PONOLOHIYA (PONEMANG SEGMENTAL AT SUPRASEGMENTAL, MGA URI NG DIIN AT TULDIK).pdf

PONOLOHIYA (PONEMANG SEGMENTAL AT SUPRASEGMENTAL, MGA URI NG DIIN AT TULDIK).pdf

• 1.
  Bahagi ng katawanna mahalaga sa pagbigkas ng mga tunog Isa sa antas ng pag-aaral ng wika ang ponolohiya. Ang "pono" ay galing sa English na "phone" na nangangahulugang tunog at ang “lohiya" na nangangahulugang pag-aaral. Samakatwid, ang ponolohiya/ponoloji ay pag-aaral ng mga tunog ng ating wika. Ang mga tunog ay tinatawag na ponema â€" bilang yunit ng tunog na nagpapaiba ng kahulugan. Ponema ang tawag sa mga tunog ng ating wika. Ang isang ponema ay masasabing makabuluhan kapag nag-iiba ang kahulugan ng isang salitang kinabibilangan nito sa pagkakataong mapapalitan ng ibang ponema. Halimbawa, ang pasa at basa ay nag-iiba ang kahulugan kapag pinalitan. Ang /p/ at /b/ ay mga makabuluhang tunog. Narito ang bahagi ng katawan na malahaga sa pagbigkas ng mga tunog. Uri ng Ponema A. Mga Ponemang Segmental Ang ponemang segmental ay pag-aaral sa mga tunog na may katumbas na titik o letra para mabasa o mabigkas. Binubuo ito ng mga patinig, katinig, klaster, diptonggo at iba pa. 1. Ponemang Katinig Ang mga ponemang katinig ay inayos sa dalawang artikulasyon ang paraan at punto ng artikulasyon. Ang paraan ng artikulasyon ay naglalarawan kung paano pinatutunog ang mga ponemang katinig sa ating bibig. Samantala, ang punto ng artikulasyon ay nagsasabi kung saang bahagi ng bibig ang ginagamit upang makalusot ang hangin sa pagbigkas ng isang ponema. Ang sumusunod ay iba't ibang punto ng artikulasyon: Panlabi Ang mga ponemang /p/, /b/, at /m/ ay binibigkas sa pamamagitan ng pagdiit ng ibabang labi sa itaas na labi. Panlabi-Pangngipin Ang mga ponemang /f/ at /v/ ay binibigkas sa pamamagitan ng pagdidiit ng labi sa mga ngipin sa itaas. Pangngipin
• 2.
  Ang mga ponemang/t/ /d/ at /n/ ay binibigkas sa pamamagitan ng pagdiit ng dila sa likuran ng mga ngipin sa itaas. Panggilagid Ang mga ponemang /s/, /z/, /l/ at /r/ ay binibigkas sa ibabaw ng dulong dila na dumidiit sa punong gilagid. Pangngalangala Ang ponemang ñ/ at /y/ ay binibigkas sa punong dila at dumidiit sa matigas na bahagi ng ngalangala. Panlalamunan Ang mga ponemang /k/, /g/, /j/ at /w/ ay binibigkas sa pamamagitan ng ibaba ng punong dila na dumidiit sa malambot na ngalangala. Glottal Ang /?/ at /h/ ay binibigkas sa pamamagitan ng pagdidiit at pagharang ng presyon ng papalabas na hininga upang lumikha ng glottal na tunog. Ang sumusunod naman ay mga paraan ng artikulasyon: Pasara Ang mga katinig na binibigkas ng pasarang walang tinig at may tinig ay /p, b, t, d, k, g. ?/. Pailong Ang mga katinig ay binibigkas sa paraang dumadaan sa ilong ang tunog kapag binibigkas. Ang mga katinig na binibigkas na pailong ay / m, n, l /. Pasutsot Ang mga katinig na pasutsot ay /s, h/. Pagilid Ang mga katinig na pagilid ay /l/. Pakatal Ang katinig na pakatal ay /r/ Malapatinig Ang mga katinig na malapatinig ay /w/ at /y/. Mapapansin sa tsart ng katinig na naisama ang iba pang tunog ng Wikang Filipino upang mapahalagahan ang kontribusyon ng iba't ibang wikaing matatagpuan sa Pilipinas gayundin ang mga banyagang wika na naging bahagi na ng ating kultura at wika. Isa ito sa palatandaan na ang wikang Filipino ay dinamiko dahil patuloy ito sa pagbabago.
• 3.
  2. Ponemang Patinig Angponemang patinig ay binibigkas sa ating dila na binubuo ng harap, sentral, gitna at likod na bahagi. Ang mga bahagi ng dila ang siyang gumagana sa pagbigkas ng mga patinig na binibigkas ng mataas, gitna at mababa ayon sa posisyon ng pagbigkas. Ang /a, e, i, o, u/ ay mga patinig. Mapapansin sa ibaba ang tsart ng mga ponemang patinig sa Filipino. Tsart ng mga Ponemang Patinig sa Filipino 3. Diptonggo Alinman sa ponemang patinig na /a/, /e/, /i/, /o/, at /u/ na sinusundan ng malapatinig na /w/ at /y/ sa loob ng isang pantig ay tinatawag na diptonggo. Ang mga diptonggo ay: aw, ay, ey, iw, iy, oy, ow, uw, at uy. Halimbawa: Ba-liw sa-baw rey-na ba-hay ka-hoy ba-duy Ang salitang saliwan ay walang diptonggo sapagkat kapag pinantig ang salitang ito, nagiging sa-li-wan, ang patinig na /i/ sa li/ at malapatinig na /w/ sa wan ay naghiwalay. 4. Klaster (Kambal-katinig) Ang klaster na maituturing na kambal katinig ay binubuo ng dalawang magkasunod na katinig sa isang pantig. Maaaring makita ang klaster sa inisyal, midyal at pinal na pantig ng salita. Halimbawa: Inisyal Midyal Pinal blusa sombrero ark kwento ekspresyon kard dragon asambleya biks Samantala, hindi maaaring sabihing klaster ang digrap na /ng/ na ang bigkas ay /?/ binubuo ng dalawang katinig
• 4.
  ngunit iisa angbigkas. Maaari ring ito'y matagpuan sa inisyal, midyal at pinal na posisyon sa salita tulad ng nguso, ngayon, langoy, bangkay, gulong, at hirang. Ito ay ibinibilang na isang ponema sa wikang Filipino kaya hindi ito isinasama sa klaster. 5. Pares Minimal Kasama sa pag-aaral ng ponemang segmental ang pares minimal. Ito ay binubuo ng pares ng salitang magkaiba ang kahulugan ngunit magkatulad na magkatulad sa bigkas. Halimbawa: Pepe/pipi uso/oso misa/mesa bata/pata tila / tela pala / bala 6. Ponemang Malayang Nagpapalitan Ang mga ponemang malayang nagpapalitan ay binubuo ng pares ng salitang nagtataglay ng magkaibang ponemang matatagpuan sa magkatulad na kaligiran na di-nababago ang kahulugan. Kahit na nagpapalitan ang mga ponemang ito, hindi pa rin nagbabago ang kahulugan ng salita kaya tinawag itong malaya dahil maaari silang magpalit ng posisyon. Halimbawa: marami/madami babae/babai nuon/noon tutuo/totoo B. Ponemang Suprasegmental Ang ponemang suprasegmental ay tumutukoy sa pag-aaral ng makabuluhang yunit ng tunog. Hindi ito tinutumbasan ng letra sa halip ay sinasagisag nito ang notasyong ponemik (phonemic) upang mabanggit ang paraan ng pagbigkas. 1. Diin Ito ang pagbibigay ng pansin sa pagbigkas ng isang salita. Ginagamit dito ang simbolong /./ upang ipahiwatig na ang bahagi ng salita ay may diin. Sa pagbigkas ng mga patinig, pinahahaba ito kung binibigkas nang may diin. Mahalaga ang diin sa pagbigkas dahil kung nag-iiba ng pagdidiin sa pantig. nagkakaroon ito ng pagbabago sa kahulugan. Halimbawa: /bu.hay/ - "life" /tu.boh/ - "pipe’ /buhay/ - "alive' /tu.bo?/ - "sprout” /tuboh?/ - "sugar cane 2. Tono Ginagamit ang tono kapag tinutukoy ang tindi ng damdamin sa pagsasalita. Sa tono ng tagapagsalita, malalaman ang kahulugan ng pahayag na kanyang gustong sabihin. 3. Intonasyon
• 5.
  Nauukol ito sapagtaas at pagbaba ng tinig sa pagsasalita na maaaring maghudyat sa kahulugan ng isang pahayag. Ang punto naman ay tumutukoy sa rehiyonal na tunog o "accent.” Halimbawa: Totoo ang sinabi niya. (Nagsasalaysay) Totoo ang sinabi niya? (Nagtatanong) 4. Hinto/Juncture Ito ang saglit na pagtigil kung nagsasalita. Sa pangungusap, mapapansin ang bahagi kung kailan dapat huminto ito ay sa pamamagitan ng kuwit (,) at tuldok (.). Kung nakikita ang mga simbolong ito sa pahayag, dapat alam ang paraan ng paghinto sa pagsasalita. Ang hinto ay nakapagpapabago sa kahulugan ng pangungusap kung nag-iiba ang hinto sa bahagi nito. Sa halimbawa sa ibaba, ang / ay kumakatawan sa kuwit, samantalang ang // ay kumakatawan sa tuldok, mapapansin nating nagkakaroon ng pagbabago sa kahulugan kung nag-iiba rin ang hinto. Tito Jose Antonio ang kaibigan ko// (ipinakikilala ang buong pangalan ng kaibigan niya) Tito/ Jose Antonio ang kaibigan ko// (ipinakikilala sa kanyang tito si Jose Antonio) Tito Jose Antonio ang kaibigan ko// (ipinakikilala ang kaibigang nagngangalang Antonio sa kanyang Tito Jose) Tito Jose Antonio/ ang kaibigan ko // (ipinakikilala ang kaibigan kay Tito Jose Antonio) Mga Uri ng Diin at Tuldik Sa pakikipagtalastasan, kailangan ang wastong pagbigkas ng mga salita upang magkaunawaan ang dalawang nag-uusap. Sa ating wika, maraming salita na iisa ang baybay ngunit iba-iba ang bigkas. Ang diin ay paglalaban ng bigat ng isang pantig sa pagbigkas ng isang salita. Hindi lahat ng diin ay nilalagyan ng tuldik o tinututuldikan. Ang iba't ibang uri ng diin sa pagbigkas ay ang sumusunod: 1. Malumanay o banayad o malumay 2. Mabilis o masigla 3. Malumi o banayad na impit 4. Maragsa o bigla o mabilis na impit 5. Mariin o mabagal 6. Malaw-aw o paudlot Upang maipakita ang iba't ibang bigkas, ginamit ang tuldik. Ang tuldik ay mga pananda sa ilang uri ng diin sa pagbasa ng mga salitang nakasulat o nakalimbag. Ang bawat tuldik ay may diing kinakatawan o kinauukulan. Sa anim na uri ng diin, tatlo lamang ang tuldik na ginagamit na pananda tulad ng: 1. tuldik na pahilis (/) 2. tuldik na paiwa () 3. tuldik na pakupya (^)
• 6.
  Mahalaga ang palatuldikansapagkat marami sa ating wika ang mga salitang iisa ang baybay ngunit may dalawa, tatlo o higit pa ang bigkas at kahulugan. Uri ng Diin Ang diin ay may mga uri tulad ng: 1. Salitang malumanay a. Ang diin ay laging nasa ikalawang pantig ng salita buhat sa hulihan; binibigkas ng banayad at hindi tinutuldikan. Ito ay maaaring magtapos sa patinig o katinig. Halimbawa: 1. bunga 4. mayaman 2. halaman 5. mahirap 3. tao 6. aso (dog) b. Ang bigkas ay di-nagbabago kahit gamitan ng pang-angkop o panlapi. Halimbawa: 1. dahon 4. makilalang 2. talakayin 5. mabuhay 3. dalaga 6. ala-ala 2. Salitang mabilis a. Ang diing mabilis ay binibigkas ng pagbunton sa hulihang pantig ng salita o nang tuluy-tuloy. Ito ay maaaring magtapos sa patinig o katinig. Ang tuldik na ginagamit sa salitang mabilis ay pahilis. Halimbawa: 1. timpalák 4. lihá 2. panahán 5. Kulugó 3. batá b. Lahat ng salitang-ugat na dadalawahing pantig at nagsisimula o pinangungunahan ng isang katning sa iy o sa uw ay binibigkas ng mabilis at tinutuldikan. Halimbawa: 1. iyák 4. buwán 2. niyón 5. siyá 3. uwáy 6. ala-ala c. Lahat ng mga panghalip panao ay may diing mabilis maliban sa mga panghalip na akin, tayo, amin, naming, atin, natin na pawang malumanay. Ang mga salitang dadalawahing pantig na magkasunod ang dalawang katinig ay binibigkas ng mabilis gaya ng aklat, daglat maliban sa minsan at pinsan na pawang mariin. Halimbawa: 1. akó 4. kanilá
• 7.
  2. ikáw 5.ninyó 3. inyó 6. nílá d. Lahat ng mga katutubong tawag sa mga bilang buhat sa isa ay panay na mabilis maliban sa apat, anim, libo, yuta at angaw na mga malumay at ang sampu at laksa na kapwa maragsa. Halimbawa: 1. isá 4. pitó 2. dalawá 5. waló 3. tatlá 6. siyám e. Titik na magkawangis na dadalawahing pantig maliban sa oo na diing malumay. Halimbawa: 1. paá 2. поó 3. libág f. Salitang binubuo ng pantig na kabilaan na magkawangis at magkasunod. Halimbawa: 1. liwaywáy 2. ligamgám 3. Salitang malumi a. Ang mga salitang malumi ay may tuldik na paiwa. Ito ay laging nagtatapos sa patinig. Ang diin ay nasa ikalawang pantig buhat sa hulihan ngunit ang huling pantig ay may im pit kung bigkasin. Walang malumi na iisahing pantig. Halimbawa: 1. panukalà 4. birà 2. binatà 5. luhà 3. sariwà 6. dambuhalà b. Nananatili ang bigkas na malumi kahit may unlapi at gitlapi. Halimbawa: 1. pinanà 4. tumulà 2. nadayà 5. lumuhà 3. bumatà 6. lumabà c. Nagiging malumay ang malumi kapag inaangkupan. Halimbawa: 1. diwang kayumanggi 3. sariwang gulay 2. binatang-bukid 4. luhang pumatak 4. Salitang maragsa
• 8.
  a. Ito aymay tuldik na pakupya at laging nagtatapos sa patinig. Binibigkas ang salita na tuluy-tuloy ngunit inimpit sa huling pantig. Halimbawa: 1. salitâ 3. masidhî 2. dugô 4. bahâ b. Hindi nawawala ang pagkamaragsa kahit na nagigitlapian ng um at/ o in. Halimbawa: 1. sinundâ 4. pinunô 2. sinalitâ 5. bumahóâ 3. dumugô 6. sumalitâ c. Ang maragsa ay nagiging mabilis kapag inaangkupan o ginagamitan ng 't o 'y Halimbawa: 1. gintót pilak 2. dugóy Pilipino 3. binhy magaling d. Ang salitang dadalawahing pantig na ang huling patinig ay sumusunod sa dalawang katinig ay binibigkas nang maragsa. Halimbawa: 1. biglâ 2. dukhâ 3. binhí 5. Salitang mariin a. Ang diin ay laging nasa ikatlo o higit pang pantig. Ang mga salitang may diing mariin ay binubuo ng tatlo o higit pang pantig. Halimbawa 1. kaluluwa 4. lasingan 2. libingan 5. kainan 3 tahanan 6. tibagan b. Mga pangalan sa bilang, kung inuulit ang unang pantig at nangangahulugan ng wala kundi iyon lamang Halimbawa: 1. lisa 4. dadalawa 2. sasampu 5. pipito 3. wawalo 6. tibagan c. Mga salitang inuunlapian ng tala o pala at hinuhulupian ng an o han. Halimbawa:
• 9.
  1. palabigasan 4.palabigkasan 2. talatinigan 5. talatanungan 3. palatuntunan 6. palatunugan d. Mga pandiwang nasa aspetong imperpektibo at kontemplatibo. Halimbawa: 1. kumakain 4. kakain 2. tatawagin 5. babasa 3. sumusulat 6. titimbangin