do vi khuẩn: thƣờng gặp do vi khuẩn bạch hầu (C. diphtheria) và liên cầu ( Streptococcus pyogene) - Viêm kết mạc do virus: do Adeno virus, Entero virus ... 3. TRIỆU CHỨNG 3.1. Lâm sàng a) Tại mắt - Bệnh xuất hiện lúc đầu ở một mắt, sau đó lan sang hai mắt. Thời gian ủ bệnh từ vài giờ đến vài ngày. - Viêm kết mạc tiết tố màng do vi khuẩn: + Xuất tiết nhiều nhất vào ngày thứ 5 của bệnh. + Có thể có màng tiết tố dai. + Có thể viêm giác mạc chấm biểu mô. - Viêm kết mạc do lậu cầu: mủ nhiều nhất vào ngày thứ 5. Bệnh diễn biến rất nhanh: + Mi phù nề. + Kết mạc cƣơng tụ, phù nề mạnh. Có nhiều tiết tố mủ bẩn, hình thành rất nhanh sau khi lau sạch. + Nếu không điều trị kịp thời giác mạc bị thâm nhiễm rộng, tiến triển thành áp xe giác mạc và có thể hoại tử thủng giác mạc.
- 254. Bộ Y tế| VIÊM KẾT MẠC CẤP 254 b) Toàn thân - Có thể có hạch trƣớc tai - Sốt nhẹ 3.2. Cận lâm sàng - Nhuộm soi: Nhuộm Gram - Nuôi cấy và làm kháng sinh đồ 4. ĐIỀU TRỊ BẰNG KHÁNG SINH 4.1. Tại mắt - Bóc màng hàng ngày - Rửa mắt liên tục bằng nƣớc muối sinh lý 0,9 % để loại trừ tiết tố hoặc mủ. - Trong những ngày đầu bệnh diễn biến nhanh, tra kháng sinh nhiều lần trong ngày theo kháng sinh đồ hoặc theo kết quả soi nhuộm vi khuẩn. Trong trƣờng hợp không hoặc chƣa có xét nghiệm nên chọn kháng sinh có phổ rộng nhƣ thuốc nhóm quinolon (ofloxacin, levofloxacin, ciprofloxacin, moxifloxacin…) hoặc các thuốc phối hợp nhiều loại kháng sinh nhƣ gramicidin/neomycin sulfat/polymyxin B sulfat…(15-30 phút/lần). Khi bệnh thuyên giảm có thể giảm số lần tra mắt. - Thận trọng khi dùng corticoid: prednisolon acetat, fluorometholon tra 1- 2 lần/ngày, 1 giọt/ lần. - Dinh dƣỡng giác mạc và nƣớc mắt nhân tạo. 4.2. Toàn thân: (Chỉ dùng trong bệnh tiến triển nặng thƣờng do lậu cầu, bạch hầu). Có thể dùng một trong các loại kháng sinh sau khi bệnh tiến triển nặng, kèm theo triệu chứng toàn thân. - Cephalosprin thế hệ 3: ceftriaxon, ceftazidim... + Ngƣời lớn: Nếu giác mạc chƣa loét: Liều duy nhất 1 gram tiêm bắp. Nếu giác mạc bị loét: 1 gram X 3 lần / ngày tiêm tĩnh mạch. + Trẻ em: Liều duy nhất 125mg tiêm bắp hoặc 25mg/kg cân nặng 2-3 lần/ngày x 7 ngày tiêm bắp. - Fluoroquinolon (ciprofloxacin 0,5 gram hoặc ofloxacin 0,4 gram): Uống 2 viên/ngày x 5 ngày. Chống chỉ định dùng cho trẻ em dƣới 16 tuổi. - Thuốc nâng cao thể trạng: Vitamin C, B1... 5. PHÒNG BỆNH - Điều trị bệnh lậu đƣờng sinh dục (nếu có).
- 255. Bộ Y tế| VIÊM KẾT MẠC CẤP 255 - Vệ sinh và tra thuốc sát khuẩn/ kháng sinh cho trẻ sơ sinh ngay khi đẻ ra. - Vô khuẩn trong sản khoa - Tiêm phòng đầy đủ các bệnh theo đúng qui định của trẻ. - Nếu bị bệnh cần điều trị tích cực tránh lây lan thành dịch.
- 256. Bộ Y tế| VIÊM KẾT MẠC DO LẬU CẦU 256 VIÊM KẾT MẠC DO LẬU CẦU 1. ĐẠI CƢƠNG Viêm kết mạc do lậu cầu (Gonococcal conjunctivitis) là một bệnh tiến triển nặng nề, có nguy cơ gây tổn hại giác mạc. Đây là loại bệnh nhiễm khuẩn mắt sinh dục, khởi phát cấp tính, trong vòng 12 đến 48 giờ. Bệnh cần đƣợc đặc biệt quan tâm bởi nguy cơ tiến triển nhanh phá hủy giác mạc dẫn đến thủng giác mạc và có thể gây viêm nội nhãn. 2. NGUYÊN NHÂN Tác nhân gây bệnh là song cầu hình hạt cà phê (Neisseria gonorrhoeae) là loại tác nhân nguy hiểm, có độc tính mạnh. 3. TRIỆU CHỨNG a) Lâm sàng: Viêm kết mạc do lậu cầu khởi phát rất rầm rộ, với các biểu hiện sau đây: - Mi sƣng nề, phù kết mạc, nhú kết mạc, xuất hiện hạch trƣớc tai. - Xuất tiết tiết mủ rất nhiều, chảy trào ra khe mi, đây là dấu hiệu đặc trƣng của bệnh. - Loét giác mạc có thể xảy ra trong vòng một vài giờ, ở trung tâm hoặc chu biên. Những ổ loét này có thể kết nối lại với nhau thành các ổ áp xe hình nhẫn. b) Cận lâm sàng - Nhuộm soi tiết tố mủ kết mạc sẽ thấy song cầu khuẩn Gram-âm hình hạt cà phê. - Nuôi cấy trên môi trƣờng thạch máu và chocolate hoặc môi trƣờng Thayer-Martin để trong tủ ấm điều kiện nhiệt độ 37o C trong 5 đến 10% CO2. 4. ĐIỀU TRỊ BẰNG KHÁNG SINH Điều trị đặc hiệu với loại vi khuẩn lậu cầu bao gồm điều trị toàn thân và tại chỗ. Điều trị toàn thân bằng Procain penixilin 1,5g tiêm bắp một ngày trong 3 ngày. Trẻ em dùng 50mg/kg cân nặng /ngày tiêm bắp trong 3 ngày và tra tại chỗ penixilin G đã đƣợc dùng trong nhiều năm. Tuy nhiên do tình trạng kháng thuốc đối với các loại beta lactam và nguy cơ phản ứng thuốc của nhóm penixilin, nên sử dụng các loại các loại kháng sinh thay thế bao gồm các loại cephalosporin có men beta-lactamase bền vững. Cephalosporin thế hệ 3: Ceftriaxone: ngƣời lớn tiêm bắp 1g một liều duy nhất. Nếu có tổn thƣơng giác mạc hoặc nguy cơ xâm nhập vào giác mạc thì cần phải nhập viện và điều trị ceftriaxone 1g tiêm tĩnh mạch ngày 1 hoặc hai lần, thời gian kéo dài tùy thuộc vào đáp ứng của bệnh (trung bình là 7 ngày). Trẻ em và trẻ sơ sinh : 25 mg/kg/ngày 1 lần.
- 257. Bộ Y tế| VIÊM KẾT MẠC DO LẬU CẦU 257 Cefotaxime liều cho ngƣời lớn là 1g tiêm bắp hoặc tĩnh mạch liều duy nhất. Liều cho trẻ em là 25mg/kg cân nặng/ngày tiêm tĩnh mạch hoặc tiêm bắp (tối đa là 1g). Có thể sử dụng một liều duy nhất nếu không thấy có các nguy cơ phát tán bệnh nhƣ nhiễm khuẩn huyết, hoặc viêm đa khớp, viêm màng não. Nếu ngƣời bệnhngƣời bệnh dị ứng với penicillin có thể sử dụng ciprofloxacin, 500 mg uống một liều duy nhất hoặc ofloxacin 400mg uống một liều. Tại mắt: Rửa mắt bằng nƣớc muối sinh lí 0,9% hàng giờ cho đến khi hết tiết tố. Fluoroquinolon : dung dịch ciprofloxacin 0,3% tra 2 giờ một lần, Aminoglycosid: tobrex 0,3%, mỡ bacitracin hoặc mỡ erythromycin. Trong trƣờng hợp có tổn thƣơng giác mạc tra ciprofloxacin 0,3%, gentamicin 0,3% hoặc tobramycin 0,3% mỗi giờ một lần. Theo dõi hàng ngày cho đến khi bệnh có tiến triển tốt, và các triệu chứng rút lui. 5. DỰ PHÒNG - Viêm kết mạc do lậu cầu hoàn toàn có thể đề phòng đƣợc để tránh các tổn hại nặng nề ở giác mạc. Phƣơng pháp Crede (1881) dùng argyrol 3% (Nitrat bạc) ngay sau khi sinh. Có thể dùng mỡ erythromycin và tetracyclin. - Điều trị bệnh lậu đƣờng sinh dục nếu có. TÀI LIỆU THAM KHẢO 1. Harley’s Pediatric Ophthalmology (1998), 4th edition. 2. Jack J Kanski, “Clinical Ophthalmology” (2008), third edition. 3. Myron Yanoff, Jay S. Duker, “Ophthalmology” (2004).
- 258. Bộ Y tế| VIÊM GIÁC MẠC DO VI KHUẨN 258 VIÊM GIÁC MẠC DO VI KHUẨN 1. ĐỊNH NGHĨA Viêm giác mạc do vi khuẩn (bacterial keratitis) là hiện tƣợng thâm nhiễm tế bào viêm trên giác mạc do vi khuẩn, có thể gây hoại tử mất tổ chức giác mạc. Đây là một nguyên nhân thƣờng gặp gây mù loà. 2. NGUYÊN NHÂN Các loại vi khuẩn thƣờng gặp gây viêm loét giác mạc: - Vi khuẩn Gram-dƣơng: Tụ cầu (Staphylococcus aureus), phế cầu (Steptococcus pneumoniae), Staphylococcus epidermidis, Mycobacterium, Nocardia… - Vi khuẩn Gram-âm: Trực khuẩn mủ xanh (Pseudomonas aeruginosa), Moraxella, Trực khuẩn cúm (Hemophilus influenzae) … 3. TRIỆU CHỨNG a) Lâm sàng - Triệu chứng cơ năng: + Đau nhức mắt, cộm chói, sợ ánh sáng, chảy nƣớc mắt. + Nhìn mờ hơn, có thể chỉ cảm nhận đƣợc ánh sáng. - Triệu chứng thực thể: + Kết mạc cƣơng tụ rìa. + Trên giác mạc có một ổ loét ranh giới không rõ, đáy ổ loét thƣờng phủ một lớp hoại tử bẩn. Khi nhuộm giác mạc bằng fluorescein 2% ổ loét sẽ bắt màu xanh, nếu ổ loét hoại tử nhiều sẽ có màu vàng xanh. + Giác mạc xung quanh ổ loét bị thẩm lậu. + Mống mắt cũng có thể bị phù nề, mất sắc bóng. Đồng tử thƣờng co nhỏ, có thể dính vào mặt trƣớc thể thuỷ tinh, tuy nhiên khó quan sát. b) Cận lâm sàng Lấy bệnh phẩm là chất nạo ổ loét để làm các xét nghiệm sau: - Soi tƣơi: Thấy có vi khuẩn. - Soi trực tiếp: Xác định vi khuẩn Gram-dƣơng hay Gram-âm. - Nuôi cấy vi khuẩn: Xác định đƣợc các loại vi khuẩn gây bệnh: Tụ cầu, liên cầu, trực khuẩn mủ xanh... Nếu có điều kiện có thể kết hợp làm kháng sinh đồ để xác định kháng sinh điều trị phù hợp.
- 259. Bộ Y tế| VIÊM GIÁC MẠC DO VI KHUẨN 259 4. ĐIỀU TRỊ BẰNG KHÁNG SINH a) Nguyên tắc chung - Cần phải tìm đƣợc vi khuẩn gây bệnh và điều trị bằng kháng sinh nhạy cảm với loại vi khuẩn đó (dựa vào kháng sinh đồ), nếu không xác định đƣợc loại vi khuẩn gây bệnh cần phải dùng kháng sinh phổ rộng. - Điều trị bằng thuốc tra mắt là chính, có thể kết hợp với dùng đƣờng toàn thân. - Phối hợp điều trị triệu chứng và biến chứng. b) Điều trị cụ thể - Thuốc tra mắt: + Nếu do vi khuẩn Gram-âm: Dùng tobramycin, neomycin sulfat, polymyxin B. + Nếu do vi khuẩn Gram-dƣơng: Dùng nhóm fluoroquinolon thế hệ 2 (ofloxacin) hoặc thế hệ 3 (levofloxacin) hoặc thế hệ 4 (moxifloxacin, gatifloxacin). Nhóm này có phổ kháng khuẩn rộng nên có thể dùng điều trị cả vi khuẩn Gram-âm. + Cách dùng: Ngày đầu có thể tra mắt liên tục cách nhau 30 phút, những ngày sau tra mắt 10 lần/ ngày. - Thuốc uống: Có thể dùng một trong các loại kháng sinh sau: + Cefuroxim acetil 250 mg ngày uống 2-3 viên chia 2 lần, trong 5-7 ngày. + Ofloxacin 0,2 g ngày uống 2 viên chia 2 lần, trong 5-7 ngày. Trƣờng hợp nặng có thể dùng phối hợp 2 nhóm thuốc. - Truyền rửa mắt liên tục trong những trƣờng hợp nặng bằng kháng sinh + ringerlactat: Thƣờng dùng: Gentamicin 80 mg x 2 ống pha với 100 ml ringer lactat truyền rửa mắt 1-2 lần/ngày. 5. DỰ PHÒNG - Luôn giữ gìn mắt sạch sẽ, tránh những chấn thƣơng vào mắt. - Khi bị chấn thƣơng trên giác mạc cần phải phát hiện và điều trị kịp thời bằng các thuốc sát khuẩn tra mắt để phòng biến chứng viêm loét giác mạc do vi khuẩn. - Cần phải điều trị các bệnh mắt là yếu tố thuận lợi gây viêm loét giác mạc: lông quặm, lông xiêu, hở mi…
- 260. Bộ Y tế| BỆNH MẮT HỘT 260 BỆNH MẮT HỘT 1. ĐẠI CƢƠNG - Bệnh mắt hột (Trachoma) là một bệnh viêm mạn tính của kết mạc và giác mạc. Tác nhân gây bệnh là Chlammydia trachomatis. Trong giai đoạn hoạt tính, bệnh thể hiện đặc trƣng bằng sự có mặt của hột, kèm theo thâm nhiễm tỏa lan mạch, phì đại nhú ở kết mạc và sự phát triển các mạch máu trên giác mạc. - Bệnh thƣờng xuất hiện ở lứa tuổi trẻ và kéo dài do bị tái nhiễm. - Bệnh mắt hột liên quan chặt chẽ với điều kiện vệ sinh cá nhân và môi trƣờng nên thƣờng gặp ở những vùng nông thôn nghèo và vệ sinh kém. Bệnh mắt hột vẫn còn là nguyên nhân gây mù lòa. 2. NGUYÊN NHÂN Do vi khuẩn: Chlamydia trachomatis: Có nhiều type huyết thanh: A, B, C, D, E, K, F, G, H, I, J. - Chlamydia trachomatis type huyết thanh A, B hoặc C: Lây truyền theo đƣờng từ mắt sang mắt, lây truyền bệnh cho ngƣời khác và gây tiếp nhiễm cho ngƣời đã có bệnh. - Chlamydia trachomatis type huyết thanh D, E, K, F, G, H, I: Lây truyền qua quan hệ tình dục, lây từ mẹ sang trẻ sơ sinh 3. TRIỆU CHỨNG a) Lâm sàng - Tiêu chuẩn chẩn đoán bệnh mắt hột trên lâm sàng: Có 4 tiêu chuẩn: + Có hột trên kết mạc sụn mi trên. Vị trí: Vùng trung tâm (Hột vùng góc: không có giá trị chẩn đoán, hột bờ trên sụn: nghi ngờ) + Sẹo điển hình trên kết mạc sụn mi trên Sẹo có thể là những đoạn xơ trắng nhỏ, hình hoa khế hay hình sao, sẹo có thể là những dải dài cắt qua mạch máu. + Hột ở vùng rìa cực trên hoặc di chứng hột (lõm hột). + Màng máu ở vùng rìa trên giác mạc. (*) Cần có 2 trong 4 tiêu chuẩn chẩn đoán. Ở những vùng mắt hột nặng, tỷ lệ cao chỉ cần 1 trong 4 tiêu chuẩn. - Phân loại bệnh mắt hột theo Tổ chức Y tế thế giới: + TF: viêm mắt hột-hột. Có ít nhất 5 hột trên kết mạc sụn mi trên. Đƣờng kính của hột ít nhất từ 0,5 mm.
- 261. Bộ Y tế| BỆNH MẮT HỘT 261 + TI: Viêm mắt hột mạch-thâm nhiễm. Kết mạc sụn mi trên thâm nhiễm, dày đỏ. Thâm nhiễm che mờ trên nửa hệ mạch máu kết mạc sụn. + TS: Sẹo kết mạc. Sẹo trên kết mạc, các đoạn xơ trắng nhỏ, dải sẹo, hình sao, hình mạng lƣới. + TT: Quặm, lông xiêu. Có ít nhất một lông mi cọ vào nhãn cầu hoặc có bằng chứng ngƣời bệnhngƣời bệnh mới nhổ lông xiêu. + CO: Sẹo giác mạc Sẹo đục trên giác mạc che lấp một phần hay toàn bộ đồng tử. + Giai đoạn TF, TI: Là giai đoạn mắt hột hoạt tính, có khả năng lây lan. + Giai đoạn TS, TT, CO: Là giai đoạn mắt hột di chứng. b) Cận lâm sàng - Chẩn đoán tế bào học: Chích hột hoặc nạo nhẹ ở kết mạc sụn mi trên làm tế bào học có thể thấy: + CPH (+). + Tế bào lympho các cỡ (non, nhỡ, già). + Đại thực bào Leber. + Thoái hóa của tế bào. - Nuôi cấy Chlamydia mắt hột: Có thể nuôi cấy Chlamydia trong túi lòng đỏ trứng hoặc cấy vào các tế bào. 4. ĐIỀU TRỊ BẰNG KHÁNG SINH - Chỉ dùng trong giai đoạn bệnh mắt hột hoạt tính. - Cần điều trị cho ngƣời bệnhngƣời bệnh và cả gia đình của ngƣời bệnhngƣời bệnh bị mắt hột hoạt tính. - Thuốc tra mắt: Thuốc mỡ: Mỡ Tetracyclin 1% buổi tối trƣớc khi đi ngủ liên tục trong 6 tuần. - Thuốc uống: Azithromycin: Uống 1 liều duy nhất, uống 1 lần/năm, uống 1 lần mỗi ngày, uống 1 giờ trƣớc bữa ăn hoặc 2 giờ sau khi ăn. + Liều lƣợng: Ngƣời lớn trên 16 tuổi: 1 lần 1g (4 viên 0,25g)/năm x 2 năm. Trẻ em từ 1- 4 tuổi: 20mg/1 kg cân nặng (uống thuốc nƣớc). Trẻ em từ 5-15 tuổi: 20mg/1kg cân nặng (uống thuốc viên).
- 262. Bộ Y tế| BỆNH MẮT HỘT 262 + Chống chỉ định: Phụ nữ có thai, cho con bú. Trẻ dƣới 1 tuổi và cân nặng dƣới 8 kg. Ngƣời suy gan, suy thận nặng. 5. DỰ PHÒNG Theo tổ chức y tế thế giới: dự phòng mắt hột theo chiến lƣợc SAFE. - S (Surgery): Mổ quặm sớm, không để biến chứng gây mù. - A (Antibiotic): Điều trị kháng sinh những trƣờng hợp mắt hột hoạt tính, nhằm tiêu diệt ổ nhiễm khuẩn và hạn chế lây lan. - F (Facial cleanliness): Rửa mặt hàng ngày bằng nƣớc sạch. - E (Enviroment): Cải thiện vệ sinh môi trƣờng, cung cấp nƣớc sạch.
- 263. Bộ Y tế| VIÊM TỔ CHỨC HỐC MẮT 263 VIÊM TỔ CHỨC HỐC MẮT 1. ĐẠI CƢƠNG Viêm tổ chức hốc mắt (orbital cellulitis) là viêm của phần mô mềm trong hốc mắt. Viêm tổ chức hốc mắt gặp ở cả trẻ em và ngƣời lớn. Ở trẻ em dƣới 5 tuổi thì hay phối hợp với viêm đƣờng hô hấp trên. Ở trẻ em trên 5 tuổi hay phối hợp với viêm xoang. Ở ngƣời lớn hay gặp ở những ngƣời đái tháo đƣờng, suy giảm miễn dịch hay do dị vật nằm trong hốc mắt. Viêm tổ chức hốc mắt có thể đƣợc chia thành viêm phần trƣớc vách (preseptal) hay viêm tổ chức trong hốc mắt sau vách (postseptal). Viêm trƣớc vách có những dấu hiệu nhƣ sƣng nóng đỏ đau phần mô mềm nhƣng viêm không lan đến xƣơng hốc mắt, thị lực và vận nhãn thƣờng bình thƣờng. Viêm sau vách ảnh hƣởng đến thị lực, có thể lan vào màng xƣơng và xƣơng hốc mắt. [1,3] 2. NGUYÊN NHÂN a) Nguyên nhân - Do vi khuẩn thƣờng gặp là Staphylococcus aurreus (tụ cầu vàng), Streptococcus pneumoniae, nhóm Streptococcus anginosus/millieri (nhóm liên cầu) hay Heamophilus influenzae type b (Hib) (liên cầu tan huyết nhóm b). Vi khuẩn Gram-âm… - Do nấm trong những trƣờng hợp sử dụng thuốc ức chế miễn dịch, corticosteroid kéo dài, suy giảm miễn dịch. - Do virus. - Do ký sinh trùng. b) Các yếu tố thuận lợi như: - Ở trẻ em hay gặp do viêm đƣờng hô hấp trên, viêm xoang. - Ở ngƣời lớn hay gặp ở những ngƣời đái tháo đƣờng, suy giảm miễn dịch. - Có thể gặp do những nguyên nhân lan truyền trực tiếp từ những cấu trúc nhƣ nhãn cầu, mi và phần phụ cận của nhãn cầu cũng nhƣ các xoang lân cận. - Do chấn thƣơng xuyên làm tổn thƣơng vách hốc mắt, đặc biệt những chấn thƣơng có dị vật hốc mắt. - Những phẫu thuật nhƣ phẫu thuật giảm áp hốc mắt, phẫu thuật mi, phẫu thuật lác, nội nhãn… Viêm tổ chức hốc mắt cũng có thể gặp sau viêm nội nhãn sau phẫu thuật. [1] 3. TRIỆU CHỨNG a) Lâm sàng
- 264. Bộ Y tế| VIÊM TỔ CHỨC HỐC MẮT 264 - Xuất hiện đau đột ngột, đau ở vùng hốc mắt. - Đau khi vận động nhãn cầu, liếc mắt, đau đầu, mệt mỏi, sốt… - Mi phù. - Phù kết mạc và sung huyết kết mạc. - Lồi mắt: Lồi mắt có thể lồi thẳng trục hoặc không thẳng trục. - Song thị. - Sụp mi. - Hạn chế vận nhãn hoặc liệt vận nhãn. - Giảm thị lực nhiều mức độ khác nhau, nếu viêm gần đỉnh hốc mắt có thể có giảm thị lực trầm trọng. - Có thể có viêm hắc mạc hoặc viêm thị thần kinh. - Có thể tăng nhãn áp do chèn ép. - Những triệu chứng hô hấp hay xoang. b) Cận lâm sàng - Chụp XQ hoặc chụp CT: Hình ảnh viêm tổ chức hốc mắt, hình ảnh viêm xoang. Có thể thấy hình ảnh viêm xoang với những xƣơng và màng xƣơng đẩy về phía hốc mắt. - Hình ảnh ổ áp-xe cạnh màng xƣơng: điển hình trên CT là hình ảnh tổn thƣơng cạnh xoang mờ, có bờ xung quanh mềm mại và có thể có khí bên trong. - Trong trƣờng hợp chấn thƣơng có thể xác định đƣợc dị vật hốc mắt. - Siêu âm: Có giá trị trong một số trƣờng hợp chẩn đoán xác định và chẩn đoán phân biệt nhƣ có viền dịch quanh nhãn cầu. - Công thức máu: Bạch cầu đa nhân trung tính tăng cao, CRP tăng trong nhiễm khuẩn. - Lấy bệnh phẩm ở hốc mắt hoặc mủ ở ổ áp-xe làm xét nghiệm soi tƣơi, soi trực tiếp, nuôi cấy vi khuẩn để chẩn đoán nguyên nhân và để điều trị. - Lấy bệnh phẩm ở xoang hay vùng mũi họng. - Cấy máu nếu nghi ngờ hoặc có nhiễm khuẩn huyết. 4. ĐIỀU TRỊ BẰNG KHÁNG SINH a) Nguyên tắc chung: - Phải điều trị cấp cứu viêm tổ chức hốc mắt cấp tính để phòng biến chứng viêm màng não, tắc xoang hang và nhiễm khuẩn huyết. - Ngƣời bệnhNgƣời bệnh phải đƣợc điều trị cấp cứu tích cực.
- 265. Bộ Y tế| VIÊM TỔ CHỨC HỐC MẮT 265 - Điều trị theo kháng sinh đồ. - Tìm các ổ viêm phối hợp nhƣ viêm xoang, viêm đƣờng hô hấp trên để điều trị. b) Điều trị cụ thể - Kháng sinh đƣờng tĩnh mạch liều cao, phổ rộng trong giai đoạn sớm và kháng sinh đặc hiệu sau khi đã nuôi cấy phân lập đƣợc vi khuẩn. - Trong thời gian chờ đợi nuôi cấy vi khuẩn có thể dùng kháng sinh phổ rộng nhƣ: [1,2,4] + Nhóm cephalosporin thế hệ 3: Cefotaxim 2g (ở trẻ em: 50mg/kg cân nặng) đƣờng tĩnh mạch 3 lần/ ngày (8 tiếng 1 lần) hay ceftazidim 1g (ở trẻ em 30-50 mg/kg cân nặng) đƣờng tĩnh mạch 3 lần/ngày. + Hoặc phối hợp ceftriaxon 2g (ở trẻ em: 50 mg/kg cân nặng) đƣờng tĩnh mạch/ngày phối hợp với di/flucloxacilin 2g (trẻ em: 50mg/kg cân nặng) đƣờng tĩnh mạch 4 lần/ngày (6 tiếng 1 lần) + Tiếp theo: Amoxicilin-clavulanat 875 + 125 mg (trẻ em: 22,5 + 3,2 mg/kg) đƣờng uống, ngày 2 lần trong 10 ngày. + Đối với những trƣờng hợp ngƣời bệnhngƣời bệnh bị quá mẫn với penicilin hay nghi ngờ hoặc nuôi cấy có kháng methicilin thì cần hội chẩn với các chuyên khoa nhƣ lây, vi sinh. + Nhóm glycopeptid (vancomycin) 1g truyền tĩnh mạch chậm 12h/lần. Ở trẻ em: 10 mg/kg truyền tĩnh mạch chậm 12h/lần. - Khi xác định đƣợc nguyên nhân và có nuôi cấy vi khuẩn và kháng sinh đồ thì điều trị theo nguyên nhân và theo kháng sinh đồ. + Chống viêm: Steroid đƣờng uống và đƣờng tĩnh mạch: Methyl prednisolon 1mg/kg cân nặng + Điều trị phối hợp những trƣờng hợp viêm xoang, viêm đƣờng hô hấp, đái tháo đƣờng. + Điều trị ngoại khoa: Khi đã xác định đƣợc ổ áp-xe: Chích dẫn lƣu ổ áp- xe và xoang viêm. Nếu do nguyên nhân chấn thƣơng có dị vật hốc mắt phải lấy hết dị vật. 5. DỰ PHÒNG - Điều trị những viêm nhiễm của mi, viêm phần trƣớc vách phòng lan vào tổ chức hốc mắt. - Phòng những bệnh nhƣ hô hấp, viêm xoang ở trẻ em. Khi trẻ mắc bệnh cần đƣợc điều trị và theo dõi cẩn thận để những biến chứng không xảy ra.
- 266. Bộ Y tế| VIÊM TỔ CHỨC HỐC MẮT 266 - Theo dõi và điều trị tốt những ngƣời có bệnh mạn tính nhƣ đái tháo đƣờng, viêm xoang, viêm răng… - Khi có viêm tổ chức hốc mắt phòng các biến chứng xảy ra. TÀI LIỆU THAM KHẢO 1. Buchanan MA., Muen W, Heinz P., (2012) “Management of periorbital and orbital cellulitis”, Paediatrics and Child Health, Volume 22, Issue 2, February 2012, Pages 72-77 2. Meara D.J (2012) “Sinonasal Disease and Orbital Cellulitis in Children”, Oral and Maxillofacial Surgery Clinics of North America, Volume 24, Issue 3, August 2012, Pages 487-496. 3. Decock C, Claerhout I, Kestelyn P, Van Aken EH., (2010) “Orbital cellulitis as complication of endophthalmitis after cataract surgery ”. J Cataract Refract Surg. Apr;36(4):673-5. 4. Jack Rootman., (2003) “ Diseases of the Orbit: A Multidisciplinary Approach ” Wolters Kluwer Health: page 473. 5. Jimmy D. Bartlett, Siret D. Jaanus ., (2008) ., “ Clinical Ocular Pharmacology” book., Elsevier Health Sciences: page 183. 6. Lee S., Yen MT., (2011) “Management of preseptal and orbital cellulitis”, Saudi Journal of Ophthalmology, Volume 25, Issue 1, January-March 2011, Pages 21-29 7. Vairaktaris E, et al (2009) “Orbital cellulitis, orbital subperiosteal and intraorbital abscess. Report of three cases and review of the literature” Journal of Cranio-Maxillofacial Surgery, Volume 37, Issue 3, April 2009, Pages 132-136
- 267. Bộ Y tế| VIÊM MỦ NỘI NHÃN SAU VẾT THƢƠNG XUYÊN NHÃN CẦU 267 VIÊM MỦ NỘI NHÃN SAU VẾT THƢƠNG XUYÊN NHÃN CẦU 1. ĐẠI CƢƠNG Viêm mủ nội nhãn (VMNN) (Endophthalmitis due to penetrating ocular trauma) là tình trạng viêm của các khoang nội nhãn (dịch kính hay thủy dịch) thƣờng do nhiễm khuẩn. Khi tình trạng viêm không chỉ dừng ở các cấu trúc nội nhãn mà lan ra tất cả các lớp vỏ của nhãn cầu gọi là viêm toàn nhãn. 2. NGUYÊN NHÂN Tác nhân gây bệnh qua vết thƣơng xuyên nhãn cầu có thể là vi khuẩn, ký sinh trùng, nấm hay virus. Tác nhân gây bệnh xâm nhập qua vết thƣơng nhãn cầu hở gây nên tình trạng VMNN. 3. TRIỆU CHỨNG Ngƣời bệnhNgƣời bệnh có tiền sử bị chấn thƣơng. 3.1. Lâm sàng: Đau mắt, đau quanh vùng hố mắt. Giảm thị lực nhanh. Sợ ánh sáng, đau đầu, buồn nôn. Mi mắt sƣng phù. Nhãn cầu có thể lồi. Nhãn áp có thể tăng. Kết mạc phù nề, cƣơng tụ mạnh. Giác mạc phù, thâm nhiễm viêm, tủa sau giác mạc, hoặc áp xe giác mạc. Tiền phòng có Tyndall, xuất tiết hoặc mủ. Đồng tử giãn kém hoặc không giãn với Atropin, mất phản xạ trực tiếp với ánh sáng. Mất ánh hồng đồng tử. Dịch kính vẩn đục, có mủ, hoặc có bóng khí. Võng mạc có xuất tiết hay hoại tử. Toàn thân có thể sốt, mệt mỏi… 3.2. Cận lâm sàng: - Xét nghiệm vi sinh: Lấy bệnh phẩm nội nhãn bao gồm thủy dịch hay dịch kính để làm soi tƣơi, soi trực tiếp, nuôi cấy vi khuẩn và kháng sinh đồ. - Siêu âm: Siêu âm B cho phép đánh giá tình trạng dịch kính võng mạc, xác định sự tồn tại của dị vật nội nhãn và giúp cho việc theo dõi và điều trị bệnh. - Chụp X-quang, chụp CT scanner hốc mắt: giúp xác định dị vật nội nhãn. 4. ĐIỀU TRỊ BẰNG KHÁNG SINH - Điều trị VMNN sau vết thƣơng xuyên nhãn cầu là sự phối hợp của 3 khâu: kháng sinh, corticoid và cắt dịch kính. - Kháng sinh đƣợc chỉ định ngay khi bắt đầu nghi ngờ có VMNN. Lựa chọn kháng sinh theo kháng sinh đồ là tốt nhất nhƣng kháng sinh đồ chỉ có đƣợc sau vài ngày (nếu có thể) dẫn tới việc điều trị muộn. Vì vậy thƣờng bắt đầu điều trị với kháng sinh phổ rộng hay phối hợp kháng sinh. Để đạt đƣợc hiệu quả điều trị, kháng sinh phải có khả năng thấm tốt vào buồng dịch kính với nồng độ tiêu
- 268. Bộ Y tế| VIÊM MỦ NỘI NHÃN SAU VẾT THƢƠNG XUYÊN NHÃN CẦU 268 diệt đƣợc mầm bệnh mà không gây độc cho các mô nội nhãn. Đƣờng dùng: toàn thân (tiêm, uống), tiêm nội nhãn, tiêm cạnh nhãn cầu, tiêm dƣới kết mạc, tra tại chỗ. Trong đó, tiêm kháng sinh nội nhãn là cách dùng hiệu quả nhất. 4.1. Các loại kháng sinh diệt vi khuẩn a) Vancomycin: tác dụng tốt trên các vi khuẩn Gram-dƣơng. - Đối với ngƣời lớn: Vancomycin tra tại chỗ: 50mg/ml, tra mắt 1 giờ/1 lần; tiêm nội nhãn: 1mg/0,1ml; Tiêm dƣới kết mạc hoặc tiêm cạnh nhãn cầu: 25 mg/0,5 ml. Vancomycin liều toàn thân: Truyền tĩnh mạch chậm liều duy nhất 25mg/kg đến 1,5g (TE<12 tuổi: 30mg/kg đến 1,5g). - Đối với trẻ em: Vancomycin tra tại chỗ, tiêm nội nhãn, tiêm dƣới kết mạc hoặc cạnh nhãn cầu: Liều nhƣ ngƣời lớn. Vancomycin liều toàn thân: Truyền tĩnh mạch chậm TE<12 tuổi: 30mg/kg đến 1,5g/ngày chia làm nhiều lần. b) Ceftazidim: Là kháng sinh đầu tay để tiêm nội nhãn trên các vi khuẩn Gram- âm. - Đối với ngƣời lớn: Ceftazidim tra tại chỗ: 50mg/ml, tra mắt 1 giờ/1 lần; tiêm nội nhãn: 2,25mg/0,1ml; Tiêm dƣới kết mạc hoặc tiêm cạnh nhãn cầu: 100 mg/0,5 ml. Ceftazidim liều toàn thân: Truyền tĩnh mạch chậm 500mg, 1g hay 2g cứ mỗi 12 giờ. - Đối với trẻ em: Ceftazidim tra tại chỗ, tiêm nội nhãn, tiêm dƣới kết mạc hoặc cạnh nhãn cầu: Liều nhƣ ngƣời lớn. Ceftazidim liều toàn thân: Liều thông thƣờng cho trẻ em trên 2 tháng tuổi là 30-100mg/kg/ngày chia làm 2-3 lần. c) Amikacin: Là kháng sinh thƣờng đƣợc lựa chọn thứ 2 sau ceftazidim để tiêm nội nhãn chống lại các vi khuẩn Gram-âm, đặc biệt là đối với các chủng kháng gentamicin và tobramycin. Đặc biệt, amikacin có tác dụng tốt trên trực khuẩn mủ xanh. - Đối với ngƣời lớn: Amikacin tra tại chỗ: 8mg/ml, tra mắt 1 giờ/1 lần; tiêm nội nhãn: 0,4 mg/0,1ml; liều toàn thân: truyền tĩnh mạch chậm 15mg/kg/ngày chia 2-3 lần trong ngày. - Đối với trẻ em (trừ trẻ sơ sinh và trẻ đẻ non): Liều nhƣ ngƣời lớn. d) Ciprofloxacin: Fluoroquinolon có tác dụng trên Pseudomonas, liên cầu, tụ cầu da và tụ cầu kháng methicilin và hầu hết các loại vi khuẩn Gram-âm khác nhƣng không có tác dụng đối với các loài vi khuẩn kỵ khí. - Đối với ngƣời lớn: Ciprofloxacin tra tại chỗ 4 lần/ngày cho đến 1 giờ/ 1 lần. Ciprofloxacin liều toàn thân: uống 500mg - 750 mg liều duy nhất (TE: 20mg/kg đến 750mg) - Đối với trẻ em: liều toàn thân uống 20mg/kg/ngày đến 750mg/ngày. 4.2. Các loại kháng sinh chống nấm
- 269. Bộ Y tế| VIÊM MỦ NỘI NHÃN SAU VẾT THƢƠNG XUYÊN NHÃN CẦU 269 a) Kháng sinh chống nấm thuộc nhóm polyen: Amphotericin B. Thuốc có tác dụng tốt với Candida, Cryptococcus và các chủng Aspergillus. Khả năng ngấm nội nhãn của thuốc rất kém khi thuốc đƣợc dùng theo đƣờng toàn thân. - Đối với ngƣời lớn: Amphotericin B tiêm nội nhãn với liều 5-10 µg. - Đối với trẻ em: Không đƣợc ghi nhận. b) Kháng sinh chống nấm thuộc nhóm Imidazol: - Fluconazol: Thuốc có tác dụng tốt chống Candida, Cryptococcus và các chủng Aspergillus. Thấm nội nhãn tốt khi dùng đƣờng toàn thân. + Đối với ngƣời lớn: Liều tấn công 400 mg/ 1 lần/ 1 ngày. Liều duy trì 200 mg/1 lần/ ngày + Đối với trẻ em: Liều tấn công 12 mg/ kg/ 1 lần/ 1 ngày. Liều duy trì 6mg/ kg/1 lần/ ngày. Tổng liều: không vƣợt quá 600 mg/ ngày. - Ketoconazol: Là kháng sinh chống nấm có tác dụng chống lại Blastomyces, Dermatitidis, C. immitis, Candida và các chủng Fusarium. Bên cạnh đó thuốc cũng có một vài tác động chống lại các chủng Aspergillus. + Đối với ngƣời lớn: Uống 200 mg - 400 mg/ ngày chia 1-2 lần. + Đối với trẻ em: Dƣới 2 tuổi: không đƣợc chỉ định. Trên 2 tuổi: 3,3-6,6 mg/kg/ngày chia 1-2 lần. - Itraconazol: + Đối với ngƣời lớn: Liều uống 200mg – 400mg/1 lần/ngày + Đối với trẻ em: Không đƣợc ghi nhận - Voriconazol: Đƣợc sử dụng để điều trị ban đầu cho các trƣờng hợp nhiễm nấm Aspergillus và các trƣờng hợp nhiễm khuẩn do Fusarium hoặc Scedosporium apiospermum. + Đối với ngƣời lớn: Liều tấn công: Truyền tĩnh mạch chậm trong vòng 2 giờ 6mg/kg/12 giờ trong 24 giờ đầu tiên. Liều duy trì: Truyền tĩnh mạch chậm trong vòng 2 giờ 4mg/kg/12 giờ rồi chuyển sang uống 200 mg/ 12 giờ. Đối với ngƣời dƣới 40kg, liều duy trì trung bình là 100 mg - 150 mg/ 12 giờ. + Đối với trẻ em: Dƣới 12 tuổi: Không đƣợc ghi nhận. Trên 12 tuổi: Liều nhƣ ngƣời lớn tuy các số liệu báo cáo còn rất hạn chế. 5. DỰ PHÒNG Khâu đóng vết thƣơng càng sớm càng tốt. Sử dụng kháng sinh liều cao, phổ rộng ngay sau khi bị chấn thƣơng. Đối với các vết thƣơng có nguy cơ gây VMNN cao nhƣ ngƣời bệnhngƣời bệnh đến muộn sau 24 giờ, có dị vật nội nhãn,
- 270. Bộ Y tế| VIÊM MỦ NỘI NHÃN SAU VẾT THƢƠNG XUYÊN NHÃN CẦU 270 có đục vỡ thể thủy tinh, vết thƣơng lớn hơn 8mm…có thể tiêm kháng sinh nội nhãn để dự phòng. TÀI LIỆU THAM KHẢO 1. Ferenc Kuhn, (2008), Ocular trauma. Chapter 2.17 : “Endophthalmitis”. Pages 437-448. Springer. 2. Dave E. L., (2003), Ophthalmic care of the combat casualty. Chapter 17: “Posttraumatic endophthalmitis”. Pages 281-290. Texbooks of military medicine. Published by the Office of the surgeon general department of the army-United State of America. 3. Englander M., Chen T.C., Paschalis E.L., Miller J.W., Kim I.K., Intravitreal injections at the Massachusetts Eye and Ear infirmary: analysis of treatment indications and postinjection endophthalmitis rates. Br. J. Ophthalmol., Apr 2013; 97 (4), pages 460-465. 4. Faghihi H., Hajizadeh F., Esfahani M.R., et al., Posttraumatic endophthalmitis: Report No 2. Retina. (2012); 32 (1). Pages 146-151.
- 271. Bộ Y tế| VIÊM BỜ MI DO VI KHUẨN 271 VIÊM BỜ MI DO VI KHUẨN 1. ĐẠI CƢƠNG Viêm bờ mi do vi khuẩn (Bacterial blepharitis) là nhiễm khuẩn bờ mi gây ra bởi vi khuẩn, gây ra các biểu hiện kích thích của các bộ phận ngoài nhãn cầu. 2. NGUYÊN NHÂN Thƣờng gặp do tụ cầu (Staphylococcus). 3. TRIỆU CHỨNG a) Lâm sàng: Thƣờng gặp ở ngƣời trẻ, biểu hiện lâm sàng bao gồm ngứa bờ mi, cảm giác dị vật, bỏng rát, tiết tố dạng vảy cứng đọng quanh hàng chân lông mi ở bờ mi trƣớc, có thể loét nhỏ bờ mi trƣớc khi vảy cứng đã đƣợc lấy đi. Có hiện tƣợng giãn mạch ngoại vi của bờ mi trƣớc và sau do phản ứng viêm, bạc lông mi, rụng lông, lông xiêu nhiều mức độ, thƣờng kèm theo khô mắt tùy thuộc mức độ nặng và thời gian viêm ở bờ mi. Một số trƣờng hợp có phối hợp viêm mạn tính bờ mi do viêm tắc tuyến Meibomius: giãn mạch bờ mi ở nửa sau, bờ mi dày và lỗ ống tuyến Meibomius bị đẩy lùi ra sau. b) Cận lâm sàng: nuôi cấy bệnh phẩm bờ mi thấy có tụ cầu. 4. ĐIỀU TRỊ - Chăm sóc bờ mi hàng ngày: cần duy trì kéo dài (ít nhất 1-2 tháng) + Dùng tăm bông ẩm tẩm dung dịch dầu gội đầu của trẻ sơ sinh pha loãng chà dọc bờ mi, lấy sạch vảy bám, thực hiện 2 lần/ngày + Bôi mỡ kháng sinh vào 2 bờ mi sau khi đã làm sạch: dùng cloramphenicol 1%, polymyxine B hoặc fluoroquinolon, bôi 2 lần/ ngày - Bổ sung nƣớc mắt nhân tạo cho các ngƣời bệnhngƣời bệnh khô mắt (Systane, Refresh Tears) - Với trƣờng hợp có phản ứng viêm mạnh ở bờ mi có thể phối hợp tra thuốc chống viêm corticoid (prednisolon acetat, flumetholon, loteprenol), cần lƣu ý giảm liều và tránh dùng kéo dài - Trong trƣờng hợp viêm mạn tính bờ mi do tắc tuyến Meibomius, thƣờng hay phối hợp trên cơ địa bệnh trứng cá đỏ (blepharitis associated with rosacea): chăm sóc bờ mi hàng ngày bằng chƣờm ấm và mát xa bờ mi, uống Doxycyclin 50-100 mg hàng ngày (trẻ em >8 tuổi: 1,25-2,5 mg/kg cho đến 50 mg, bệnh không gặp ở trẻ <8 tuổi), kéo dài 1-2 tháng hoặc dài hơn phụ thuộc đáp ứng lâm sàng. 5. PHÒNG BỆNH
- 272. Bộ Y tế| VIÊM BỜ MI DO VI KHUẨN 272 Giữ vệ sinh mi, tránh tiếp xúc với môi trƣờng bụi và ô nhiễm. Sau khi tiếp xúc với môi trƣờng bụi bẩn nên tra rửa mắt bằng dung dịch NaCl 0,9%, lau sạch tiết tố và bụi bám ở bờ mi và chân lông mi.
- 273. Bộ Y tế| VIÊM TÚI LỆ 273 VIÊM TÖI LỆ 1. ĐẠI CƢƠNG Viêm túi lệ (Dacryocystitis) là tình trạng viêm mạn tính hoặc cấp tính tại túi lệ. Đây là bệnh lý thƣờng gặp trong nhãn khoa, xảy ra thứ phát sau tắc ống lệ mũi bẩm sinh hoặc mắc phải. 2. NGUYÊN NHÂN Tác nhân vi sinh vật thƣờng gặp gây viêm túi lệ khá đa dạng. Các vi sinh vật có thể gây viêm túi lệ bao gồm vi khuẩn Gram-dƣơng nhƣ Staphylococus epidermidis, Staphylococus aureus, Streptococus pneumoniae; vi khuẩn Gram- âm nhƣ: Pseudomonas aeruginosa, Hemophilus influenzae, Proteus, kể cả vi khuẩn kị khí nhƣ Propionibacterium acnes. 3. TRIỆU CHỨNG a) Lâm sàng - Viêm túi lệ biểu hiện ở hình thái mạn tính hoặc có những đợt viêm cấp tính. - Viêm túi lệ mạn tính: + Chảy nƣớc mắt thƣờng xuyên, có thể kèm chảy mủ nhầy. + Dính mi mắt do các chất tiết nhầy. + Vùng túi lệ có khối nề, căng, ấn vào có mủ nhầy trào ra ở góc trong mắt. + Viêm kết mạc góc trong. + Bơm lệ đạo: Nƣớc trào qua lỗ lệ đối diện có nhầy mủ kèm theo. - Viêm túi lệ cấp tính + Có tiền sử chảy nƣớc mắt, hoặc chảy nƣớc mắt kèm nhầy mủ. + Đau nhức vùng túi lệ, có thể đau tăng lên khi liếc mắt vì phản ứng viêm có thể tác động đến cơ chéo dƣới. Đau có thể lan ra nửa đầu cùng bên, đau tai hoặc đau răng. + Vùng túi lệ sƣng, nóng, đỏ. + Túi lệ giãn rộng, lan ra phía dƣới ngoài hoặc một phần ở phía trên. + Nếu quá trình nhiễm khuẩn nặng hơn, gây áp xe túi lệ. + Giai đoạn muộn hơn, có thể gây dò mủ ra ngoài da. Mủ nhầy thoát từ túi lệ ra ngoài qua lỗ dò này. + Toàn thân: Mệt mỏi, sốt, có thể có hạch trƣớc tai. b) Cận lâm sàng
- 274. Bộ Y tế| VIÊM TÚI LỆ 274 Thông thƣờng, các trƣờng hợp viêm túi lệ có thể đƣợc chẩn đoán dễ dàng dựa vào các triệu chứng lâm sàng mà không cần đến các xét nghiệm chẩn đoán khác. Tuy nhiên trong một số trƣờng hợp, chụp phim cắt lớp vùng túi lệ và hốc mắt sẽ cho thấy rõ hình ảnh túi lệ bị viêm hay u túi lệ. 4. ĐIỀU TRỊ BẰNG KHÁNG SINH - Điều trị bằng kháng sinh đƣợc áp dụng cho các trƣờng hợp viêm túi lệ cấp để giải quyết tình trạng nhiễm khuẩn cấp tính. Tốt nhất là lấy mủ từ túi lệ để nuôi cấy, tìm tác nhân gây bệnh và dùng kháng sinh theo kết quả kháng sinh đồ. Nếu không có kháng sinh đồ, có thể dùng các kháng sinh phổ rộng tại mắt và toàn thân. - Tại mắt: Tra kháng sinh moxifloxacin nhỏ mắt 6 – 8 lần/ngày. Có thể dùng các kháng sinh quinolon khác nhƣ gatifloxacin, levofloxacin. - Toàn thân: + Uống cefuroxim 500 – 1000mg/ngày tùy theo mức độ viêm nặng hay nhẹ. Với trẻ em, dùng liều 15mg/kg cân nặng, uống 2 lần/ngày, với tổng liều không quá 500mg/ngày. + Có thể dùng: Amoxicilin-clavulanat: ngƣời lớn uống 1 viên 500mg/125mg (amoxicilin-clavulanat) x 3 lần/ngày. Trẻ em dùng liều 40 - 80 mg/kg/ngày, chia 3 lần/ngày. + Thời gian dùng kháng sinh từ 7 -10 ngày tùy theo mức độ đáp ứng kháng sinh và mức độ nhiễm khuẩn cấp tính. - Các điều trị phối hợp: Có thể phải chích tháo mủ túi lệ, giảm phù nề, giảm đau. - Sau khi qua đợt viêm cấp, bệnh chuyển sang trạng thái viêm mạn tính. Để điều trị các trƣờng hợp viêm túi lệ mạn tính, cần phải làm cho đƣờng lệ thông sang mũi bằng bơm thông lệ đạo hoặc mổ nối thông túi lệ mũi. Nếu không khỏi, cần phải cắt túi lệ để loại trừ hoàn toàn viêm túi lệ mạn tính. 5. DỰ PHÒNG Điều trị sớm các trƣờng hợp tắc ống lệ mũi là biện pháp có hiệu quả để phòng viêm túi lệ mãn. Các trƣờng hợp viêm túi lệ mãn đƣợc điều trị sớm thì sẽ tránh đƣợc biến chứng viêm túi lệ cấp.
- 275. Bộ Y tế| VIÊM TÚI LỆ 275 TÀI LIỆU THAM KHẢO 1. Alain Ducasse, J.-P.Adenis, B.Fayet, J.-L.George, J.-M. Ruban (2006) “Les voies lacrymale", Masson. 2. Jeffrey Jay Hurwitz (1996); The Lacrimal System. Lippincott-Raven Publisher. 3. Jack J. Kanski, “Clinical Ophthalmology” (2008), Third edition. 4. J. Royer, J.P. Adenis, (1982), “L’appareil lacrymal”, Masson. 5. Jane Olver (2002) : Colour Atlas of Lacrimal Surgery. Elsevier.
- 276. Bộ Y tế| 276
- 277. Bộ Y tế| 277 Chƣơng IX. Viêm màng não
- 278. Bộ Y tế| 278
- 279. Bộ Y tế| VIÊM MÀNG NÃO MỦ 279 VIÊM MÀNG NÃO MỦ 1. ĐẠI CƢƠNG - Viêm màng não mủ (VMNM) là tình trạng nhiễm khuẩn cấp tính của màng não do căn nguyên vi khuẩn gây nên. - Trên lâm sàng, bệnh biểu hiện bằng triệu chứng sốt và có hội chứng màng não, đôi khi có biểu hiện của ổ nhiễm khuẩn khởi điểm (đƣờng vào). Hiện nay, việc điều trị VMNM vẫn còn phức tạp và tiên lƣợng dè dặt. 2. NGUYÊN NHÂN Căn nguyên hay gặp ở trẻ em là Hemophilus influenzae typ b (Hib), phế cầu và não mô cầu, ở ngƣời trƣởng thành là phế cầu, não mô cầu và liên cầu. Ngoài ra, cần chú ý căn nguyên Listeria monocytogenes có thể gặp ở trẻ sơ sinh và ngƣời già. 3. CHẨN ĐOÁN 3.1. Lâm sàng Bệnh khởi phát và diễn biến từ vài giờ đến vài ngày, với biểu hiện: a) Sốt b) Hội chứng màng não: - Cơ năng: Nhức đầu, nôn vọt, táo bón (trẻ em thƣờng tiêu chảy) - Thực thể: Có một hoặc nhiều dấu hiệu: + Gáy cứng. + Kernig (hoặc brunzinski). + Tăng cảm giác (sợ ánh sáng - nằm tƣ thế cò súng). + Thay đổi ý thức (kích thích, ngủ gà, lú lẫn....). + Các dấu hiệu ít gặp hơn: liệt khu trú, co giật, phù gai thị, tăng huyết áp, nhịp tim châm (liên quan với phù não nặng). c) Dấu hiệu gợi ý căn nguyên: Ban hoại tử, chấn thƣơng hoặc phẫu thuật sọ não, khuyết tật Tai – Mũi – Họng. d) Các cơ địa đặc biệt như trẻ sơ sinh, suy giảm miễn dịch, kiệt bạch cầu, có bệnh kèm theo, thường có bệnh cảnh lâm sàng nặng hơn. 3.2. Cận lâm sàng a) Xét nghiệm máu: Các chỉ số viêm tăng (nhƣ bạch cầu, CRP và procalcitonin). b) Dịch não tủy (DNT): - Màu sắc thƣờng không trong (ám khói, thậm chí đục) và áp lực tăng.
- 280. Bộ Y tế| VIÊM MÀNG NÃO MỦ 280 - Số lƣợng bạch cầu và tỷ lệ bạch cầu trung tính tăng, có thể có bạch cầu đa nhân thoái hóa. - Protein tăng (>1g/l), Glucose < 2,2 mmol/l; Glucose DNT/máu < 0,3 mmol/l. - Xác định vi khuẩn: Dựa vào nhuộm Gram (dƣơng tính 60 - 90%), cấy, PCR. c) Xét nghiệm để hỗ trợ chẩn đoán: XQ phổi, chụp CT và MRI sọ não, cấy máu, sinh hóa máu và các xét nghiệm khác tùy thuộc vào cơ địa (bệnh kèm theo...). 4. ĐIỀU TRỊ 4.1. Nguyên tắc điều trị - Điều trị kháng sinh kịp thời theo phác đồ kinh nghiệm và đổi kháng sinh thích hợp khi có kết quả kháng sinh đồ. - Điều trị hỗ trợ tích cực. - Phát hiện và xử trí sớm các biến chứng. 4.2. Điều trị ban đầu - Kháng sinh: Dùng theo phác đồ kinh nghiệm khi chƣa có kết quả vi sinh (xem Bảng II.19). - Liều kháng sinh: Khuyến cáo trên ngƣời bệnhngƣời bệnh viêm màng não có chức năng gan thận bình thƣờng (xem Bảng II.20). Chú ý: + Hạ nhiệt: Bằng paracetamol 15 mg/kg/lần, không quá 60 mg/kg/ngày. + Dexamethason 0,6 mg/kg/ngày, tiêm 4 ngày (cùng hoặc trƣớc kháng sinh 15 phút). + Chống phù não (Manitol 1g/kg/6giờ, nằm đầu cao 30o ), bù nƣớc và điện giải. + Phòng co giật bằng Barbituric 5 – 20 mg/kg/ngày (uống). Cắt cơn giật bằng diazepam 0,1 mg/kg (pha với 2ml NaCl 0.9%) tiêm TM đến khi ngừng giật. + Không khuyến cáo dùng meropenem cho trẻ dƣới 3 tháng tuổi.
- 281. Bộ Y tế| VIÊM MÀNG NÃO MỦ 281 Bảng II.19. Phác đồ kháng sinh kinh nghiệm khi chƣa có kết quả vi sinh Lứa tuổi Căn nguyên thƣờng gặp Kháng sinh ƣu tiên Kháng sinh thay thế 0 – 4 tuần tuổi Vi khuẩn đƣờng ruột, S. agalactiae, Listeria. Cefotaxim + Ampicilin Ampicilin* + Aminoglycosid 1 tháng – 3 tháng. Hib, phế cầu, não mô cầu, S.agalactiae, E.coli, Listeria. Ampicilin* + Ceftriaxon (hoặc Cefotaxim) Vancomycin + Ceftriaxon (hoặc Cefotaxim) 3 tháng – 18 tuổi. Hib, phế cầu, não mô cầu. Ceftriaxon (hoặc Cefotaxim) Vancomycin + Ceftriaxon (hoặc Cefotaxim) 18 – 50 tuổi Phế cầu, liên cầu, não mô cầu Ceftriaxon (hoặc Cefotaxim) Vancomycin + Ceftriaxon (hoặc Cefotaxim) Trên 50 tuổi. Phế cầu, não mô cầu, Listeria, kị khí Gram-âm Ceftriaxon (hoặc Cefotaxim) Ampicilin* + Ceftriaxon (hoặc Cefotaxim) Suy giảm miễn dịch. Phế cầu, não mô cầu, Listeria, kị khí Gram-âm Ampicilin + Ceftazidim Vancomycin + Ampicilin* + Ceftazidim Chấn thƣơng, phẫu thuật, dò DNT Phế cầu, tụ cầu, kị khí Gram- âm Ceftazidim + Vancomycin Ceftazidim + Vancomycin Meropenem Chú ý: * chọn Ampicilin khi nghi ngờ Listeria. **Aminoglycosid (gentamicin hoặc amikacin).
- 282. Bộ Y tế| VIÊM MÀNG NÃO MỦ 282 Bảng II.20. Liều kháng sinh khuyến cáo trên ngƣời bệnhngƣời bệnh viêm màng não có chức năng gan thận bình thƣờng Thuốc kháng sinh Tổng liều hàng ngày (giờ cho mỗi liều) Trẻ sơ sinh tính theo ngày tuổi 0–7a 8–28a Trẻ em Ngƣời lớn Amikacinb 15–20 mg/kg (12) 30 mg/kg (8) 20–30 mg/kg (8) 15 mg/kg (8) Ampicilin 150 mg/kg (8) 200 mg/kg (6–8) 300 mg/kg (6) 12 g (4) Cefepim … … 150 mg/kg (8) 6 g (8) Cefotaxim 100-150 mg/kg (8- 12) 150-200 mg/kg (6- 8) 225-300mg/kg (6-8) 8-12g (4-6) Ceftazidim 100-150 mg/kg (8- 12) 150 mg/kg (8) 150 mg/kg (8) 6 g (8) Ceftriaxon … … 80–100 mg/kg (12– 24) 4 g (12–24) Chloramphenicol 25 mg/kg (24) 50 mg/kg (12–24) 75–100 mg/kg (6) 4–6 g (6)c Ciprofloxacind … … … 800-1200 mg (8-12) Gentamicinb 5 mg/kg (12) 7.5 mg/kg (8) 7.5 mg/kg (8) 5 mg/kg (8) Meropenemd … … 30 – 120 mg/kg (8) g 6 g (8) Oxacilin 75 mg/kg (8–12) 150–200 mg/kg (6– 8) 200 mg/kg (6) 9–12 g (4) Penicilin G 0.15 mU/kg (8–12) 0.2 mU/kg (6–8) 0.3 mU/kg (4–6) 24 mU (4) Rifampin … 10–20 mg/kg (12) 10–20 mg/kg (12– 24)e 600 mg (24) Tobramycinb 5 mg/kg (12) 7.5 mg/kg (8) 7.5 mg/kg (8) 5 mg/kg (8) Vancomycinf 20–30 mg/kg (8–12) 30–45 mg/kg (6–8) 60 mg/kg (6) 30–45 mg/kg (8– 12) Chú thích: a Trẻ sơ sinh non tháng - nhẹ cân (< 2kg) được khuyến cáo dùng liều thấp hơn và khoảng cách dài hơn b Cần giám sát nồng độ đỉnh và nồng độ đáy (nếu có điều kiện). c Viêm màng não do phế cầu được khuyến cáo dùng liều cao hơn. d Chỉ sử dụng khi các kháng sinh khác không hiệu quả. e Liều tối đa trong ngày 600mg f Nồng độ duy trì thấp nhất trong máu là 15-20 mg/ml (nếu có điều kiện) g Không khuyến cáo sử dụng Meropenem cho trẻ dưới 3 tháng tuổi.
- 283. Bộ Y tế| VIÊM MÀNG NÃO MỦ 283 4.3. Theo dõi điều trị - Khi có kết quả nhuộm Gram cần điều chỉnh ngay kháng sinh phù hợp: + Cầu khuẩn Gram-dƣơng: Ceftriaxon hoặc Cefotaxim + Vancomycin. + Cầu khuẩn Gram-âm: Penicilin G. + Trực khuẩn Gram-dƣơng: Ampicilin + Aminoglycosid. + Trực khuẩn Gram-âm: Ceftriaxon + Aminoglycosid. - Khi có kết quả cấy: Thay đổi kháng sinh theo kháng sinh đồ. - Nếu không có kết quả cấy, hoặc lâm sàng không cải thiện cần xét nghiệm lại DNT sau 48 giờ điều trị. DNT không cải thiện cần đổi sang phác đồ thay thế. - Hội chẩn ngoại: Nếu có khuyết tật, biến chứng (khi bệnh đã ổn định), hoặc chấn thƣơng. 4.4. Thời gian điều trị - Não mô cầu 7 ngày, Hib 10 ngày, phế cầu 14 ngày, các trực khuẩn và vi khuẩn kị khí Gram-âm, liên cầu, tụ cầu là 3 tuần. - Hoặc trung bình: Đủ 10 – 14 ngày và đã hết sốt 3 ngày. 5. PHÒNG BỆNH - Hóa dự phòng: Cho ngƣời tiếp xúc trực tiếp với ngƣời bệnh (chăm sóc). + Hib: Uống Rifampicin 20mg/kg/ngày (trẻ sơ sinh 10 mg/kg/ngày) x 4 ngày, hoặc tiêm bắp Ceftriaxon cho trẻ em 125 mg/ngày, ngƣời lớn 250 mg/ngày trong 2 ngày. + Não mô cầu: Rifampicin 10 mg/kg/ngày x 2 ngày, hoặc tiêm bắp Ceftriaxon 125 mg cho trẻ em, ngƣời lớn 250 mg một lần duy nhất. Chú ý: Không dùng Rifampicin cho phụ nữ có thai. - Tiêm phòng: + Vaccine Hib: trẻ < 1 tuổi: Tiêm 2 liều cách nhau 2 tháng; 1 – 5 tuổi: tiêm 1 liều. + Não mô cầu nhóm A và C: Tiêm trong vùng đang có dịch xảy ra. TỪ VIẾT TẮT TRONG BÀI VMNM Viêm màng não mủ DNT Dịch não tủy
- 284. Bộ Y tế| VIÊM MÀNG NÃO MỦ 284 ANC Absolute Neutrophil Count - ANC (số lƣợng tuyệt đối của bạch cầu hạt trung tính) MASSC Multinational Association for Supportive Care in Cancer IDSA Infectious Disease Society of America
- 285. Bộ Y tế| 285 Chƣơng X. Nhiễm khuẩn tiết niệu
- 286. Bộ Y tế| 286
- 287. Bộ Y tế| VIÊM THẬN BỂ THẬN CẤP 287 VIÊM THẬN BỂ THẬN CẤP 1. ĐẠI CƢƠNG - Viêm thận bể thận cấp (VTBT cấp) là tình trạng nhiễm khuẩn cấp tính các đài thận, bể thận, niệu quản và nhu mô thận hay còn gọi là nhiễm khuẩn đƣờng tiết niệu trên. - Nhiễm khuẩn cấp tính do vi khuẩn gây nên theo đƣờng ngƣợc dòng từ bàng quang lên niệu quản rồi đến đài bể thận, hoặc do đƣờng máu đƣa đến khi có nhiễm khuẩn huyết. Vi khuẩn gây bệnh thƣờng gặp là Gram-âm... 2. NGUYÊN NHÂN a) Vi khuẩn gây bệnh: - Vi khuẩn Gram-âm: thƣờng gặp nhất là E. coli (70- 80%), Klebsiella, Proteus mirabilis, Enterobacter... - Vi khuẩn Gram-dƣơng: Ít gặp dƣới 10%: Enterococcus, Staphylococcus... b) Nguyên nhân thuận lợi: - Nhiễm khuẩn tiết niệu ngƣợc dòng gặp trong trƣờng hợp trào ngƣợc bàng quang – niệu quản, sau khi soi bàng quang – niệu quản, chụp thận ngƣợc dòng (UPR). - Sau phẫu thuật hệ tiết niệu. - Tắc nghẽn đƣờng tiết niệu do sỏi, khối u, hội chứng chỗ nối, xơ sau phúc mạc, hẹp bể thận niệu quản và có thai… - Có ổ viêm khu trú: viêm bàng quang, viêm tuyến tiền liệt, viêm trực tràng, viêm ruột thừa, viêm phần phụ... 3. CHẨN ĐOÁN a) Lâm sàng: - Bệnh thƣờng xuất hiện đột ngột với những biểu hiện sau: + Hội chứng nhiễm khuẩn: sốt cao rét run, có thể thành cơn 39 – 400 C, kèm theo đau đầu và mệt mỏi, môi khô lƣỡi bẩn, có thể mất nƣớc do sốt cao. Nếu không phát hiện và điều trị kịp thời sẽ bị sốc nhiễm khuẩn. + Hội chứng bàng quang cấp: đái buốt, đái rắt, đái khó, đái máu, đái đục, đái mủ là những dấu hiệu sớm trƣớc khi có biểu hiện VTBT cấp. + Đau: Đau hông lƣng, mạng sƣờn nhiều, có cảm ứng khi sờ vào, thƣờng đau một bên, hiếm khi hai bên. Có thể xuất hiện cơn đau quặn thận. + Vỗ hông lƣng (+): dấu hiệu lâm sàng hay gặp trong VTBT cấp.
- 288. Bộ Y tế| VIÊM THẬN BỂ THẬN CẤP 288 + Chạm thận bập bềnh thận (+/-), có thể sờ thấy thận to. b) Cận lâm sàng: - Công thức máu: số lƣợng bạch cầu tăng rõ rệt, đặc biệt tăng bạch cầu đa nhân trung tính. - Cấy máu cấp: nếu sốt cao > 39 – 40o C kèm theo rét run. Hay gặp các trƣờng hợp nhiễm khuẩn tiết niệu do vi khuẩn Gram-âm E. coli, ít gặp hơn là Enterobacter, Klebsiella, Proteus và Pseudomonas. - Xét nghiệm đánh giá chức năng thận (Mức lọc cầu thận) để giúp điều chỉnh liều kháng sinh phù hợp. - Protein niệu <1g/24h. - Tế bào niệu: có tế bào mủ, nhiều tế bào bạch cầu, hồng cầu. - Cấy VK niệu (+) ≥ 100 000 VK/ml nƣớc tiểu (giữa dòng), cũng có khi (-). Trƣờng hợp cơn đau không điển hình, cần phải cấy VK niệu để xác định chẩn đoán và có kháng sinh đồ cho điều trị. - Siêu âm: phát hiện dễ dàng các dấu hiệu giãn đài bể thận, giãn niệu quản, hình ảnh sỏi thận – tiết niệu, khối u chèn ép...là nguyên nhân gây VTBT cấp. - Chụp bụng không chuẩn bị: nếu nghi ngờ có sỏi thận tiết niệu. - Chụp niệu đồ tĩnh mạch (UIV): tiến hành sau khi tình trạng sốt nhiễm khuẩn đã ổn định để tìm kiếm nguyên nhân và vị trí gây tắc nghẽn đƣờng tiết niệu. - Chụp bàng quang: tiến hành sau khi tình trạng nhiễm khuẩn đã đƣợc giải quyết nếu nghi ngờ có trào ngƣợc bàng quang – thận. - Trong những trƣờng hợp khó, có thể phải chỉ định chụp bể thận ngƣợc dòng, chụp CT hoặc MRI hệ thận tiết niệu để tìm nguyên nhân gây viêm thận bể thận cấp. 4. ĐIỀU TRỊ BẰNG KHÁNG SINH 4.1 Nguyên tắc điều trị - Nếu sốt cao rét run cần điều trị nội trú, các trƣờng hợp nhẹ có thể điều trị và theo dõi ngoại trú. Cần cấy vi khuẩn niệu, máu (nếu có sốt cao) trƣớc khi bắt đầu dùng kháng sinh. Trong khi chờ đợi kết quả cấy vi khuẩn có thể bắt đầu dùng kháng sinh ngay. Nếu sau 3 - 5 ngày điều trị, triệu chứng lâm sàng không đỡ cần điều chỉnh kháng sinh theo kết quả cấy vi khuẩn và kháng sinh đồ. 4.2 Điều trị cụ thể a) Kháng sinh đường uống
- 289. Bộ Y tế| VIÊM THẬN BỂ THẬN CẤP 289 - Một trong những thuốc kháng sinh đƣợc lựa chọn đầu tiên đối với VTBT không biến chứng trong 7 – 14 ngày bằng đƣờng uống nếu triệu chứng không nặng: + Amoxicilin: 500 mg x 3 lần/ngày, tối đa 6g/ngày. + Amoxicilin-clavulanat: 500/62,5 mg x 3 viên/ ngày, chia 3 lần. + Cephalosporin (thế hệ 2, thế hệ 3): Cefuroxim 250mg x 2 viên/ ngày, chia 2 lần cách nhau 12h. + Trimethoprim – sulfamethoxazol: 80/400 mg x 4 viên chia 2 lần cách nhau 12 h. + Fluoroquinolon: nhóm này cần lƣu ý không sử dụng cho phụ nữ có thai và đang cho con bú, không sử dụng cho trẻ em < 15 tuổi, cần giảm liều ở ngƣời bệnhngƣời bệnh suy thận. Thận trọng với ngƣời bệnhngƣời bệnh suy gan: Ciprofloxacin 250mg – 500 mg x 2 viên, chia 2 lần hoặc Norfloxacin 400mg x 2 viên chia 2 lần hoặc Ofloxacin 200mg x 2 viên chia 2 lần. - Kết hợp giảm đau chống co thắt: drotaverin, hyoscin, metamizol.. - Uống nhiều nƣớc hoặc truyền dịch đủ để đảm bảo lƣợng nƣớc tiểu nhiều ≥ 1500 - 2000 ml/24h. - Nếu tình trạng lâm sàng không tiến triển tốt (hội chứng nhiễm khuẩn rõ, vẫn sốt, tiểu đục, đau, mất nƣớc...…) nên chuyển vào điều trị nội trú hoặc lên tuyến trên. b) Kháng sinh đường tiêm: - Amoxicilin hoặc ampicilin 1 g x 4 lọ/ ngày chia 4 lần tiêm tĩnh mạch x 10 – 14 ngày. - Hoặc amoxicilin-clavulanat 875/125 mg x 2 lần/ngày tiêm TM. - Hoặc ampicilin-sulbactam 1500 mg x 4 lần/ ngày tiêm TM. - Hoặc cephalosporin (thế hệ 2, thế hệ 3): 10 – 14 ngày + Cefuroxim 750 mg x 3 lần/ngày tiêm TM. + Hoặc cefotaxim 1g x 3 lần/ ngày tiêm TM. + Hoặc ceftriaxon 1g – 2g / ngày tiêm TM. + Hoặc cefoperazon 1-2g x 2 lần/ngày tiêm TM. Hoặc: - Imipenem-cilastatin 250 – 500 mg x 4 – 3 lần/ngày. - Hoặc meropenem 500 mg x 3 lần/ngày.
- 290. Bộ Y tế| VIÊM THẬN BỂ THẬN CẤP 290 - Hoặc ertapenem 1000 mg x 1 lần/ngày. Hoặc: - Fluoroquinolon: + Ciprofloxacin 200 mg – 400 mg x 2 lần/ngày. + Hoặc levofloxacin 250 mg –750 mg x 1 lần/ngày. Đối với fluoroquinolon, có thể truyền 3 ngày, sau đó chuyển sang đƣờng uống tiếp. Cần lưu ý: Thuốc có thể gây ra rối loạn tiêu hóa nhƣ nôn, buồn nôn và không đƣợc dùng cho phụ nữ có thai, trẻ em dƣới 15 tuổi. - Kết hợp với 1 thuốc trong các thuốc trên với aminoglycosid tiêm tĩnh mạch (TM) hoặc tiêm bắp (TB): Gentamicin hoặc tobramicin 3 – 5 mg/kg/24h. amikacin 15 mg/kg/24 giờ. Thận trọng với ngƣời già, cần giảm 1/2 liều ở ngƣời suy thận có mức lọc cầu thận dƣới 30ml/ph. - Nếu cấy nƣớc tiểu có trực khuẩn Gram-âm (-): Cephalosporin thế hệ 3 hoặc fluoroquinolon. - Nếu cấy nƣớc tiểu có vi khuẩn Gram-dƣơng (+): Amoxicilin/ampcilin 1g x 6 lần/ngày tiêm TM. Có thể kết hợp với nhóm aminoglycosid để ngăn chặn nguy cơ nhiễm vi khuẩn đƣờng ruột trong khi chờ đợi kết quả cấy máu, nƣớc tiểu và có kháng sinh đồ. - Nếu không có biến chứng, hết sốt, từ ngày thứ 10 đến ngày thứ 14 chuyển sang kháng sinh đƣờng uống. Kháng sinh duy trì trong 3 tuần kể cả khi diễn biến lâm sàng đã đƣợc cải thiện nhanh chóng. Cần cấy nƣớc tiểu kiểm tra lại sau 1 tuần ngừng thuốc. - Nếu vẫn sốt, vi khuẩn niệu tồn tại 48 giờ đến 72 giờ, hoặc tiếp tục có dấu hiệu nhiễm khuẩn sau 3 ngày điều trị, cần tìm kiếm tắc nghẽn, ổ nhiễm khuẩn lan rộng hoặc hình thành ổ áp xe thận. Siêu âm, chụp cắt lớp (CT) thận có thể phát hiện đƣợc vị trí tắc nghẽn và ổ áp xe quanh thận để có chỉ định ngoại khoa dẫn lƣu. 4.3 Ngoài các thuốc kháng sinh cần phối hợp thêm: - Bù đủ dịch bằng đƣờng uống và/hoặc đƣờng truyền tĩnh mạch: NaCl 0,9% hoặc Ringer 5%, Glucose 5% đảm bảo lƣợng nƣớc tiểu > 50 ml/giờ. - Giảm đau, giãn cơ trơn khi đau: + Phloroglucinol hydrat, trimethylphloroglucinol: viên uống - đặt, ống tiêm x 4 lần/ngày . + Papaverin hydrochlorid viên uống, ống tiêm x 2-3 lần/ngày. + Tiemonium metylsulfat: viên uống, ống tiêm x 1 - 3 lần/ngày
- 291. Bộ Y tế| VIÊM THẬN BỂ THẬN CẤP 291 4.4 Một số trƣờng hợp không điển hình: - Cấy vi khuẩn không mọc: do tắc nghẽn nƣớc tiểu hoàn toàn vi khuẩn không di chuyển đƣợc hoặc đã dùng kháng sinh trƣớc đó. Chỉ định chụp UIV cấp có thể đƣợc đặt ra để xác minh chẩn đoán. - Diễn biến lâm sàng không thuận lợi mặc dù đã điều trị: tình trạng toàn thân không cải thiện hơn, chƣa cắt sốt có chỉ định chụp UIV cấp để xem xét điều trị can thiệp ngoại khoa. 4.5 Một số trƣờng hợp cần lƣu ý: - VTBT cấp ở ngƣời có thai: + Thƣờng gặp ở 3 tháng cuối. + Thận trọng khi sử dụng thuốc kháng sinh. Có thể dùng nhóm sulfamid, penicilin (amoxicilin). + Không chỉ định chụp X-quang. + Trƣờng hợp đài bể thận giãn kèm theo không đáp ứng thuốc cần xem xét chụp UIV để tìm nguyên nhân gây tắc nghẽn cơ giới và thận trọng chỉ định ngoại khoa. + Mọi thăm dò hình thái khác chỉ tiến hành sau khi đẻ. - VTBT cấp tái phát nhiều lần: + Mỗi lần tái phát sẽ làm biến dạng đài thận, tái phát nhiều lần sẽ gây xơ hóa và teo nhu mô thận. + Nên điều trị kháng sinh kéo dài để dự phòng tái phát và tìm nguyên nhân. - VTBT cấp vô niệu: + Có thể do tắc nghẽn ở thận duy nhất có chức năng hoạt động hoặc do sốc nhiễm khuẩn. + Cả hai trƣờng hợp đều rất nặng và tiên lƣợng tử vong cao. + Giải quyết nguyên nhân tắc nghẽn là chỉ định cấp cứu. 4.6 Theo dõi sau giai đoạn điều trị: - Nếu đáp ứng thuốc tốt và không còn triệu chứng lâm sàng, cấy vi khuẩn sau 5 ngày ngừng thuốc nếu không mọc coi nhƣ đã khỏi. - Nếu không đáp ứng tốt, sau 2 tuần điều trị cần thiết: X-quang, cấy lại nƣớc tiểu để xét can thiệp sỏi và áp xe quanh thận nếu có. - Nếu không có bất thƣờng ở hệ tiết niệu: điều trị lại bằng kháng sinh khác phối hợp trong 2 tuần.
- 292. Bộ Y tế| VIÊM THẬN BỂ THẬN CẤP 292 - Nếu ngƣời bệnhngƣời bệnh tái phát với vi khuẩn cùng loại: tiếp tục điều trị 6 tuần. 4.7 Điều trị dự phòng: - Cần điều trị triệt để khi có nhiễm khuẩn tiết niệu dƣới. - Điều trị sớm các nguyên nhân gây nghiễm khuẩn tiết niệu, gây tắc nghẽn đƣờng tiết niệu. - Uống đủ nƣớc hàng ngày, không nhịn tiểu. TỪ VIẾT TẮT TRONG BÀI UIV Chụp niệu đồ tĩnh mạch UPR Chụp thận ngƣợc dòng VK Vi khuẩn VTBT Viêm thận bể thận TÀI LIỆU THAM KHẢO 1. Canbaz S, Peksen Y, Sunbul M et coll. Antibiotic prescribing and urinary tract infection. Int J Antimicrob Agents 2002 ; 20: 407-11 2. Kawashima A, Sandler CM, Goldman SM. Imaging in acute renal infection. Brit J Urol 2000; 86 Suppl. 1:70-9 3. Krieger JN. Urinary tract infections: What’s new?. J Urol. 2002; 168: 2351–8 4. Pangon B, Chaplain C: Pyélonéphrite aiguë: bactériologie et évolution des résistances. Pathologie Biologie 2003; 51 : 503–7 5. Urinary tract infectons: The Merck Manual eighteenth edition 2006:1968 – 1975 Recommendations. 6. Jurgen Floege, Richard J.Johnson, John Feehally. Comprehensive Clinical Nephrology 2010: 629- 640.
- 293. Bộ Y tế| SỎI THẬN TIẾT NIỆU NHIỄM TRÙNG 293 SỎI THẬN TIẾT NIỆU NHIỄM TRÙNG Sỏi thận tiết niệu khá thƣờng gặp, đƣợc phát hiện ngày càng nhiều. Tỷ lệ ngƣời bệnhngƣời bệnh suy thận do sỏi cũng khá cao. Sỏi thận và niệu quản chiếm đa số (90%), trong đó sỏi canxi chiếm chủ yếu 80%, sỏi uric chiếm 10 – 15%. Nam giới gặp nhiều hơn nữ, gấp 3 lần. Chế độ ăn uống chứa nhiều protein động vật, nhiều canxi, oxalat... là yếu tố nguy cơ tạo sỏi. 1. NGUYÊN NHÂN Có nguyên nhân tại chỗ và nguyên nhân toàn thể. a) Nguyên nhân tại chỗ: Yếu tố thuận lợi cho tắc nghẽn nƣớc tiểu - Do bẩm sinh: Trào ngƣợc bàng quang – niệu quản, bệnh lý chỗ nối bể thận – niệu quản, túi thừa hệ tiết niệu, thận móng ngựa, đa nang… - Do mắc phải: Chít hẹp đài thận, hẹp niệu quản, hẹp niệu đạo, phì đại tuyến tiền liệt, bệnh lý cổ bàng quang… b) Nguyên nhân toàn thể: Do các rối loạn chuyển hóa gây ra sỏi canxi, sỏi uric, sỏi oxalat, sỏi cystin. Một số trƣờng hợp do nguyên nhân di truyền. c) Do vi khuẩn: Nhiễm khuẩn tiết niệu do các vi khuẩn tiết ra men Urease làm phân huỷ ure tạo thành amoniac, amoniac bị phân huỷ sẽ gây kiềm hoá nƣớc tiểu từ đó dễ tạo thành sỏi (sỏi Struvit). 2. CHẨN ĐOÁN 2.1. Chẩn đoán xác định Chẩn đoán xác định dựa vào tiền sử bệnh, các biểu hiện lâm sàng, xét nghiệm sinh hóa máu và nƣớc tiểu, các thăm dò cận lâm sàng nhƣ siêu âm, X- quang bụng, UIV, CT scan, chụp bể thận ngƣợc dòng, xuôi dòng. a) Lâm sàng - Khai thác tiền sử, diễn biến bệnh, tiền sử gia đình... - Triệu chứng toàn thân: Sốt kèm rét run, có thể sốt cao 39 – 400 C trong viêm thận - bể thận cấp, có thể sốc nhiễm khuẩn. - Triệu chứng cơ năng: Đau là triệu chứng điển hình của sỏi thận tiết niệu do sỏi gây tắc nghẽn và di chuyển. Hỏi bệnh sẽ phát hiện: + Đau thận: Đau thắt lƣng, đau âm ỉ vùng thắt lƣng (sỏi thận). + Đau niệu quản: Cơn đau quặn thận lan xuống dƣới kèm dấu hiệu về tiểu tiện (sỏi niệu quản).
- 294. Bộ Y tế| SỎI THẬN TIẾT NIỆU NHIỄM TRÙNG 294 + Đau bàng quang: Ít gặp, thƣờng thành cơn kèm theo dấu hiệu nhiễm khuẩn và rối loạn tiểu tiện, có thể lan xuống niệu đạo (sỏi bàng quang). + Đái máu: Đại thể, vi thể, thƣờng kèm theo đau. + Rối loạn tiểu tiện: Đái buốt, rắt, đái mủ… + Dấu hiệu tắc nghẽn: Đái khó ngắt quãng, tắc, thận to ứ nƣớc. - Triệu chứng thực thể: + Chạm thận, bập bềnh thận +/-. + Vỗ hông lƣng +/-. b) Cận lâm sàng - Công thức máu: Bạch cầu tăng, chủ yếu đa nhân tăng. - Protein niệu: Protein niệu < 1g/24h khi viêm thận bể thận cấp. - Tế bào niệu: Hồng cầu niệu, bạch cầu niệu thƣờng gặp, có thể thấy cặn canxi, phosphat, urat… - Cấy vi khuẩn niệu (+) khi có nhiễm khuẩn. Thƣờng gặp E. coli, Proteus, Klebsiella… - Siêu âm: Phát hiện đƣợc sỏi cản quang và không cản quang ở vị trí nhu mô thận, đài bể thận, niệu quản 1/3 trên và 1/3 dƣới. Phát hiện đƣợc, tình trạng sỏi gây tắc nghẽn, thận to (hình ảnh ứ nƣớc, ứ mủ bể thận, niệu quản giãn, máu cục bể thận…). - Chụp X-quang bụng không chuẩn bị: Có thể thấy sỏi cản quang ở hệ tiết niệu. - Chụp UIV: Không thực hiện khi đang nhiễm khuẩn nặng, hoặc khi có suy thận cấp. - Chụp ngƣợc dòng (UPR): Nếu không phát hiện đƣợc nguyên nhân gây ứ nƣớc thận cần chụp UPR, nhƣng cảnh báo nguy cơ gây nhiễm khuẩn sau thủ thuật. - Chụp bể thận xuôi dòng: Tiến hành khi UPR không thực hiện đƣợc ở ngƣời bệnhngƣời bệnh có ứ nƣớc bể thận. - Chụp cắt lớp vi tính CT: Phân biệt sỏi gây nhiễm khuẩn áp xe nhu mô thận, bể thận hay khối u thận tiết niệu. - Cấy máu: Nếu sốt cao > 380 C kèm rét run, thƣờng gặp VK Gram-âm nhƣ E. coli hoặc Gram-dƣơng. 2.2. Chẩn đoán phân biệt: Một số triệu chứng lâm sàng và cận lâm sàng có thể gặp trong các bệnh khác. - Phân biệt đái máu: Do sỏi, khối u, lao tiết niệu, viêm bàng quang.
- 295. Bộ Y tế| SỎI THẬN TIẾT NIỆU NHIỄM TRÙNG 295 - Phân biệt trên X-quang: Cản quang ngoài hệ thận tiết niệu, vôi hóa do lao, giãn đài bể thận do nguyên nhân không phải do sỏi tiết niệu. - Phân biệt biến chứng: Vô niệu và nhiễm khuẩn tiết niệu do nguyên nhân khác. - Phân biệt đau: Do sỏi thận tiết niệu, viêm túi mật, ruột thừa, viêm tụy, viêm buồng trứng, nang buồng trứng. 3. ĐIỀU TRỊ - Sỏi thận - tiết niệu có thể gây ra nhiều biến chứng nhƣ nhiễm khuẩn tiết niệu, viêm thận bể thận cấp - mạn, nặng có thể dẫn đến nhiễm khuẩn huyết; đái máu, vô niệu và suy thận cấp. - Nguyên tắc điều trị: + Điều trị triệu chứng. + Điều trị triệt để. 3.1 Điều trị triệu chứng bao gồm: - Hạ sốt: Paracetamol 500mg x 1-2 viên/ lần khi sốt cao > 380 C. Thận trọng có thể gây suy gan cấp do thuốc. - Điều trị nhiễm khuẩn tiết niệu (tiểu buốt, rắt, có thể đục): Kháng sinh uống: + Trimethoprim – sulfamethoxazol: 80/400 mg x 4 viên chia 2 lần cách nhau 12 h x 3 ngày, lƣu ý phản ứng dị ứng chậm. + Hoặc nitrofurantoin 100 mg x 4 lần/ ngày x 7 ngày + Hoặc amoxicilin: 250-500 mg x 3-6 viên/ ngày, chia 3 lần. + Amoxicilin-clavulanat: 500 mg x 3 viên/ ngày, chia 3 lần x 3 ngày. Nếu không uống đƣợc và tình trạng nặng có thể chuyển đƣờng tiêm TM: 1 g x 2 lọ/ ngày, chia 2 lần. + Hoặc cephalexin 500mg x 4 viên chia 4 lần/ ngày x 10 ngày - Giảm đau giãn cơ trơn khi có cơn đau quặn thận: + Drotaverin 40mg x 3 viên/ ngày chia 3 lần đƣờng uống. + Spasmaverin 40mg x 4 viên/ ngày đƣờng uống, hoặc x 4 ống/ngày đƣờng tiêm 3.2 Điều trị khi có biến chứng: a) Thuốc giảm đau: - Phloroglucinol 40 mg x 4 viên/ ngày chia 3-4 lần khi đau, đƣờng uống, hoặc x 4 ống/ngày đƣờng tiêm.
- 296. Bộ Y tế| SỎI THẬN TIẾT NIỆU NHIỄM TRÙNG 296 - Tiemonium 5mg x 1 ống/ lần nếu cơn đau quặn thận, đƣờng tiêm. b) Kháng sinh: - Amoxicilin hoặc ampicilin 1 g x 4 lọ/ ngày chia 4 lần tiêm tĩnh mạch x 10 – 14 ngày. - Hoặc cephalosporin (thế hệ 2, thế hệ 3): 10 – 14 ngày. + Cefuroxim 250mg x 2 lần/ngày đƣờng uống, hoặc cefuroxim đƣờng tiêm TM. + Hoặc cefotaxim 1g x 3 lần/ngày tiêm TM. + Hoặc ceftriaxon 1g /ngày tiêm TM. Hoặc: - Fluoroquinolon đƣờng uống: trong 3 – 7 ngày, có thể tới 10 ngày + Ciprofloxacin 250mg – 500 mg x 2 lần/ngày. + Hoặc norfloxacin 400 mg x 2 lần/ngày. + Hoặc ofloxacin 200mg x 2 lần/ngày. Có thể truyền 3 ngày, sau đó chuyển sang đƣờng uống tiếp. Cần lưu ý: Thuốc có thể gây ra rối loạn tiêu hóa nhƣ nôn, buồn nôn và không đƣợc dùng cho phụ nữ có thai, trẻ em dƣới 15 tuổi. - Viêm thận – bể thận cấp (sốt cao rét run, bạch cầu máu cao, tiểu buốt rắt đục, đau hố thận, cấy vi khuẩn máu và niệu dƣơng tính...): Xem bài Viêm thận bể thận cấp. c) Cầm máu khi có đái máu toàn bãi: - Transamin 500 mg x 2- 4 viên chia 2 lần đƣờng uống, nếu đái máu nặng chuyển sang tiêm TM. d) Truyền máu cấp cứu nếu đái máu nhiều gây tụt huyết áp. e) Điều trị suy thận cấp: Nếu vô niệu cần lọc máu cấp cứu, không trì hoãn khi kali máu ≥ 6,5 mmol/l. 3.3 Điều trị nguyên nhân: Giải phóng tắc và bán tắc do sỏi: - Tán sỏi: + Tán ngoài cơ thể: Sỏi < 2 cm ở bể thận, đoạn đầu và cuối niệu quản. + Tán sỏi nội soi qua da: Nhiều sỏi bể thận. + Tán sỏi nội soi laser: Qua đuờng nội soi bàng quang - niệu quản và bể thận.
- 297. Bộ Y tế| SỎI THẬN TIẾT NIỆU NHIỄM TRÙNG 297 - Lấy sỏi nội soi: Sỏi nhỏ ở niệu quản đoạn dƣới, ở bàng quang, ở niệu đạo. - Mổ lấy sỏi: Chỉ mổ mở khi sỏi to hoặc sỏi san hô bể thận. Mổ nội soi qua da, qua niệu quản áp dụng nhiều ở các nƣớc. 4. TIẾN TRIỂN VÀ BIẾN CHỨNG Tùy thuộc vào kích thƣớc, vị trí của sỏi có thể gặp các biến chứng sau: a) Biến chứng cơ học do sỏi di chuyển: - Vô niệu – suy thận cấp: Tắc nghẽn cả 2 bên. - Vỡ bể thận hoặc niệu quản do ứ nƣớc: Ít gặp. b) Biến chứng nhiễm khuẩn: Viêm thận bể thận cấp, mạn, ứ mủ bể thận, hoại tử thận, hoại tử núm thận, suy thận. - Nhiễm khuẩn tại nhu mô thận: Viêm thận bể thận cấp biểu hiện sốt cao, đau thắt lƣng. Nguy cơ nhiễm khuẩn huyết hoặc làm hỏng thận do ứ mủ bể thận nếu không điều trị kịp thời. - Nhiễm khuẩn tiết niệu không có biểu hiện toàn thân: Sỏi kèm theo nhiễm khuẩn tiết niệu, cấy vi khuẩn dƣơng tính, không có sốt, không có hội chứng bàng quang cấp. 5. DỰ PHÒNG - Với bất kỳ loại sỏi nào cũng cần: + Uống nhiều nƣớc, đảm bảo lƣợng nƣớc tiểu khoảng 1,5 đến 2 lít/ngày. + Điều trị các đợt nhiễm khuẩn, viêm thận bể thận. - Đối với sỏi canxi: + Nƣớc dùng cho ăn uống ít thành phần canxi. + Hạn chế ăn thức ăn có nhiều canxi. + Một số thuốc nhƣ allopurinol điều trị kéo dài cần đƣợc theo dõi cẩn thận. - Dự phòng sỏi uric: + Duy trì pH niệu kiềm. + Cho uống bicarbonat natri 5-10g/ngày. + Cho allopurinol 100-300 mg/ngày nếu có tăng axít uric máu.
- 298. Bộ Y tế| SỎI THẬN TIẾT NIỆU NHIỄM TRÙNG 298 TÀI LIỆU THAM KHẢO 1. Canbaz S, Peksen Y, Sunbul M et al. Antibiotic prescribing and urinary tract infection. Int J Antimicrob Agents 2002 2. Krieger JN. Urinary tract infections: What’s new?. J Urol. 2002 3. Urinary tract infections: The Merck Manual eighteenth edition 2006 4. Jurgen Floege, Richard J.Johnson, John Feehally. Comprehensive Clinical Nephrology . Elservier 2010 Four edition 5. M.Akimoto, E.Higashihara, H.Kumon et al. Treatment of urolithiasis Spinger 2001
- 299. Bộ Y tế| VIÊM NIỆU ĐẠO CẤP KHÔNG DO LẬU 299 VIÊM NIỆU ĐẠO CẤP KHÔNG DO LẬU Viêm niệu đạo cấp có thể do nguyên nhân nhiễm khuẩn, ký sinh trùng, virus hoặc nguyên nhân cơ học. Viêm niệu đạo cấp có thể là tổn thƣơng đơn độc hoặc phối hợp với viêm bàng quang, viêm thận bể thận, viêm tiền liệt tuyến, viêm tinh hoàn và mào tinh hoàn. 1. NGUYÊN NHÂN - Nguyên nhân viêm niệu đạo đƣợc chia làm hai nhóm: Viêm niệu đạo do lậu và không do lậu. - Các nguyên nhân gây viêm niệu đạo không do lậu thƣờng gặp là: + Chlamydia trachomatis + Mycoplasma + Trichomonas vaginalis + Candida albicans + Herpes simplex virus + Streptococcus + Staphylococcus saprophyticus + Escherichia coli. 2. CHẨN ĐOÁN XÁC ĐỊNH a) Lâm sàng - Chẩn đoán xác định có viêm niệu đạo dễ, chủ yếu dựa vào lâm sàng. Soi và cấy dịch niệu đạo để biết loại vi khuẩn, nấm giúp lựa chọn kháng sinh. + Có tiền sử mới có quan hệ tình dục từ vài ngày đến vài tuần hoặc không. + Xuất hiện chảy mủ, dịch niệu đạo. + Đái buốt hoặc nóng rát khi đi tiểu. b) Xét nghiệm - Soi dịch niệu đạo: Nhiều bạch cầu, có thể thấy vi khuẩn, nấm. - Cấy dịch niệu đạo hoặc nƣớc tiểu đầu bãi: Có vi khuẩn, nấm. - Đối với Chlamydia: Chẩn đoán xác định có thể dựa vào phản ứng huyết thanh dƣơng tính, vì nuôi cấy khó khăn.
- 300. Bộ Y tế| VIÊM NIỆU ĐẠO CẤP KHÔNG DO LẬU 300 3. ĐIỀU TRỊ Tùy từng tác nhân gây bệnh mà vấn đề lựa chọn thuốc điều trị có khác nhau. a) Điều trị người bệnhngười bệnh nhiễm Chlamydia - Có thể lựa chọn một trong các thuốc sau: + Doxycyclin 100 mg/lần, uống 2 lần/ngày, khoảng cách giữa các lần đƣa thuốc 12 giờ, thời gian dùng thuốc 1 tuần. + Ofloxacin 300 mg/lần, uống 2 lần/ngày, khoảng cách giữa các lần đƣa thuốc 12 giờ, thời gian dùng thuốc 1 tuần. + Erythromycin 500 mg/lần, uống 4 lần/ngày, khoảng cách giữa các lần đƣa thuốc 6 giờ, thời gian dùng thuốc 1 tuần. - Điều trị cho cả ngƣời cùng quan hệ tình dục và ngƣời bệnhngƣời bệnh. b) Điều trị người bệnhngười bệnh nhiễm Trichomonas - Thuốc lựa chọn là metronidazol: + Metronidazol 500 mg/lần, uống 2 lần/ngày, khoảng cách giữa các lần đƣa thuốc 12 giờ, thời gian dùng thuốc 7 ngày. - Điều trị cho cả ngƣời cùng quan hệ tình dục và ngƣời bệnhngƣời bệnh. c) Điều trị người bệnhngười bệnh viêm niệu đạo do nấm - Nấm Candida albicans rất thƣờng gặp gây viêm âm đạo. Tuy nhiên viêm niệu đạo do nấm ít gặp. - Thuốc điều trị chống nấm có thể lựa chọn là: + Fluconazol viên 50 mg, 150 mg. + Itraconazol viên 100 mg + Ketoconazol viên 200 mg - Các thuốc chống nấm hiếm khi gây dị ứng. Tác dụng độc với gan, thận đã đƣợc ghi nhận. Vì vậy cần theo dõi chức năng gan, thận khi dùng thuốc. d) Điều trị viêm niệu đạo do các vi khuẩn thông thường: - Lựa chọn điều trị tƣơng tự nhƣ điều trị viêm bàng quang cấp. Tốt nhất là điều trị dựa vào kháng sinh đồ. Nếu không có kết quả cấy vi khuẩn: Lựa chọn một trong các thuốc trong nhóm kháng sinh fluoroquinolon, beta-lactam, trimethoprim-sulfamethoxazol với liệu trình ngắn từ 3 - 5 ngày. - Cần giữ vệ sinh bộ phận sinh dục ngoài và điều trị phối hợp viêm âm đạo. e) Điều trị viêm niệu đạo cấp phối hợp với viêm tiền liệt tuyến, viêm tinh hoàn
- 301. Bộ Y tế| VIÊM NIỆU ĐẠO CẤP KHÔNG DO LẬU 301 Những tình trạng viêm phối hợp này thƣờng nặng hơn so với viêm niệu đạo cấp thông thƣờng. Điều trị nhƣ điều trị viêm tiền liệt tuyến, viêm tinh hoàn. 4. TIÊN LƢỢNG Viêm niệu đạo cấp thƣờng khỏi hẳn nếu đƣợc điều trị từ sớm và đúng. Nếu không đƣợc điều trị từ sớm có thể dẫn tới viêm bàng quang hoặc viêm thận bể thận. TÀI LIỆU THAM KHẢO 1. Bệnh học nội khoa tập 1, Nhà xuất bản Y học. 2012. 2. Hƣớng dẫn điều trị nhiễm khuẩn đƣờng tiết niệu ở Việt Nam, Hội thận học Việt Nam, 2013. 3. Robert B. Taylor, Manual of Family Practice, Little Brown and Company, Boston Massachusetts, 1997. 4. Massry & Glassock’s. Text book of Nephrology. Fourth edition. Lippincott Williams & Wilkins. 2002. 5. Therapeutic Guidelines Antibiotic. Version 14. Therapeutic Guidelines Limited, Melbourne. 2010. 6. Grabe M., Bjerklund – Johansen T.E., H Botto et al. Guidelines on Urological Infections. European Association of Urology. 2012.
- 302. Bộ Y tế| VIÊM BÀNG QUANG CẤP 302 VIÊM BÀNG QUANG CẤP Viêm bàng quang cấp là tình trạng nhiễm khuẩn cấp tính tại bàng quang. Biểu hiện lâm sàng thƣờng có hội chứng bàng quang rõ với đái buốt, đái rắt, có thể có đái máu, đái mủ ở cuối bãi. Xét nghiệm nƣớc tiểu có bạch cầu niệu và vi khuẩn niệu. Bệnh thƣờng gặp ở nữ với tỷ lệ nữ/nam = 9/1. 1. NGUYÊN NHÂN GÂY BỆNH a) Các loại vi khuẩn thường gặp: Vi khuẩn Gram-âm chiếm khoảng 90%, vi khuẩn Gram-dƣơng chiếm khoảng 10%. Thƣờng gặp là: - Escherichia coli: 70 - 80% ngƣời bệnhngƣời bệnh. - Proteus mirabilis: 10 - 15% ngƣời bệnhngƣời bệnh. - Klebsiella: 5 - 10% ngƣời bệnhngƣời bệnh. - Staphylococus saprophyticus: 5 - 10% ngƣời bệnhngƣời bệnh. - Pseudomoras aeruginosa: 1 - 2% ngƣời bệnhngƣời bệnh. - Staphylococus aureus: 1 - 2% ngƣời bệnhngƣời bệnh. b) Nguyên nhân thuận lợi: - Phì đại lành tính hoặc u tuyến tiền liệt. - Sỏi, u bàng quang. - Hẹp niệu đạo, hẹp bao qui đầu. - Đái tháo đƣờng. - Có thai. - Đặt sonde dẫn lƣu bàng quang hoặc can thiệp bàng quang, niệu đạo. 2. CHẨN ĐOÁN 2.1. Chẩn đoán xác định: Dựa vào lâm sàng và cận lâm sàng. a) Lâm sàng: - Có hội chứng bàng quang rõ với đái buốt, đái rắt, có thể đái máu, đái mủ cuối bãi. - Có thể có đau nhẹ vùng trên khớp mu khi bàng quang căng. - Đôi khi triệu chứng không điển hình, chỉ có nóng rát khi đi tiểu hoặc đái rắt. - Thƣờng không sốt hoặc chỉ sốt nhẹ ( nhiệt độ < 38o C ). b) Cận lâm sàng:
- 303. Bộ Y tế| VIÊM BÀNG QUANG CẤP 303 - Xét nghiệm nƣớc tiểu: + Bạch cầu niệu dƣơng tính từ (++) đến (+++) (≥ 104 bạch cầu/ml), có bạch cầu đa nhân thoái hóa. + Vi khuẩn niệu ≥ 105 /ml nƣớc tiểu. Tuy nhiên chỉ cần cấy nƣớc tiểu khi có nguyên nhân thuận lợi, điều trị thông thƣờng không đáp ứng, tái phát hoặc nam giới. + Không có protein niệu trừ khi có đái máu, đái mủ đại thể. - Xét nghiệm máu: + Thƣờng không cần xét nghiệm. + Bạch cầu máu thƣờng không cao. 3. ĐIỀU TRỊ 3.1. Nguyên tắc điều trị: - Điều trị chống nhiễm khuẩn. - Điều trị loại bỏ nguyên nhân thuận lợi. - Điều trị dự phòng tái phát. 3.2. Điều trị cụ thể: a) Thể viêm bàng quang cấp thông thường: Có thể dùng một trong những thuốc sau: - Trimethoprim – sulfamethoxazol: viên 80/400 mg, uống 1 viên/lần, 2 lần/ngày cách nhau 12 giờ trong 3 - 5 ngày. - Cephalexin: viên 500 mg, uống 1 viên/lần, 2 lần/ngày cách nhau 12 giờ trong 5 ngày. - Nitrofurantoin: viên 100 mg, uống 1 viên/lần, 2 lần/ngày cách nhau 12 giờ trong 5 ngày. - Amoxicilin-clavulanat: viên 500/125 mg, uống 1 viên/lần, 2 lần/ngày cách nhau 12 giờ trong 5 ngày. - Nhóm fluoroquinolon không phải là lựa chọn đầu tay trừ khi điều trị các kháng sinh khác đã thất bại. Thuốc thƣờng đƣợc chọn là norfloxacin 400 mg, uống mỗi lần 1 viên cách nhau 12 giờ trong 3 - 5 ngày. b) Viêm bàng quang cấp ở phụ nữ có thai: Có thể dùng một trong những thuốc sau: - Cephalexin: Viên 500 mg, uống 1 viên/lần, 2 lần/ngày cách nhau 12 giờ trong 5 - 7 ngày.
- 304. Bộ Y tế| VIÊM BÀNG QUANG CẤP 304 - Nitrofurantoin: Viên 100 mg, uống 1 viên/lần, 2 lần/ngày trong 5 - 7 ngày. - Amoxicilin-clavulanat: Viên 500/125 mg, uống 1 viên/lần, 2 lần/ngày trong 5 - 7 ngày. - Nếu cấy có vi khuẩn niệu (+), lựa chọn theo kháng sinh đồ, vẫn cần chú ý thuốc chống chỉ định ở phụ nữ có thai. c) Viêm bàng quang cấp ở nam giới: - Điều quan trọng là cần tìm nguyên nhân liên quan nhƣ viêm tuyến tiền liệt, viêm tinh hoàn, mào tinh hoàn… để có lựa chọn kháng sinh và thời gian điều trị cho thích hợp. Khi chƣa rõ có nguyên nhân liên quan, thời gian dùng thuốc cũng nên kéo dài hơn. - Điều trị thông thƣờng nhƣ sau: + Trimethoprim – sulfamethoxazol: Viên 80/400 mg, uống 1 viên/lần, 2 lần/ngày trong 14 ngày. + Cephalexin: Viên 500 mg, uống 1 viên/lần, 2 lần/ngày trong 14 ngày. + Amoxicilin-clavulanat: Viên 500/125mg, uống 1 viên/lần, 2 lần/ngày trong 14 ngày. + Nếu phát hiện đƣợc các nguyên nhân nhƣ: viêm tuyến tiền liệt cấp hoặc mạn tính… sẽ có phác đồ điều trị riêng. d) Điều trị viêm bàng quang cấp có nguyên nhân thuận lợi: - Loại bỏ các nguyên nhân gây tắc đƣờng bài niệu. - Thời gian dùng kháng sinh nên kéo dài từ 7 - 10 ngày. đ) Uống đủ nước: Nên uống đủ nƣớc để lƣợng nƣớc tiểu ít nhất đạt > 1,5 lít/24 giờ. Không nhịn tiểu quá 6 giờ. e) Tác dụng phụ và tương tác thuốc: - Nhóm fluoroquinolon: Không dùng nhóm quinolon cho phụ nữ có thai, cho con bú, trẻ em dƣới 15 tuổi, ngƣời có tiền sử co giật và có tiền sử dị ứng với thuốc. Thận trọng dùng pefloxacin ở ngƣời bệnhngƣời bệnh có suy gan nặng. - Nhóm beta-lactam: Thuốc có khả năng gây sốc phản vệ nên chống chỉ định khi có tiền sử dị ứng với penicilin hoặc các thuốc trong nhóm. Giảm liều khi mức lọc cầu thận < 30 ml/phút đối với những sản phẩm có acid clavulanic và sulbactam. - Nhóm aminoglycosid: Thuốc gây độc với thận và tai. Vì vậy cần theo dõi chức năng thận và giảm liều khi có suy thận.
- 305. Bộ Y tế| 305 - Nhóm sulfamid: Thuốc ít có tác dụng phụ. Đôi khi có phản ứng dị ứng nặng kiểu hội chứng Steven-Johnson, giảm bạch cầu hạt. Chống chỉ định dùng thuốc khi có suy gan, suy thận nặng, phụ nữ có thai, quá mẫn cảm với thuốc. 4. TIÊN LƢỢNG - Đối với thể viêm bàng quang cấp thông thƣờng: Có tiên lƣợng tốt, bệnh thƣờng khỏi hẳn sau một liệu trình kháng sinh ngắn phù hợp. Tuy nhiên vi khuẩn vẫn có khả năng ngƣợc dòng lên niệu quản, bể thận, thận gây viêm thận, bể thận cấp, một tình trạng cấp cứu nội khoa. Bệnh cũng có thể tái phát. Nếu viêm tái phát từ 4 lần trở lên trong 1 năm thì cần có thái độ điều trị dự phòng. Khi viêm kéo dài hoặc hay tái phát để lại nhiều sẹo xơ đƣợc chẩn đoán là viêm bàng quang mạn tính. - Đối với thể viêm bàng quang cấp có nguyên nhân thuận lợi biến chứng thì tiên lƣợng dè dặt hơn. Bên cạnh việc điều trị kháng sinh chống nhiễm khuẩn, cần điều trị loại bỏ nguyên nhân thuận lợi nếu có thể điều trị đƣợc thì mới có tiên lƣợng tốt. Liệu pháp kháng sinh chống nhiễm khuẩn đòi hỏi dài ngày hơn. TÀI LIỆU THAM KHẢO 1. Bệnh học nội khoa tập 1, Nhà xuất bản Y học. 2012. 2. Hƣớng dẫn điều trị nhiễm khuẩn đƣờng tiết niệu ở Việt Nam, Hội thận học Việt Nam, 2013. 3. Robert B. Taylor, Manual of Family Practice, Little Brown and Company, Boston Massachusetts, 1997. 4. Massry & Glassock’s. Text book of Nephrology. Fourth edition. Lippincott Williams & Wilkins. 2002. 5. Therapeutic Guidelines Antibiotic. Version 14. Therapeutic Guidelines Limited, Melbourne. 2010. 6. Grabe M., Bjerklund – Johansen T.E., H Botto et al. Guidelines on Urological Infections. European Association of Urology. 2012.
- 306. Bộ Y tế| 306
- 307. Bộ Y tế| 307 Chƣơng XI. Sử dụng kháng sinh cho ngƣời bệnh suy giảm miễn dịch
- 308. Bộ Y tế| 308
- 309. Bộ Y tế| SUY GIẢM MIỄN DỊCH (GIẢM BẠCH CẦU HẠT TRUNG TÍNH VÀ SAU GHÉP TỦY) 309 SUY GIẢM MIỄN DỊCH (GIẢM BẠCH CẦU HẠT TRUNG TÍNH VÀ SAU GHÉP TỦY) 1. ĐỊNH NGHĨA - Hóa trị liệu và ghép tế bào gốc tạo máu cho ngƣời bệnhngƣời bệnh ung thƣ gây ra tình trạng giảm bạch cầu hạt trung tính, làm tăng nguy cơ nhiễm khuẩn nặng ở những ngƣời bệnhngƣời bệnh này. Mức độ cũng nhƣ thời gian giảm bạch cầu hạt trung tính phụ thuộc vào độ mạnh của phác đồ hóa trị liệu. Giảm bạch cầu hạt trung tính sâu, kéo dài thƣờng gặp ở các ngƣời bệnhngƣời bệnh ghép tế bào gốc đồng loại (giai đoạn trƣớc mọc mảnh ghép) và ngƣời bệnh lơ xê mi (leukemia) cấp điều trị hóa chất phác đồ tấn công. - Sốt: Khi nhiệt độ đo ở miệng của ngƣời bệnh > 38o C tại một thời điểm bất kỳ hoặc > 38o C liên tục ít nhất một giờ đồng hồ. - Giảm bạch cầu hạt trung tính: Số lƣợng tuyệt đối của bạch cầu hạt trung tính (Absolute Neutrophil Count - ANC) < 500 tế bào/µl. 2. TRIỆU CHỨNG LÂM SÀNG - Ở những ngƣời bệnh giảm bạch cầu hạt trung tính, đáp ứng viêm thƣờng không đầy đủ, do đó tình trạng nhiễm khuẩn nặng có thể chỉ biểu hiện bằng các triệu chứng dấu hiệu kín đáo. - Sốt có thể là dấu hiệu duy nhất của nhiễm khuẩn trên các ngƣời bệnh này. Ít nhất 50% ngƣời bệnh sốt giảm bạch cầu hạt trung tính có nhiễm khuẩn kín đáo hoặc biểu hiện rõ trên lâm sàng. Ít nhất 20% ngƣời bệnh giảm bạch cầu hạt trung tính < 100 tế bào/µl bị nhiễm khuẩn huyết. Tình trạng nhiễm khuẩn có thể tiến triển rất nhanh, dẫn đến tụt huyết áp và/hoặc các biến chứng đe dọa tính mạng ngƣời bệnh. Việc phát hiện sớm nhiễm khuẩn ở ngƣời bệnh giảm bạch cầu hạt trung tính và sử dụng kháng sinh theo kinh nghiệm sớm, thích hợp là vô cùng quan trọng nhằm tránh quá trình tiến triển thành nhiểm khuẩn nặng và sốc nhiễm khuẩn. - Bạch cầu hạt trung tính giảm càng nặng thì nguy cơ nhiễm khuẩn càng cao. Ngƣời bệnh có ANC giảm < 500 tế bào/µl có nguy cơ nhiễm khuẩn cao hơn rõ rệt so với khi ANC < 1000 tế bào/µl, và khi ANC < 100 tế bào/µl thì nguy cơ nhiễm khuẩn nặng cao hơn nhiều so với ngƣời bệnh có ANC < 500 tế bào/µl. Thời gian giảm bạch cầu hạt trung tính cũng là một yếu tố quan trọng liên quan chặt chẽ với tình trạng nhiễm khuẩn nặng. Những ngƣời bệnh giảm bạch cầu hạt trung tính > 7 ngày có nguy cơ nhiễm khuẩn cao hơn nhiều nhóm giảm dƣới 7 ngày. - Trƣớc một ngƣời bệnh có sốt giảm bạch cầu hạt trung tính, cần thăm khám kỹ càng các cơ quan dễ bị nhiễm khuẩn: Miệng, họng, thực quản, phổi, vùng hậu môn sinh dục, da và vị trí đƣờng vào của catheter.
- 310. Bộ Y tế| SUY GIẢM MIỄN DỊCH (GIẢM BẠCH CẦU HẠT TRUNG TÍNH VÀ SAU GHÉP TỦY) 310 3. PHÂN TẦNG NGUY CƠ - Việc phân tầng nguy cơ là cần thiết, giúp cho ngƣời bác sỹ tiên lƣợng, quyết định biện pháp và thời gian điều trị thích hợp. - Nhóm nguy cơ thấp: Ngƣời bệnh có ANC < 500 tế bào/µl trong thời gian không quá 7 ngày và không có các bệnh lý khác kèm theo hoặc không có biểu hiện rối loạn chức năng gan, thận. - Nhóm nguy cơ cao: Ngƣời bệnh có 1 trong các tiêu chuẩn sau: + Ngƣời bệnh có ANC < 500 tế bào/µl kéo dài trên 7 ngày. + Có bệnh lý khác kèm theo. + Có rối loạn chức năng gan, thận. + Điểm MASSC < 21 điểm (Multinational Association for Supportive Care in Cancer). - Những ngƣời bệnh thuộc nhóm nguy cơ cao bắt buộc phải đƣợc điều trị kháng sinh đƣờng tĩnh mạch và theo dõi sát trong thời gian nằm viện. 4. CÁC XÉT NGHIỆM CẦN THIẾT - Cấy máu khi sốt: Trƣớc khi sử dụng kháng sinh, cấy từ 2 vị trí (1 vị trí ở tĩnh mạch ngoại biên, 1 vị trí từ catheter nếu có). - Cấy nƣớc tiểu, cấy dịch nếu nghi ngờ nguồn nhiễm khuẩn. - Tổng phân tích tế bào máu. - Chức năng gan, thận, điện giải đồ. - Thăm dò chẩn đoán hình ảnh: Chụp X-quang phổi, chụp cắt lớp vi tính nếu cần. 5. ĐIỀU TRỊ KHÁNG SINH a) Nguyên tắc: Phải coi tình trạng nhiễm khuẩn trên ngƣời bệnh giảm bạch cầu hạt trung tính nhƣ một cấp cứu nội khoa. Sử dụng kháng sinh phổ rộng, liều cao càng sớm càng tốt, lý tƣởng nhất là trong vòng 60 phút khi có dấu hiệu sốt hoặc nhiễm khuẩn (điều chỉnh liều theo chức năng gan thận). Mục tiêu là phải bao phủ đƣợc hầu hết các tác nhân vi khuẩn gây bệnh. Khi có kết quả nuôi cấy vi khuẩn, cần điều chỉnh kháng sinh theo kháng sinh đồ.
- 311. Bộ Y tế| SUY GIẢM MIỄN DỊCH (GIẢM BẠCH CẦU HẠT TRUNG TÍNH VÀ SAU GHÉP TỦY) 311 Bảng II.21. Một số chủng vi khuẩn thƣờng gặp ở ngƣời bệnh sốt giảm bạch cầu hạt trung tính Gram-âm Gram-dƣơng Escherichia coli Coagulase - negative staphylococci Klebsiella spp. Staphylococcus aureus Enterobacter Enterococcus spp. Pseudomonas aeruginosa Viridans group streptococci Acinetobacter spp. Streptococcus pneumoniae Proteus spp. Streptococcus pyogenes Stenotrophomonas maltophila Listeria monocytogenes b) Phác đồ sử dụng kháng sinh cho ngƣời bệnh sốt giảm bạch cầu hạt trung tính có nguy cơ cao (theo khuyến cáo của IDSA - Infectious Diseases Society of America): - Có thể khởi đầu bằng 1 trong các thuốc sau: + Ceftazidim: 2g mỗi 8 giờ. + Cefepim: 2g mỗi 8 giờ. + Piperacilin-tazobactam: 4,5g mỗi 6 giờ. + Imipenem-cilastatin: 500mg mỗi 6 giờ hoặc 1g mỗi 8 giờ. + Meropenem: 1g mỗi 8 giờ. - Hoặc kết hợp thêm với một trong các nhóm: + Aminoglycosid: Amikacin, gentamicin, tobramycin (cần lƣu ý giảm liều đối với các ngƣời bệnh suy thận, liều cụ thể căn cứ vào độ thanh thải creatinin). + Flouroquinolon: Ciprofloxacin 400 mg mỗi 8 giờ, levofloxacin 750 mg mỗi 24 giờ, moxifloxacin 400 mg mỗi 24 giờ. + Vancomycin: 1g mỗi 12 giờ (dùng trong trƣờng hợp nhiễm khuẩn da, phần mềm, chân catheter, viêm phổi, nhiễm khuẩn huyết liên quan đến vi khuẩn Gram-dƣơng). + Teicoplanin: 400mg mỗi 12 giờ cho trƣờng hợp nhiễm khuẩn nặng do vi khuẩn Gram-dƣơng, đặc biệt là tụ cầu vàng kháng methicilin và cephalosporin. + Colistin: 6.000.000 đơn vị (tƣơng đƣơng 200mg colistin base) mỗi 8 giờ (đối với nhiễm khuẩn nặng đe dọa tính mạng do vi khuẩn Gram-âm kháng với nhóm carbapenem). c) Thời gian sử dụng kháng sinh:
- 312. Bộ Y tế| SUY GIẢM MIỄN DỊCH (GIẢM BẠCH CẦU HẠT TRUNG TÍNH VÀ SAU GHÉP TỦY) 312 - Nếu xác định đƣợc ổ nhiễm khuẩn và nguyên nhân gây bệnh: dùng kháng sinh theo hƣớng dẫn riêng cho từng loại vi khuẩn (ví dụ nhiễm khuẩn huyết do E. coli cần dùng kháng sinh tối thiểu 14 ngày). Nên tiếp tục cho kháng sinh đến khi số lƣợng bạch cầu hạt trung tính > 500 tế bào/µl. - Nếu không xác định đƣợc ổ nhiễm khuẩn và xét nghiệm vi khuẩn học âm tính: dùng kháng sinh đến khi ngƣời bệnh hết sốt đƣợc tối thiểu 48 giờ và số lƣợng bạch cầu hạt trung tính tăng > 500 tế bào/µl hoặc chuyển sang uống dự phòng bằng flouroquinolon cho đến khi có sự hồi phục của tủy xƣơng.
- 313. Bộ Y tế| PHỤ LỤC 1. 313 PHỤ LỤC 1. HƢỚNG DẪN XỬ TRÍ VIÊM PHỔI CỘNG ĐỒNG Ở TRẺ EM (Guidelines for the managment of community acquired pneumonia in children) 1. Khuyến cáo 5.1: Chẩn đoán viêm phổi ở trẻ em Trẻ bị viêm phổi cộng đồng thƣờng có sốt, thở nhanh, khó thở, ho, khò khè hoặc đau ngực. Các triệu chứng này thay đổi theo tuổi (Khuyến cáo C). Trẻ >3 tuổi thở nhanh cũng có giá trị chẩn đoán viêm phổi (Khuyến cáo B). Thở nhanh thƣờng kết hợp với thiếu oxy (Khuyến cáo B). Tiêu chuẩn chẩn đoán lâm sàng viêm phổi cộng đồng là sốt, ho với thở nhanh và/hoặc rút lõm lồng ngực (Khuyến cáo C). 2. Khuyến cáo 5.2: X-quang ngực Không cần chụp X-quang ngực thƣờng quy để chẩn đoán viêm phổi cộng đồng (Khuyến cáo A). Trẻ viêm phổi nhƣng không cần nhập viện điều trị thì không cần chụp X-quang ngực (Khuyến cáo A). Ở những nơi có điều kiện thì có thể chụp phổi thẳng cho trẻ viêm phổi cần nhập viện (Khuyến cáo C). Chụp phổi nghiêng không cần thực hiện thƣờng quy (Khuyến cáo B). Không cần chụp X- quang lại để theo dõi trẻ bị viêm phổi cộng đồng khi trẻ đã khỏe mạnh và khỏi bệnh. Nên chụp X-quang lại cho trẻ viêm phổi có hình ảnh tổn thƣơng trên diện rộng, viêm phổi dạng hình tròn, xẹp phổi hoặc triệu chứng vẫn dai dẳng kéo dài mặc dầu đã điều trị đúng (Khuyến cáo B). 3. Khuyến cáo 5.3: Trẻ viêm phổi có nhiều dấu hiệu, triệu chứng biểu hiện ở mức độ nặng: Nếu trẻ có các yếu tố nguy cơ và/ hoặc mắc các bệnh mạn tính kèm theo thì cần cho trẻ nhập viện (Khuyến cáo C). Trẻ có SpO2 < 92% cần phải nhập viện (Khuyến cáo B). Gõ đục và tiếng thở giảm khi nghe phổi là biểu hiện có biến chứng tràn dịch màng phổi. Vì vậy cần chuyển trẻ đến bệnh viện (Khuyến cáo B). Hƣớng dẫn gia đình chăm sóc trẻ tại nhà, đặc biệt là cách phát hiện các dấu hiệu bệnh nặng lên để kịp thời đƣa trẻ đến bệnh viện (Khuyến cáo C). Trẻ viêm phổi điều trị tại cộng đồng hoặc bệnh viện đều phải đánh giá lại nếu các triệu chứng vẫn tồn tại hoặc không đáp ứng với điều trị (Khuyến cáo B). Những trẻ viêm phổi điều trị tại cộng đồng cần phải khám đánh giá lại sau 2 ngày hoặc bất cứ lúc nào nếu bệnh nặng hơn hoặc trẻ vẫn sốt dai dẳng hoặc bà
- 314. Bộ Y tế| HƢỚNG DẪN XỬ TRÍ VIÊM PHỔI CỘNG ĐỒNG Ở TRẺ EM 314 mẹ lo lắng nhiều về bệnh của trẻ (Khuyến cáo B). Trẻ đang đƣợc điều trị tại bệnh viện nếu có các biểu hiện nhƣ: Trẻ vẫn sốt sau 48 giờ, nhịp thở nhanh hơn hoặc trẻ có tình trạng li bì hoặc kích thích hơn cần phải thăm khám đánh giá lại toàn diện quá trình chẩn đoán và điều trị (Khuyến cáo B). 4. Khuyến cáo 5.4: Chẩn đoán nguyên nhân vi sinh vật gây bệnh cần phải thực hiện mỗi khi có thể làm đƣợc trong mọi trƣờng hợp trừ khi không có điều kiện nhƣ trƣờng hợp điều trị tại cộng đồng. Các phƣơng pháp chẩn đoán nguyên nhân bao gồm: Cấy máu, cấy dịch tỵ hầu, đờm, dịch màng phổi, cấy dịch khí phế quản qua ống nội khí quản, soi phế quản tìm vi khuẩn gây bệnh, xét nghiệm PCR tìm nguyên nhân virus gây bệnh ở tỵ hầu, đờm, huyết thanh chẩn đoán tìm nguyên nhân vi khuẩn không điển hình nhƣ Mycoplasma pneumoniae và Chlamydia (Khuyến cáo C). Các xét nghiệm tìm vi khuẩn không điển hình Mycoplasma pneumoniae và Chlamydia pneumoniae chỉ thực hiện khi nghi ngờ có nhiễm các vi khuẩn này. Các xét nghiệm virus học chỉ thực hiện khi có dịch đặc biệt nghiêm trọng nhƣ H1N1, H5N1... (Khuyến cáo C). 5. Khuyến cáo 5.5: Các xét nghiệm các chất phản ứng ở pha cấp không đƣợc dùng để phân biệt giữa viêm phổi do vi khuẩn hay do virus và không nên làm thƣờng quy (Khuyến cáo A). Xét nghiệm CRP không có ích trong quản lý viêm phổi không biến chứng (Khuyến cáo A). Xét nghiệm công thức máu, số lƣợng bạch cầu và các chất phản ứng ở pha cấp nhƣ CRP, PCT, ML cho các trƣờng hợp viêm phổi nặng cần điều trị nội trú để theo dõi diễn biến lâm sàng (Khuyến cáo A). 6. Khuyến cáo 5.6: Cần phải điều trị kháng sinh cho tất cả các trẻ đƣợc chẩn đoán viêm phổi bởi vì không thể phân biệt đƣợc trƣờng hợp nào là viêm phổi do vi khuẩn hay do virus (Khuyến cáo C). 7. Khuyến cáo 5.7: Amoxicilin là thuốc uống đƣợc chọn ban đầu vì thuốc còn tác dụng tốt với các tác nhân chủ yếu gây viêm phổi cộng đồng ở trẻ em, thuốc dung nạp tốt và rẻ. Các thuốc thay thế đƣợc sử dụng là amoxicilin-clavulanat, cefuroxim, cefaclor, erythromycin, azithromycin (Khuyến cáo B). Có thể cho thêm macrolid ở bất cứ tuổi nào nếu không đáp ứng với điều trị ban đầu (Khuyến cáo C) hoặc nghi ngờ viêm phổi do Mycoplasma hoặc Chlamydia hoặc trong trƣờng hợp bệnh rất nặng (Khuyến cáo C). 8. Khuyến cáo 5.8: Kháng sinh uống an toàn và hiệu quả cho viêm phổi cộng đồng ở trẻ em ngay cả một số trƣờng hợp nặng (Khuyến cáo A). Kháng sinh tiêm dùng cho các trƣờng hợp có biến chứng hoặc có dấu hiệu của nhiễm khuẩn huyết hoặc không dung nạp (ví dụ nôn) hoặc có vấn đề về hấp thu thuốc qua đƣờng uống (Khuyến cáo A). Kháng sinh đƣờng tĩnh mạch cho viêm phổi nặng gồm amoxicilin, amoxicilin-clavulanat, ampicilin, penicilin, cefuroxim,
- 315. Bộ Y tế| HƢỚNG DẪN XỬ TRÍ VIÊM PHỔI CỘNG ĐỒNG Ở TRẺ EM 315 cefotaxime, ceftriaxone, gentamycin hoặc amikacin. Oxacilin kết hợp gentamycin dùng cho các trƣờng hợp viêm phổi nghi do S. aureus. Chỉ dùng vancomycin thay thế khi có bằng chứng hoặc nghi ngờ S. aureus đã kháng lại oxacilin (Khuyến cáo C). 9. Khuyến cáo 5.9: Bệnh nhi đang đƣợc dùng kháng sinh đƣờng tĩnh mạch để điều trị viêm phổi cộng đồng có thể chuyển sang đƣờng uống khi có các bằng chứng bệnh đã cải thiện nhiều và tình trạng chung của trẻ có thể dùng thuốc đƣợc theo đƣờng uống (Khuyến cáo C). 10. Khuyến cáo 5.10: Thời gian dùng kháng sinh cho trẻ viêm phổi ít nhất là 5 ngày. 11. Khuyến cáo 5.11: Nếu trẻ vẫn sốt và tình trạng chung không tốt lên sau 48 giờ điều trị cần phải khám đánh giá lại và chụp X-quang phổi để phát hiện các biến chứng (Khuyến cáo C). Nếu tràn dịch, tràn khí màng phổi ở mức độ ít thì không cần điều trị ngoại khoa. Nếu tràn dịch nhiều và có suy hô hấp cần phải dẫn lƣu màng phổi (Khuyến cáo C). 12. Khuyến cáo 5.12: Liệu pháp oxygen cần phải tiến hành khi SpO2 < 92% (đo khi ngƣời bệnh thở khí trời). Nếu không đo đƣợc SpO2 thì dựa vào tiêu chuẩn thở oxygen của Tổ chức y tế thế giới (Khuyến cáo B). Ghi chú: Nội dung khuyến cáo và cấp độ khuyến cáo dựa trên nghiên cứu mức độ bằng chứng (Evidence level) theo bảng sau đây: MỨC ĐỘ GIÁ TRỊ BẰNG CHỨNG Ý NGHĨA Mức độ I hay A (Mạnh) Bằng chứng có đƣợc từ nghiên cứu ngẫu nhiên có đối chứng hay tổng quan hệ thống (systematic review of studies) Mức độ II hay B (Trung bình) Bằng chứng có đƣợc từ nghiên cứu không chọn ngẫu nhiên (nghiên cứu Cohort, nghiên cứu bệnh chứng, nghiên cứu loại ca…) Mức độ III hay C (Nhẹ) Bằng chứng có đƣợc từ nghiên cứu từng ca, kể cả những dữ liệu về nhạy cảm kháng sinh mà không gắn với mô tả lâm sàng.
- 316. Bộ Y tế| PHỤ LỤC 2. 316 PHỤ LỤC 2. LIỀU KHÁNG SINH TRONG DỰ PHÕNG PHẪU THUẬT Thuốc Liều thƣờng dùng Điều chỉnh liều trong thủ thuật Cefazolin < 120 kg: 2 g ≥ 120 kg: 3 g Mỗi 4 giờ (mỗi 2 giờ đối với phẫu thuật tim) Cefotetan < 120 kg: 2 g ≥ 120 kg: 3 g Mỗi 6 giờ Clindamycin 600 mg Mỗi 6 giờ Ciprofloxacin 400 mg Mỗi 8 giờ Gentamicin 5 mg/kg Không Metronidazol 500 mg Mỗi 12 giờ Vancomycin < 70 kg: 1 g 71-99 kg: 1.25 g > 100 kg: 1.5 g Mỗi 12 giờ
- 317. Bộ Y tế| PHỤ LỤC 3. 317 PHỤ LỤC 3. LỰA CHỌN KHÁNG SINH DỰ PHÕNG PHẪU THUẬT Các loại phẫu thuật – thủ thuật Khuyến cáo dự phòng Kháng sinh thay thế nếu dị ứng Penicillin Các phẫu thuật, thủ thuật tiết niệu Sinh thiết tuyến tiền liệt qua trực tràng1 Cefazolin Ciprofloxacin HOẶC gentamicin2 Phẫu thuật qua niệu đạo (VD: Cắt tuyến tiền liệt qua niệu đạo - TURP, cắt u bàng quang qua niệu đạo - TURBT, nội soi niệu quản, nội soi bàng quang niệu quản) Cefazolin Gentamicin2 Tán sỏi Cefazolin Gentamicin2 Cắt thận hoặc cắt bỏ tuyến tiền liệt triệt căn Cefazolin Clindamycin Cắt bàng quang triệt căn; phẫu thuật hồi tràng; cắt bàng quang và tuyến tiền liệt hoặc cắt bàng quang, niệu đạo, âm đạo, tử cung và các mô ở thành tiểu khung. Cefotetan Clindamycin VÀ gentamicin2 Liên quan dƣơng vật hoặc các phẫu thuật thay thế bộ phận giả khác. [Cefazolin HOẶC vancomycin] VÀ gentamicin2 [Clindamycin HOẶC vancomycin] VÀ gentamicin2 Phẫu thuật tim Mở xƣơng ức đƣờng giữa, ghép tim3 Cefazolin Vancomycin Mở xƣơng ức đƣờng giữa, ghép tim ở ngƣời bệnh tiền sử dùng dụng cụ hỗ trợ thất (VAD) hoặc có tụ cầu vàng kháng methicillin (MRSA) xâm nhập/nhiễm khuẩn3 Cefazolin VÀ vancomycin Vancomycin Đặt máy tạo nhịp hoặc máy khử rung tim (ICD) Cefazolin Clindamycin HOẶC vancomycin Đặt máy tạo nhịp hoặc máy khử rung tim (ICD) ở ngƣời bệnh có tụ cầu vàng kháng methicillin (MRSA) xâm nhập/nhiễm khuẩn Cefazolin VÀ vancomycin Vancomycin Đặt các dụng cụ hỗ trợ thất (VAD) Cefazolin Vancomycin Đặt các dụng cụ hỗ trợ thất (VAD) ở ngƣời bệnh có tụ cầu vàng kháng methicillin (MRSA) xâm nhập/nhiễm khuẩn Cefazolin VÀ vancomycin Vancomycin
- 318. Bộ Y tế| LỰA CHỌN KHÁNG SINH DỰ PHÒNG PHẪU THUẬT 318 Đặt các dụng cụ hỗ trợ thất (VAD) ngực hở Cefazolin VÀ vancomycin đến khi đóng ngực Vancomycin VÀ ciprofloxacin đến khi đóng ngực Phẫu thuật mạch máu Thủ thuật mạch cảnh và mạch cánh tay đầu không đặt graft Không khuyến cáo dự phòng Không khuyến cáo dự phòng Thủ thuật mạch chi trên có đặt graft và thủ thuật mạch chi dƣới Cefazolin Clindamycin HOẶC vancomycin Thủ thuật liên quan động mạch chủ bụng hoặc rạch da vùng bẹn Cefotetan Vancomycin + gentamicin2 Phẫu thuật lồng ngực Cắt thùy phổi, cắt phổi, mở ngực, nội soi lồng ngực hỗ trợ video Cefazolin Clindamycin Các phẫu thuật thực quản Cefotetan Clindamycin Phẫu thuật thần kinh Mở hộp sọ, đặt dẫn lƣu dịch não tủy, cấy bơm dƣới mạc tủy Cefazolin Clindamycin Mở cung sau đốt sống Cefazolin Clindamycin Gắn đốt sống Cefazolin Clindamycin HOẶC vancomycin Gắn đốt sống ở ngƣời bệnh có tụ cầu vàng kháng methicillin (MRSA) xâm nhập/nhiễm khuẩn Cefazolin VÀ vancomycin Vancomycin Các thủ thuật qua xƣơng bƣớm Ceftriaxone Moxifloxacin 400mg trong 60 phút Phẫu thuật chỉnh hình Các phẫu thuật sạch vùng bàn tay, gối hoặc bàn chân, nội soi khớp Không khuyến cáo dự phòng Không khuyến cáo dự phòng Thay khớp toàn bộ Cefazolin Vancomycin Thay khớp toàn bộ ở ngƣời bệnh có tụ cầu vàng kháng methicillin (MRSA) xâm nhập/nhiễm khuẩn Cefazolin VÀ vancomycin Vancomycin Nắn xƣơng gãy bên ngoài hoặc cố định bên trong Cefazolin Clindamycin HOẶC vancomycin Cắt cụt chi dƣới Cefotetan Clindamycin VÀ gentamicin2 Gắn đốt sống Cefazolin Clindamycin HOẶC vancomycin Gắn đốt sống ở ngƣời bệnh có tụ cầu Cefazolin VÀ Vancomycin
- 319. Bộ Y tế| LỰA CHỌN KHÁNG SINH DỰ PHÒNG PHẪU THUẬT 319 vàng kháng methicillin (MRSA) xâm nhập/nhiễm khuẩn vancomycin Mở cung sau đốt sống Cefazolin Clindamycin Phẫu thuật chung Thủ thuật xâm nhập vào đƣờng tiêu hóa trên, cầu nối dạ dày, cắt tụy tá tràng, cắt thần kinh phé vị chọn lọc cao, nội soi cuộn đáy vị Nissen Cefotetan Clindamycin ± gentamicin2 Thủ thuật đƣờng mật (VD: cắt túi mật, mở thong mậ ruột) Cefotetan Clindamycin ± gentamicin2 Cắt gan Cefotetan Clindamycin ± gentamicin2 Phẫu thuật Whipple hoặc cắt tụy Cefotetan Clindamycin VÀ ciprofloxacin Ruột non Cefotetan Clindamycin VÀ gentamicin2 Mở dạ dày ra da qua nội soi (PEG) Cefazolin HOẶC cefotetan Clindamycin ± gentamicin2 Cắt ruột thừa (nếu biến chứng hoặc hoại tử, điều trị nhƣ viêm phúc mạc thứ phát) Cefotetan Clindamycin VÀ gentamicin2 Đại trực tràng, chấn thƣơng bụng hở Cefotetan Clindamycin VÀ gentamicin2 Mổ thoát vị bẹn Cefazolin Clindamycin Thoát bị bẹn có biến chứng, mổ cấp cứu hoặc tái phát Cefotetan Clindamycin ± gentamicin2 Cắt tuyến vú Không khuyến cáo dự phòng Không khuyến cáo dự phòng Cắt tuyến vú có nạo vét hạch Cefazolin Clindamycin VÀ gentamicin2 Phẫu thuật sản khoa Mổ đẻ Cesarean Cefazolin Clindamycin VÀ gentamicin2 Cắt tử cung (đƣờng âm đạo hoặc bụng) Cefazolin HOẶC cefotetan Clindamycin VÀ gentamicin2 Phẫu thuật ung thƣ Cefotetan Clindamycin VÀ gentamicin2 Phẫu thuật sa bàng quang hoặc sa trực tràng Cefazolin Clindamycin Phẫu thuật vùng đầu và mặt
- 320. Bộ Y tế| LỰA CHỌN KHÁNG SINH DỰ PHÒNG PHẪU THUẬT 320 Cắt tuyến mang tai, cắt tuyến giáp, cắt amydal Không khuyến cáo dự phòng Không khuyến cáo dự phòng Phẫu thuật tạo hình có thay thế các bộ phận Cefazolin Clindamycin Cắt VA, tạo hình mũi, phẫu thuật giảm thể tích khối u hoặc gãy xƣơng hàm dƣới Cefotetan HOẶC clindamycin Clindamycin Đại phẫu vùng cổ Cefazolin Clindamycin Phẫu thuật tạo hình Phẫu thuật sạch có yếu tố nguy cơ hoặc hỗn hợp sạch – nhiễm bẩn Cefazolin Clindamycin Đặt/cấy/tất cả vạt ghép mô Cefazolin Clindamycin Tạo hình mũi Không dự phòng HOẶC cefazolin Không dự phòng HOẶC clindamycin Phẫu thuật ghép tạng vùng bụng Ghép tụy hoặc tụy/thận Cefotetan Clindamycin VÀ ciprofloxacin Ghép thận/ngƣời cho sống Cefazolin Clindamycin Ghép gan Cefotetan Clindamycin VÀ ciprofloxacin Thủ thuật X – quang can thiệp Đƣờng mật/đƣờng tiêu hóa; nút hóa chất/cắt gan dƣới da (tiền sử phẫu thuật/đặt dụng cụ đƣờng mật; mở thông manh tràng. Cefotetan Dị ứng Penicilin: clindamycin VÀ gentamicin Nút hóa chất; gây tắc động mạch trong u xơ tử cung; cắt gan/thận/phổi qua da5 ; nút dị dạng mạch6 Không khuyến cáo dự phòng Thủ thuật tiết niệu (trừ cắt thận) Cefazolin Dị ứng Penicilin: gentamicin Chụp/gây tắc mạch bạch huyết Cefazolin Dị ứng Penicilin: clindamycin Đặt ống thông (VD: tĩnh mạch trung tâm); thủ thuật can thiệp động/tĩnh mạch. Đặt buồng tiêm cấy dƣới da (VD Mediport®) Không khuyến cáo dự phòng Cefazolin Dị ứng Penicilin: clindamycin Dự phòng trong sinh thiết tuyến tiền liệt dựa vào kết quả soi trực tràng Trƣờng hợp Điều trị dự phòng trƣớc thủ thuật7 Lựa chọn kháng sinh đƣờng uống sau thủ thuật8
- 321. Bộ Y tế| LỰA CHỌN KHÁNG SINH DỰ PHÒNG PHẪU THUẬT 321 Nhạy cảm Ciprofloxacin Ciprofloxacin 750 mg đƣờng uống 2 giờ trƣớc thủ thuật ở ngƣời bệnh có chức năng thận bất kỳ Ciprofloxacin 500 mg đƣờng uống mỗi 12 giờ sau thủ thuật. Nếu mức lọc cầu thận < 30 ml/min không cần dùng liều sau thủ thuật. Kháng Ciprofloxacin, nhạy cảm TMP/SMX TMP/SMX 160mg/800mg x 1 viên 1 giờ trƣớc thủ thuật và 1 viên trƣớc 3 giờ TMP/SMX 160mg/800mg x 1 viên đƣờng uống mỗi 12 giờ sau thủ thuật. Nếu mức lọc cầu thận < 30 ml/min không cần dùng liều sau thủ thuật. Kháng Ciprofloxacin và TMP/SMX, nhạy cảm Cefazolin Cefazolin 2 g đƣờng tĩnh mạch nhanh (3 – 5 phút) trong vòng 1 giờ trƣớc thủ thuật Cefpodoxime 100 mg đƣờng uống 1 liều duy nhất HOẶC cefdinir 300 mg đƣờng uống 1 liều duy nhất Kháng Ciprofloxacin, TMP/SMX, Cefazolin Gentamicin 5 mg/kg đƣờng tĩnh mạch 1 liều duy nhất trong 30- 60 phút HOẶC ceftriaxone 1 g đƣờng tĩnh mạch trong 30 phút nếu nhạy cảm Không cần thêm liều vì gentamicin và ceftriaxone duy trì mức khả dụng trong 24 giờ 1 Nếu có soi trực tràng trƣớc phẫu thuật, xem Dự phòng trong sinh thiết tuyến tiền liệt dựa vào kết quả soi trực tràng 2 Không kê thêm liều gentamicin sau phẫu thuật để dự phòng. 3 Phẫu thuật ngực hở, tiếp tục dùng kháng sinh dự phòng đến khi đóng ngực. 4 Các khuyến cáo đƣa ra dành cho các ngƣời bệnh không có dữ liệu xác đáng về vi sinh có thể gợi ý tình trạng kháng thuốc; 5 Điều trị trƣớc bằng kháng sinh có thể đƣợc cân nhắc cho ngƣời bệnh viêm phổi tắc nghẽn mãn tính hoặc tiền sử viêm phổi sau tắc nghẽn tái phát. 6 Mạch bạch huyết hoặc ngƣời bệnh có da bị hoại tử trƣớc khi đặt graft mạch cần dùng kháng sinh dự phòng là cefazolin. 7 Mọi liều cho chức năng thận bất kỳ 8 SCIP không yêu cầu kháng sinh sau thủ thuật.
- 322. Bộ Y tế| PHỤ LỤC 4 322 PHỤ LỤC 4 HƢỚNG DẪN TIÊM/TRUYỀN MỘT SỐ LOẠI KHÁNG SINH TT Tên hoạt chất - nồng độ Tiêm bắp Tiêm tĩnh mạch Truyền tĩnh mạch Dung môi tƣơng hợp Chú ý Cách pha Tốc độ Cách pha Tốc độ 1 Aztreonam * chai truyền pha sẵn * bột pha tiêm 500mg, 1g, 2g Pha 1g với ít nhất 3ml NCPT/nƣớc kìm khuẩn/NaCl 0.9% 6-10ml NCPT 3-5 phút Pha 1g với 50ml dung môi tƣơng hợp * Hòa tan trong 3ml NCPT, pha loãng trong dung môi tƣơng hợp (nồng độ không vƣợt quá 2%) 20-60 phút NaCl 0.9%, Gluc 5%, Gluc- NaCl, Hartmann’s, Ringer’s Khi pha, cần lắc mạnh ngay lập tức; Dung dịch Aztreonam có nồng độ >2%, phải sử dụng ngay trừ khi hoàn nguyên/ pha loãng bằng NCPT và NaCl 0.9% 2 Azithromycin bột pha tiêm 500mg x x x Hòa tan trong 4.8ml NCPT, pha loãng: với dung môi tƣơng hợp đến nồng độ 1-2mg/ml ≤ 60 phút NaCl 0.9%, Gluc 5%, Hartmann’s. Dung dịch sau khi pha ổn định 24 giờ ở nhiệt độ phòng (250 C) và 7 ngày trong tủ lạnh 3 Ampicillin bột pha tiêm 125mg,250mg, 500mg, 1g, 2g 125 mg / 1ml; 250 mg/1ml; 500 mg /2ml; 1 g/4ml; 2 g/8 ml NCPT Hòa tan 125mg, 250mg, 500mg trong 5 mL NCPT. 1g/7.4ml; 2g/14.8ml NCPT hoặc NaCl 0.9% 10-15 phút Hòa tan: 500mg/5ml NCPT, pha loãng: 100ml NaCl 0.9% 30-60 phút [2] Nên dùng NaCl 0.9% [1] Dung dịch đã pha nên sử dụng ngay, có thể bảo quản ở 2-80 C trong 24h [2] 4 Ampicillin sulbactam bột pha tiêm 1.5g hoặc 3g 1.5g/3.2ml NCPT hoặc lidocaine HCl 0.5 hoặc 2% 1.5g/3.2ml NCPT 10-15 phút Hòa tan: 1.5g/3.2 ml NCPT, pha loãng: trong 50-100ml dung môi tƣơng hợp 15-30 phút NaCl 0.9% Tiêm bắp: ngay trong vòng 1h sau pha, tiêm tĩnh mạch: trong vòng 8h sau pha, pha loãng ngay sau khi hòa tan
- 323. Bộ Y tế| HƢỚNG DẪN TIÊM/TRUYỀN MỘT SỐ LOẠI KHÁNG SINH 323 TT Tên hoạt chất - nồng độ Tiêm bắp Tiêm tĩnh mạch Truyền tĩnh mạch Dung môi tƣơng hợp Chú ý 5 Amoxicillin bột pha tiêm 250mg, 500mg, 1g Hòa tan 500 mg/2.5 mL; 1 g/4ml NCPT; 250mg/5ml 3-4 phút Hòa tan: 250mg/5ml NCPT pha loãng: 50-100ml NaCl 0.9% 30-60 phút NaCl 0.9% Lắc mạnh khi hòa tan, dùng ngay sau khi pha, có thể bảo quản ở 2-80 C trong 24h [2] 6 Amoxicillin clavulanate bột pha tiêm 600mg, hoặc 1.2g x 600mg/10 ml; 1.2g/20 ml NCPT. 3-4 phút 600mg/ 50ml NCPT hoặc NaCl 0.9% 30-40 phút NaCl 0.9% Nên truyền trong vòng 3-4h sau khi pha loãng ở 250 C, bảo quản đƣợc ở 5o C trong 8h 7 Amikacin ống dung dịch tiêm 50- 250mg/ml * * 2-3 phút Pha loãng dung dịch chứa 500mg/ 100ml - 200ml dung môi tƣơng hợp 30-60 phút NaCl 0.9%; Ringer hoặc Ringer lactated Bảo quản đƣợc ở 2-80 C trong 24h [2] 8 Bleomycin sulfate bột pha tiêm 15- 30 UI 15UI/ 1ml-5ml NCPT hoặc NaCl 0.9% hoặc nƣớc kìm khuẩn 15UI/ 5ml NaCl 0.9% 10 phút x x NaCl 0.9%, Gluc 5%, Ringer lactate, Hartmann's Ổn định trong dung môi NaCl 0.9% trong 24h 9 Cloxacillin 250mg, 500mg, 1g, 2g bột pha tiêm 500mg/1.7ml NCPT 250mg/1.9ml NCPT 250mg/4.9ml NCPT 500mg/4.8ml NCPT 2-4 phút Hòa tan: 1g/3.4 ml NCPT pha loãng trong dung môi tƣơng hợp 30-40 phút NaCl 0.9% Lắc kỹ khi pha; Dung dịch sau hoàn nguyên (125 -250 mg/ml) ổn định trong 24 giờ ở nhiệt độ phòng (≤25oC); Dung dịch truyền sau pha loãng đến nồng độ 1-2mg/ml ổn định trong vòng 12h ở nhiệt độ dƣới 25oC 10 Clindamycin ống tiêm 2-, 4-, 6ml * chỉ nên tiêm bắp ở liều ≤ 600mg x x Liều < 900mg: pha loãng/ 50ml dung môi tƣơng hợp *liều ≥ 900mg: 100ml dung môi tƣơng hợp 10-60 phút, tốc độ không quá 30mg/phút NaCl 0.9% Dùng ngay sau khi pha, bảo quản đƣợc ở 2-8oC trong 24h; Có thể truyền liên tục 0,75- 1,25mg/phút [1]
- 324. Bộ Y tế| HƢỚNG DẪN TIÊM/TRUYỀN MỘT SỐ LOẠI KHÁNG SINH 324 TT Tên hoạt chất - nồng độ Tiêm bắp Tiêm tĩnh mạch Truyền tĩnh mạch Dung môi tƣơng hợp Chú ý 11 Clarithromycin lọ bột pha tiêm 500mg x x x Hòa tan: 10ml NCPT pha loãng: 250ml NaCl 0.9% (hoặc dung môi tƣơng hợp đến nồng độ 2mg/ml) [2] ≥ 60 phút [2] NaCl 0.9%, Glu 5%, NaCl- Glu, Ringer, lactate Sử dụng ngay sau khi mở hoặc pha loãng; Dung dịch truyền, sau pha loãng (2mg/ml), nên sử dụng trong vòng 6 giờ bảo quản ở nhiệt độ phòng (250 C) hoặc 24- 48 giờ nếu bảo quản dƣới 50 C [1] 12 Ciprofloxacin chai truyền pha sẵn 2mg/ml hoặc ống dung dịch 10mg/ml x x x Pha loãng trong dung môi tƣơng hợp đến 1mg-2mg/ml ≥ 60 phút Glu 5%, NaCl 0.9%, Ringer's, Hartmann's [2] Dùng ngay sau khi mở, nếu dùng không hết phải bỏ đi 13 Chloramphenicol 1g bột pha tiêm x Hòa tan trong 10ml NCPT hoặc Glu 5% ≥1 phút Hòa tan: 9.2ml NCPT, NaCl 0.9%, Glu 5% Pha loãng: 100ml NaCl 0.9% [2] ≥10 phút [2] Glu 5%, NaCl 0.9%, Ringer's, Hartmann's [2] Dung dịch pha truyền có thể bảo quản ở nhiệt độ phòng trong 24h [2] 14 Cefuroxime bột pha tiêm 250mg, 750mg, 1.5g Liều ≤ 750mg pha với 3ml NCPT (hỗn dịch) [2] Hòa tan 750mg/ 6 đến 10ml NCPT [2] 3-5 phút Hòa tan: 750mg/ 6 đến 10ml NCPT Pha loãng: 50-100ml NaCl 0.9% [2] 15-60 phút [1] ≥ 30 phút [2] Glu 5%, NaCl 0.9%, Ringer's, NaCl- Glu, Hartmann's [2] Sử dụng ngay sau khi mở hoặc pha loãng, có thể bảo quản ở 2-80 C trong 24h [2] 15 Ceftriaxone bột pha tiêm 250mg, 500mg, 1g, 2g *Pha mỗi 250mg với 1ml lidocaine *Liều >1g nên đƣợc tiêm ở 2 vị trí khác nhau [2] Hòa tan 1g trong 10ml NCPT [2] 2-4 phút [2] Hòa tan: 1g trong 10ml NCPT Pha loãng: 50-100 ml dung môi tƣơng hợp [2] 15-30 phút [1] ≥ 30 phút [2] Glu 5%, NaCl 0.9%, NaCl- Glu, Ringer's, Hartmann's [2] Sử dụng ngay sau khi mở hoặc pha loãng, có thể bảo quản ở 2-80 C trong 24h [2]
- 325. Bộ Y tế| HƢỚNG DẪN TIÊM/TRUYỀN MỘT SỐ LOẠI KHÁNG SINH 325 TT Tên hoạt chất - nồng độ Tiêm bắp Tiêm tĩnh mạch Truyền tĩnh mạch Dung môi tƣơng hợp Chú ý 16 Ceftazidime bột pha tiêm 500mg, 1g, 2g Hòa tan mỗi 500mg/ 1.5ml NCPT, nƣớc kìm khuẩn hoặc lidocain 1% Hòa tan mỗi 500mg/5ml NCPT 3-5 phút Hòa tan: 1g/10ml NCPT pha loãng: đến 10mg/ml 15-30 phút Glu 5%, NaCl 0.9%, Ringer lactate Khi hòa tan, sẽ tạo thành CO2, cần chờ 1-2 phút để loại hết CO2 trƣớc khi sử dụng, sử dụng ngay sau khi pha, có thể bảo quản ở 2-80 C trong 24h 17 Cefoxitin bột pha tiêm 1g, 2g x 1g/10ml dung môi tƣơng hợp 2g/10 hoặc 20ml dung môi tƣơng hợp 3-5 phút Pha loãng dung dịch hoàn nguyên trong 50- 100ml dung môi tƣơng hợp Glu 5%, NaCl 0.9%, NaCl- Glu, Ringer's, Hartmann's [2] 18 Cefotetan bột pha tiêm 1g, 2g 1g/2ml, 2g/3ml NCPT, nƣớc kìm khuẩn, NaCl 0.9% hoặc lidocain 0.5-1% hòa tan mỗi 1g/10ml dung môi tƣơng hợp 3-5 phút Pha loãng dung dịch hoàn nguyên trong 50- 100ml NaCl 0.9%, Glu 5% 20-60 phút Glu 5%, Ringer lactate, NaCl 0.9% dung dịch có nồng độ 10-40mg/ml bảo quản đƣợc trong 24h ở điều kiện thƣờng và 96h trong tủ lạnh 19 Cefotaxime bột pha tiêm 500mg, 1g, 2g *Pha 500mg/2ml, 1g/3ml, 2g/5ml NCPT *Liều trên 2g nên đƣợc tiêm ở 2 vị trí khác nhau 10ml NCPT 3-5 phút Hòa tan: 4ml NCPT pha loãng: 50-100ml Glu 5% hoặc NaCl 0.9% [2] 20-60 phút [2] Glu 5%, NaCl 0.9% Sử dụng ngay sau khi mở hoặc pha loãng, có thể bảo quản ở 2-80 C trong 24h [2] 20 Cefepime HCl bột pha tiêm 500mg, 1g, 2g Hòa tan 500mg/1.3ml, 1g/2.4ml NCPT, nƣớc kìm khuẩn, NaCl 0.9%, Glu 5%, Lidocaine HCl 0.5-1% x x Pha loãng dung dịch hoàn nguyên trong dung môi tƣơng hợp ≥30 phút Glu 5%, NaCl 0.9%, Glu-NaCl [2] Dung dịch sau khi pha loãng bảo quản đƣợc ở nhiệt độ phòng trong 24h hoặc bảo quản lạnh trong 1 tuần
- 326. Bộ Y tế| HƢỚNG DẪN TIÊM/TRUYỀN MỘT SỐ LOẠI KHÁNG SINH 326 TT Tên hoạt chất - nồng độ Tiêm bắp Tiêm tĩnh mạch Truyền tĩnh mạch Dung môi tƣơng hợp Chú ý 21 Cefazolin bột pha tiêm 500mg, 1g 500mg/2ml NCPT hoặc NaCl 0.9%; 1g/2.5ml NCPT 5ml NCPT 3-5 phút Pha loãng dung dịch hoàn nguyên trong 50- 100 ml dung môi tƣơng hợp Truyền liên tục Glu 5%, NaCl 0.9%, Ringer lactate dung dịch sau khi pha bảo quản đƣợc ở nhiệt độ phòng trong 24h hoặc bảo quản lạnh trong 10 ngày 22 Doxycycline hyclate bột pha tiêm 100mg, 200mg x x x Hòa tan: mỗi 100mg/10ml NCPT Pha loãng: đến nồng độ 0.1-1mg/ml với dung môi tƣơng hợp 1-4h NaCl 0.9%, Glu 5%, Ringer lactate, G5%/Ringer lactate Dung dịch pha truyền có thể bảo quản 2-80 C, tránh ánh sáng trong 72h hoặc ổn định trong 48 giờ ở nhiệt độ phòng (250 C); Quá trình truyền cần hoàn tất trong 12h 23 Daptomycin bột pha tiêm 250mg, 500mg x 500mg/10ml NaCl 0.9% [2] ≥ 2 phút [2] Hòa tan: mỗi 250mg/ 5ml NaCl 0.9% pha loãng: với NaCl 0.9% đến nồng độ ≤20mg/ml ≥30 phút NaCl 0.9%, Glu 5%, Ringer Sau khi hòa tan để tiêm tĩnh mạch, để yên trong khoảng 10 phút để tạo dung dịch trong suốt, Dung dịch đã hòa tan hoặc pha loãng có thể bảo quản ở điều kiện thƣờng trong 12h và bảo quản tủ lạnh trong 40h 24 Erythromycin Bột pha tiêm 500mg, 1g x x x Hòa tan: mỗi 500mg/10ml NCPT Pha loãng: 100ml NaCl 0.9% [2] 20-60 phút NaCl 0.9%, Ringer *Hòa tan ngay sau khi cho NCPT vào ống thuốc, dung dịch đã pha có thể bảo quản ở nhiệt độ phòng trong 24h hoặc ở 2-150 C trong 14 ngày 25 Fosfomycin bột pha tiêm 1g 10ml NCPT x x Pha loãng dung dịch hoàn nguyên với ít nhất 250ml dung môi tƣơng hợp NaCl 0.9%, Ringer lactate, G5%
- 327. Bộ Y tế| HƢỚNG DẪN TIÊM/TRUYỀN MỘT SỐ LOẠI KHÁNG SINH 327 TT Tên hoạt chất - nồng độ Tiêm bắp Tiêm tĩnh mạch Truyền tĩnh mạch Dung môi tƣơng hợp Chú ý 26 Floxacillin bột pha tiêm 250mg, 500mg, 1g 250mg/1.5ml, 500mg/2ml, 1g/2.5ml NCPT Hòa tan mỗi 250mg/5ml 3-4 phút Pha loãng dung dịch hoàn nguyên trong dung môi tƣơng hợp, thƣờng dùng 100ml NaCl 0.9% [2] 30-60 phút [2]; Có thể truyền liên tục[1] NaCl 0.9%, dextrose 5% Tiêm trong vòng 30 phút sau khi hòa tan, có thể bảo quản trong tủ lạnh trong 24h 27 Gentamicin ống dung dịch tiêm 40mg/ml Liều ≥4ml nên tiêm ở các vị trí khác nhau * 3-5 phút [2] Pha loãng: 50-200ml NaCl 0.9% hoặc Glu 5% 0.5-2h NaCl 0.9%, Gluc 5%, Gluc- NaCl, Hartmann’s [2] Dùng ngay sau khi pha, có thể bảo quản ở 2-80 C trong 24h; dung dịch sau pha loãng ổn định trong 24h ở nhiệt độ phòng (250 C)[1] 28 Imipenem- cilastatin bột pha tiêm chứa 250mg- 500mg mỗi hoạt chất 500mg/2ml Lidocain 1% x x Hòa tan: 10ml NaCl 0.9% pha loãng: 100ml NaCl 0.9% 250-500mg: 20-30 phút [2] NaCl 0.9%, Glu 5%, NaCl- Glu, Ringer, lactate Không đun nóng để hòa tan, chế phẩm tiêm bắp: dùng ngay trong vòng 1h sau khi pha, dung dịch truyền: bảo quản đƣợc ở điều kiện thƣờng trong 4h, ở điều kiện 40 C trong 24h 29 Kanamycin ống dung dịch 1g/3ml * x x Pha loãng: NaCl 0.9% hoặc Glu 5% đến nồng độ 2.5-5mg/ml 30-60 phút NaCl 0.9%, Glu 5% 30 Lincomycin ống dung dịch 300mg Lincomycin base/ml * x x Pha loãng: ≤1g/100ml dung môi tƣơng hợp ≥ 60 phút NaCl 0.9%, Glu 5%
- 328. Bộ Y tế| HƢỚNG DẪN TIÊM/TRUYỀN MỘT SỐ LOẠI KHÁNG SINH 328 TT Tên hoạt chất - nồng độ Tiêm bắp Tiêm tĩnh mạch Truyền tĩnh mạch Dung môi tƣơng hợp Chú ý 31 Levofloxacin dịch truyền pha sẵn 5mg/ml ống dung dịch 25mg/ml x x x * Dịch truyền pha sẵn * Pha loãng với dung môi thích hợp đến 5mg/ml ≥ 60 phút cho liều 500mg; ≥90 phút cho liều 750mg NaCl 0.9%, Glu 5% Dùng ngay sau khi mở, nếu không dùng hết phải bỏ phần còn lại đi; Dung dịch sau pha loãng ở 5mg/ml ổn định trong vòng 72 giờ ở nhiệt độ =<25oC hoặc 14 ngày ở 50 C [1] 32 Metronidazole dịch truyền pha sẵn 5mg/ml x x x Không cần pha loãng ≥ 60 phút, hoặc truyền tĩnh mạch liên tục NaCl 0.9%, Glu 5%, NaCl- Glu [2] Không bảo quản lạnh để tránh kết tinh, dùng ngay sau khi mở, nếu không dùng hết phải bỏ đi 33 Meropenem bột pha tiêm 500mg, 1g x Hòa tan mỗi 500mg/10ml NCPT 3-5 phút Pha dung dịch tiêm truyền bằng cách hòa tan thuốc meropenem trong dung dịch tiêm truyền NaCl 0.9% hoặc dung dịch tiêm truyền glucose (dextrose) 5% để thu đƣợc dung dịch cuối có nồng độ từ 1 đến 20 mg/ml. 15-30 phút NaCl 0.9%, Glu 5% Dung dịch sau khi pha nên đƣợc sử dụng ngay lập tức. Về mặt ổn định lý hóa: - Dung dịch tiêm pha trong NCPT có thể bảo quản ở 25o C trong 3 giờ, ở nhiệt độ lạnh (2-8o C) trong 16 giờ. - Dung dịch tiêm truyền pha trong NaCl 0.9% có thể bảo quản ở 25o C trong 3h, ở nhiệt độ lạnh (2-8o C) trong 24h. - Dung dịch tiêm truyền pha trong Glucose (dextrose) 5% nên đƣợc sử dụng ngay lập tức. Không nên trộn với các thuốc khác.
- 329. Bộ Y tế| HƢỚNG DẪN TIÊM/TRUYỀN MỘT SỐ LOẠI KHÁNG SINH 329 TT Tên hoạt chất - nồng độ Tiêm bắp Tiêm tĩnh mạch Truyền tĩnh mạch Dung môi tƣơng hợp Chú ý 34 Oxacillin bột pha tiêm 1g, 2g 1g/5.7ml và 2g/11.5ml NCPT hoặc NaCl 0.45%- 0.9% Pha mỗi 1g trong 10ml NCPT hoặc NaCl 0.45%-0.9% ≥10 phút Pha loãng trong dung môi tƣơng hợp đến 0.5-40mg/ml NaCl 0.9%, Glu 5% Dung dịch hoàn nguyên ổn định trong 3 ngày ở điều kiện thƣờng và 1 tuần trong tủ lạnh 35 Ofloxacin dịch truyền pha sẵn 2mg/ml x x x Không cần pha loãng 200mg: 30 phút 400mg: 60 phút NaCl 0.9%, Glu 5% Dùng ngay sau khi mở, nếu dùng không hết phải bỏ đi 36 Polymyxin B ống dung dịch 500.000 UI/10ml Thêm 2ml NCPT, NaCl 0.9% hoặc procain HCL 1% x x Pha loãng: 300-500ml Glu 5% 60-90 phút NaCl 0.9%, Glu 5%, Ringer Dung dịch hoàn nguyên nên đƣợc bỏ đi sau 72h 37 Piperacillin bột pha tiêm 2g, 3g, 4g Pha đến nồng độ 1g/2.5ml bằng NCPT, NaCl 0.9%, Glu5%- NaCl 0.9%, Lidocain HCl 0.5-1% 1g/5ml NCPT, NaCl 0.9%, nƣớc kìm khuẩn, Glu 5%, Glu 5%-NaCl 0.9% 3-5 phút Pha loãng dung dịch hoàn nguyên trong ít nhất 50ml dung môi tƣơng hợp 20-30 phút Glu 5% Không tiêm bắp hơn 2g piperacillin ở cùng 1 vị trí 38 Piperacillin - tazobactam Bột pha tiêm 2.5g hoặc 4.5g x 2.5g/10ml, 4.5g/20ml NCPT hoặc NaCl 0.9% [2] 3-5 phút [2] Pha loãng dung dịch hoàn nguyên trong ít nhất 50ml dung môi tƣơng hợp ≥ 30 phút Glu 5%, NaCl 0.9%, Ringer lactate Quá trình hòa tan có thể mất đến 10 phút, dung dịch hoàn nguyên nên đƣợc bỏ đi sau 24h ở nhiệt độ phòng và sau 48h ở 20 -80 C 39 Benzylpenicillin sodium bột pha tiêm 600 mg (500.000 UI) hoặc 1.2 g (1000.000 UI) 600mg/1.6ml NCPT * chỉ tiêm bắp cho liều dƣới 1.2g [2] mỗi 600mg/5ml NCPT hoặc NaCl 0.9% [2] 5 phút [2] Pha loãng dung dịch hoàn nguyên trong 100ml NaCl 0.9% [2] 30-60 phút [2] NaCl 0.9%, Glu 5%, Ringer lactacte Dung dịch hoàn nguyên ổn định từ 3-7 ngày trong tủ lạnh, dịch pha truyền ổn định 24h ở nhiệt độ phòng Sử dụng ngay sau khi pha [2]
- 330. Bộ Y tế| HƢỚNG DẪN TIÊM/TRUYỀN MỘT SỐ LOẠI KHÁNG SINH 330 TT Tên hoạt chất - nồng độ Tiêm bắp Tiêm tĩnh mạch Truyền tĩnh mạch Dung môi tƣơng hợp Chú ý 40 Rifampicin bột pha tiêm 600mg x x x Hòa tan: 10ml NCPT Pha loãng: 500ml Glu 5% hoặc NaCl 0.9% 3h NaCl 0.9%, Glu 5% [2] Dung dịch hoàn nguyên ổn định trong 24h ở nhiệt độ phòng Dịch truyền đã pha nên sử dụng ngay [2] 41 Streptomycin bột pha tiêm 1g, ống dung dịch tiêm 1g/2.5ml Hòa tan trong NCPT: 4.2ml tạo dung dịch 200mg/ml, 3.2ml: 250mg/ml 1.8ml: 400mg/ml [2] x x x x NaCl 0.9%, Glu 5% [2] Dung dịch hoàn nguyên có thể bảo quản ở nhiệt độ phòng trong 24h [2] 42 Co-trimoxazole ống dung dịch tiêm 10, 20, 30ml x x x Pha loãng mỗi 5ml trong 125 ml Glu 5% có thể trong 75ml Glu 5% nếu phải hạn chế dịch truyền 60-90 phút NCPT Sử dụng ngay sau khi pha [2] 43 Tobramycin ống dung dịch 40mg/ml Rút ra liều thích hợp 3-5 phút [2] Pha loãng: 50-100ml NaCl 0.9%, Glu 5% [2] 20-60 phút Glu 5%, NaCl 0.9%, Glu-NaCl Dùng ngay sau khi mở, có thể bảo quản ở 2-80 C trong 24h [2] 44 Ticarcillin clavulanat bột pha tiêm 3.1g x x x Hòa tan: 13ml NCPT hoặc NaCl 0.9% Pha loãng: đến nồng độ Ticarcillin 10- 100mg/ml trong dung môi tƣơng hợp ≥30 phút Glu 5%, NaCl 0.9% [2] Dung dịch hoàn nguyên ổn định ở nhiệt độ phòng trong 6h và ở 40 C trong 72 giờ
- 331. Bộ Y tế| HƢỚNG DẪN TIÊM/TRUYỀN MỘT SỐ LOẠI KHÁNG SINH 331 TT Tên hoạt chất - nồng độ Tiêm bắp Tiêm tĩnh mạch Truyền tĩnh mạch Dung môi tƣơng hợp Chú ý 45 Vancomycin bột pha tiêm 500mg, 1g x x x Truyền ngắt quãng: hòa tan: mỗi 500mg/10ml NCPT, pha loãng: mỗi 500mg trong 100ml NaCl 0.9% hoặc Glu 5% Truyền liên tục: pha thuốc với nồng độ 2,5- 5 mg/ml trong NaCl 0.9% hoặc Glu 5% Truyền ngắt quãng: ≥ 60 phút Truyền liên tục: 24h Glu 5% [2]; NaCl 0.9% Sử dụng ngay sau khi pha, có thể bảo quản ở 2- 80 C trong 24h [2] 46 Moxifloxacin 400mg/250ml x x x Không cần pha loãng truyền trên 60 phút Glu 5% 47 Netilmicin có thể tiêm Tiêm tĩnh mạch chậm 3- 5 phút 50 đến 200 mL NS hoặc D5W [4] truyền 30 phút đến 2 tiếng Glu 5%, NaCl 0.9% 48 Colistin, lọ 150 mg Hòa tan bằng 2 ml NCPT Hòa tan bằng 2 ml NCPT 3-5 phút Hoàn nguyên bằng 2 ml NCPT sau đó pha loãng trong 50 ml dung môi tƣơng hợp Truyền tĩnh mạch liên tục sau khi tiêm tĩnh mạch 1- 2h (1/2 liều: tiêm tĩnh mạch, còn 1/2 liều: truyền tĩnh mạch liên tục NS, D5NS, D5W, LR [4] Dung dịch sau hoàn nguyên nên bảo quản trong tủ lạnh và cần đƣợc sử dụng trong 24 giờ; hoặc 8 giờ nếu để ở nhiệt độ phòng (250 C)
- 332. Bộ Y tế| HƢỚNG DẪN TIÊM/TRUYỀN MỘT SỐ LOẠI KHÁNG SINH 332 TT Tên hoạt chất - nồng độ Tiêm bắp Tiêm tĩnh mạch Truyền tĩnh mạch Dung môi tƣơng hợp Chú ý 49 Cefoperazone tiêm bắp sâu [3] x x Truyền tĩnh mạch gián đoạn khoảng 15-30 phút, hoặc liên tục [3] NaCl 0,9%, Glu 5%, Ringer lactate Khi nồng độ hòa tan vƣợt quá 333mg/ml, cần lắc mạnh và lâu. Dung dịch đã pha ổn định trong 24h ở nhiệt độ phòng và trong 5 ngày nếu bảo quản trong tủ lạnh [3] 50 Cefamandole Sodium tiêm bắp sâu [3] Truyền tĩnh mạch liên tục hoặc gián đoạn Ở các nồng độ 2mg hay 20mg/ml, cefamandol ổn định về mặt vật lý trong 24h ở nhiệt độ phòng hoặc 96h ở 5°C trong dung dịch vô khuẩn [3] Tài liệu tham khảo: [1] Handbook on injectable drugs; [2] Injectable drugs guide [3] Dƣợc thƣ quốc gia [4] Micromedex Chú thích: X đƣờng dùng không khuyến cáo sử dụng * dùng trực tiếp