Маркетингийн судалгаа

1
Г.БОЛДБААТАР
МАРКЕТИНГИЙН
СУДАЛГАА
УЛААНБААТАР ХОТ
2019 ОН

2
АГУУЛГА
1. Оршил 2
2. Маркетингийн судалгааны үндсэн ойлголт 4
3. Маркетингийн судалгааны судлах асуудлыг тодорхойлох 15
4. Судалгааны дизайн 22
5. Мэдээ сэлтийг цуглуулах аргууд. Шинжих судалгааны
загвар: хоёрдогч мэдээ 33
6. Шинжих судалгааны загвар: хоёрдогч мэдээний синдикат эх
Үүсвэрүүд 41
7. Шинжих судалгааны загвар: Чанарын судалгаа 46
8. Тодруулах судалгааны загвар: асуулга ба ажиглалт 59
9. Туршилтын дизайн 68
10. Хэрэглэгчийн хандлага сонирхолыг хэмжих 73
11. Хэрэглэгчийн хандлагыг хэмжих тодорхойлох аргууд 82
12. Асуулгын дизайн 90
13. Маркетингийн судалгааны түүвэрлэн судлах арга 98
14. Мэдээ сэлтийг хэмжиж шинжлэх 108
15. SPSS программ 110
16. Мэдээллийн тоон шинжилгээний аргууд 133
17. Мэдээллийн чанарын шинжилгээний аргууд 148
18. Маркетингийн судалгааны тайлан 187

3
ОРШИЛ
Монгол улс зах зээлийн харилцаанд шилжин өмчийн олон хэлбэр
бүрэлдэж жижиг дунд үйлдвэрлэл хөгжих нөхцөл бүрдсэнээр
үйлдвэрлэгчдийн хооронд шударга өрсөлдөөн бий болсон. Үйлдвэрлэгчид
өрсөлдөөнд ялж, зах зээлд байр сууриа бэхжүүлэн ажиллахын тулд эдийн
засгийн зохион байгуулалтын үндсэн асуудлаа оновчтой шийдвэрлэхэд
гадаад, дотоод орчны өөрчлөлтийн талаарх үнэн зөв, бодитой мэдээлэлд
тулгуурах зайлшгүй шаардлагатай болж байна. Мэдээллийн үнэн зөв,
бодитой, найдвартай байдлыг маркетингийн судалгааг л хангаж өгдөг.
Маркетингийн судалгаа нь байгууллагын хөгжлийн үндсэн чиглэл,
стратегийн болон бизнес төлөвлөгөөг боловсруулах бодит үндэслэлийг
бүрдүүлэх, түүнчлэн байгууллагын өмнө тулгарч байгаа эгзэгтэй асуудлыг
оновчтой шийдвэрлэх хамгийн боломжтой арга замыг бүрдүүлж байдаг.
Байгууллагын удирдлага хэдий чинээ мэдээлэл сайтай байна төдий
чинээ үндэслэлтэй, үр ашигтай, оновчтой шийдвэр гаргана. Иймээс бизнесийн
удирлага мэргэжлээр суралцагсад маркетингийн судалгааны арга зүйг маш
чадварлаг эзэмших зайлшгүй шаардлага зүй ёсоор тавигдаж байна.
Энэхүү гарын авлагыг монголын их, дээд сургуулиудын бизнесийн
удирдлага мэргэжлийн ангийн оюутнууд, бизнесийн байгууллагын
маркетингийн менежерүүд болон маркетингийн судалгааны онол арга зүйг
сонирхогчдод маркетингийн судалгааны арга зүй, аргачлалын үндсэн ойлголт,
мэдлэг, чадварыг олгоход зориулав.

4
МАРКЕТИНГИЙН СУДАЛГААНЫ ҮНДСЭН ОЙЛГОЛТ
Маркетингийн гайхалтай чанар болон хамгийн гол ач холбогдолын нэг
нь маркетингийн судалгаа юм. Маркетингийн судалгаа нь маркетингийн
мэдээллийн системийг бүрдүүлэх гол элемент юм.
Маркетингийн шийдвэр гаргахад хэрэглэгдэх мэдээллийг олж
цуглуулах, эмхэлж цэгцлэх эрэмбэ дараатай үйл явцыг маркетингийн
судалгаа гэдэг. Маркетингийн судалгааны үндсэн зорилго хэрэглэгчдийн
хэрэгцээ, шаардлагыг хангахтай холбогдсон асуудлуудыг шийдвэрлэхийн
тулд түүнд шаардлагатай мэдээллийг бий болгоход оршино. Иймд
маркетингийн судалгаа нь тоо баримт, бодитой үйл явдлын тухай мэдээг
илрүүлэн олж шийдвэр гаргахад хүрэлцэхүйц мэдээллээр менежерийг
хангахад чиглэгдэнэ. Менежер хүн хэдий чинээ мэдээлэлтэй байна, төдий
чинээ үндэслэлтэй бөгөөд үр ашигтай шийдвэр гаргаж чадна.
Шийдвэр гаргахын тулд мэдээлэл олж авч байгаа үйл явц бол
үндсэндээ судалгаа хийж байгаа хэрэг юм. Мэдээллийн үнэ цэнэ нь хүний
өдөр тутмын үйл ажиллагаанд гаргасан шийдвэрийн үнэ цэнээр
тодорхойлогдоно. Хэрэглэгчдийн худалдан авах хүсэл сонирхолыг
төрүүлэхүйц өнгө, үзэмжтэй, амт чанартай бүтээгдэхүүн үйлчилгээ бий
болгон, боломжийн үнэ, оновчтой сувгаар сурталчилан борлуулах арга
ухааныг маркетингийн судалгаа бүрдүүлж байдаг. Иймд маркетингийн
судалгаа нь байгууллагад маркетингийн хольцын зохистой хослолыг хэрэглэн
зах зээлд амжилт олох нөхцлийг бүрдүүлнэ.
Зах зээлийн тухайн нөхцөлөөс ямар алба, ямар хүч ажиллуулах
шаардлагатай байгааг олж харан байгууллагынхаа дотоод нэгжүүд, түүнчлэн
нийлүүлэгч түнш, хамтаран ажиллах байгууллагаа сонгон авч, үйл ажиллагаа,
үйлчилгээгээрээ хэрэглэгчдийг өөртөө татан, нэр хүндээ дээшлүүлэн, зах
зээлээ өргөжүүлэх нөхцөл, боломжийг маркетингийн судалгааны үр дүн олж
авсан гадаад, дотоод орчны шинжилгээний дүгнэлт бүрдүүлж өгнө. Гадаад
орчны талаархи мэдээлэл, тухайлбал, үйлчилж буй хүн амын нас, хүйс, ажил
мэргэжил, гэр бүлийн бүтцийн өөрчлөлт, эдийн засаг, улс төр, техник
технологи, соёлын орчны өөрчлөлтийн талаархи нарийн тодорхой мэдээллийг
хэн түргэн олж үйл ажиллагаагаа түүнд зохицуулж чадна, тэр өрсөлдөөнд
ялж, байр сууриа бэхжүүлж чадна. Мэдээллийн үнэн зөв, найдвартай байдлыг
хангагч гол үндэс нь судалгаа. Мөн аливаа юмс үзэгдэлд нухацтай хандаж,
судлаж нарийвчилснаар янз бүрийн шинэ санаануудыг бий болгох боломжтой.
Маркетингийн судалгааны өөр нэг бодитой үр дүн бол байгууллага, аж
ахуйн нэгж хөгжлийнхөө үндсэн чиглэл, урт ба богино хугацааны төлөвлөгөө
боловсруулах бодит үндэслэлийг олж авдагт оршино. Маркетингийн
судалгааны явцад байгууллагын өмнө тулгарч байгаа эгзэгтэй асуудлыг
шийдвэрлэх хамгийн боломжтой арга замыг олох, дэвшүүлсэн зорилго,
зорилт, төлөвлөгөөгөө үр ашигтай хянах боломж бүрддэг. Маркетингийн
судалгааны үр дүнд маркетингийн шинэ шинэ боломжуудыг нээн илрүүлж,

5
байгууллага хөгжин дэвжих, өрсөлдөгчөө ялан дийлэх аугаа их нөөц, хүчийг
хуримтлуулна. Маркетингийн маш олон янзын нөөц, боломжууд байдаг.
Тухайлбал, цоо шинэ зах зээл олох, шинэ бүтээгдэхүүн үйлчилгээ бий болгох,
шинэ сав баглаа боодол бүтээх, борлуулалтын шинэ суваг нээх гэх мэт
боломжууд байдаг. Эдгээр боломжуудыг зөвхөн маркетингийн судалгааны үр
дүнд л илрүүлж болно.
Байгууллагууд маркетингийн судалгааг тодорхой дэс дарааллын дагуу
хийж гүйцэтгэх хэрэгтэй байдаг.
Маркетингийн мэдээлэл (мэдлэгийн менежмент, оюун ухааны чадамж),
мэдээллийн санд хадгалагдаж буй дотоод бичиг баримтууд зэрэг эх үүсвэрээс
болон маркетингийн судалгаагаар олж авсан мэдээлэл нь компанийн
маркетингийн мэдээллийн системийн салшгүй хэсэг юм. Маркетингийн
мэдээллийн систем нь маркетингийн шийдвэр гаргагчдад шаардлагатай
мэдээллийг шинжлэх, бий болгох, хадгалах болон тэднийг мэдээллээр
тогтмол тасралтгүй хангах үйл ажиллагааны албан ёсны сүлжээ юм.
Маркетингийн мэдээллийн систем ба шийдвэрийг дэмжих системийг
боловсруулах үйл явц нь:
Маркетингийн судалгаа, үзэл бодлын Европын нийгэмлэг (ESOMAR - The
European Society for Opinion and Marketing Research) маркетингийн судалгааг
хийх хоёр гол шалтгаан байдаг. Энэ нь нэгдүгээрт боломж ба асуудлыг
тодорхойлох, хоёрдугаарт маркетингийн үйл ажиллагааг бий болгох ба

6
боловсронгуй болгох хэмээн тодорхойлсон ба энэхүү хоёр шалтгаанд
үндэслэн маркетингийн судалгааг дараах байдлаар ангилсан.
Маркетингийн судалгааны ангилал
Судлах асуудлыг тодорхойлох судалгааг зах зээл болон тухайн бизнесийн
орчин, нөхцөл байдалд одоо оршин байгаа, эсвэл ирээдүйд бий болж
болзошгүй асуудлыг тодорхойлохын тулд хийдэг. Тухайлбал, судлах асуудлыг
тодорхойлох судалгааг дараах үндсэн чиглэлийн дагуу хийж болох юм. Үүнд:
1. Зах зээл ба борлуулалтын судалгаа
- Зах зээлийн багтаамжийн үнэлгээ
- Зах зээлийн хэсгийн үнэлгээ
- Зах зээлийн хөгжлийн хандлага
- Борлуулалтын мэдээлэл
- Зах зээлийн чадавхийн үнэлгээ
- Хэрэглэгчдийн хүсэл хандлага
- Өрсөлдөгчдийн зах зээл
2. Маркетингийн орчны судалгаа
- маркетингийн дотоод орчны үнэлгээ
- Гадаад орчны хүчин зүйлийн нөлөөлөл
3. Өрсөлдөгчийн судалгаа
- Өрсөлдөгчдийн зорилго, хүчтэй ба сул талын судалгаа

7
- Өрсөлдөгчдийн хариу үйлдлийн бүтцийн үнэлгээ
- Өрсөлдөгчдийн санхүүгийн хүчин чадлын ба технологийн
түвшний үнэлгээ
- Удирдлага зохион байгуулалтын түвшний үнэлгээ
- Өрсөлдөгчийн нэр хүнд ба аргаа өөрчлөх чадварын үнэлгээ
Нөөц ба шинжлэх ухааны чадавхийн үнэлгээ
Харин асуудал шийдвэрлэх судалгааг ямар нэгэн асуудлын талаар
оновчтой шийдлийн хувилбар боловсруулахын тулд хийдэг. Асуудал
шийдвэрлэх судалгааны үр дүнг маркетингийн тодорхой асуудлыг
шийдвэрлэх шийдвэрийг дэмжихэд ашигладаг. Тухайлбал, асуудал
шийдвэрлэх судалгааг дараах үндсэн чиглэлийн дагуу хийж болох юм. Үүнд:
1. Сегментчилэлийн судалгаа
 Сегментчилэлийн үндсэн хувьсагчийг тодорхойлох
 Сегмент бүрийн зах зээлийн боломж, хариу үйлдлийг
тодорхойлох
 Зорилтот зах зээлийг сонгох ба амьдралын хэв маягийн дүр
төрх (хүн ам зүй, хэвлэл мэдээллийн хэрэгсэл,
бүтээгдэхүүний имидж, шинж чанар)-ийг бүрдүүлэх
2. Бүтээгдэхүүний судалгаа
 Шинэ бүтээгдэхүүний санаа олох
 Бүтээгдэхүүний концепци бий болгох
 Бүтээгдэхүүнийг турших
 Туршилтын бүтээгдэхүүний маркетингийг зохион байгуулах
 Баглаа боодлын янз бүрийн төрлийг судалж турших
 Брэндийн байршил, дахин байршуулалт хийх
3. Үнийн судалгаа
 Брэндийн сонголт дахь үнийн ач холбогдол
 Бүтээгдэхүүний шугамын үнэ бүрдэлт
 Үнийн бодлого
 Эрэлтийн үнийн мэдрэмж
 Үнийн өөрчлөлт дэх санал ба хариу үйлдэл
 Үнэ ба эрэлтийн хамаарлын судалгаа
 Амьдралын мөчлөгийн янз бүрийн шатууд дахь үнийн
бодлогын прогноз
4. Идэвхжүүлэлтийн судалгаа
 Идэвхижүүлэлтийн төсөвийн оновчтой байдал
 Идэвхижүүлэлтийн иж бүрдлийн оновчтой байдал
 Сурталчилгааны бүтээлч байдлыг шинжлэх, үнэлэх
 Зарлал сурталчилгааны үр ашгийг үнэлэх
 Мэдээллийн хэрэгслүүдийн үр ашгийг үнэлэх
 Сурталчилгааны янз бүрийн хувилбаруудыг турших
 Идэвхжүүлэлтийн хэрэгсэл, аргуудыг харьцуулан шинжлэх

8
 Бүтээгдэхүүнийг хэрэглэгчдэд хүргэж буй явц:
- агуулахын байршил
- жижиглэн худалдаалах цэгүүдийн байршил
- үйлчилгээний албадын байршил
5. Хуваарилалтын сувгийн судалгаа
 Сувгийн гишүүдийн хандлага
 Бөөний болон жижиглэнгийн худалдааны хамрах хүрээний
эрчимжилт
 Сувгийн хэмжээ
 Бөөний болон жижиглэнгийн худалдааны байршил
Асуудал шийдвэрлэх судалгааг аль чиглэлээр хийх вэ? гэдгийг тухайн
байгууллагын зорилго, зорилт, зах зээлийн нөхцөл байдалтай уялдуулан
тодорхойлно.
Зах зээл, хэрэглэгчдийн шаардлагыг иш үндэс болгох нь маркетингийн
судалгааны гол агуулга болж, үйлдвэрлэл, худалдааны үйл ажиллагааны үр
ашгийг тодорхойлно. Зах зээлийг хэсэгчлэх, хэрэглэгчдийг хайж олох, нэвтэрч
болох сиймхийг олж харах нь зах зээлийн судалгааны бодит алхмууд юм.
Маркетингийн судалгааны процесс. Маркетингийн судалгааны
процесс нь дараах 6 дарааллаар хийгдэнэ. Энэхүү процессыг ямар ч үйл
ажиллагааны чиглэлээр (маркетингийн, санхүүгийн, нягтлан бодох бүртгэлийн
гэх мэт) судалгаа явуулахад дагаж мөрдөнө.
1-р алхам. Судлах асуудлыг тодорхойлох. Маркетингийн судалгааны
ямарч төслийн эхний алхам нь судлах асуудлыг тодорхойлох явдал байдаг.
Судлаачид чанарын судалгаа, тухайлбал, фокус бүлгийн ярилцлага болон
олон нийтийн мэдээллийн хэрэгсэл зэрэг дэх хоёрдогч мэдээллийн
шинжилгээ, үйлдвэрийн мэргэжилтнүүдтэй ярилцлага хийх, шийдвэр
гаргагчидтай хэлэлцүүлэг хийх замаар асуудлыг тодорхойлдог. Асуудлыг
тодорхойлох гэдэг нь чухамдаа удирдлагын шийдвэрлэх асуудал (удирдлага

9
юу хийх ёстой) болон маркетингийн судалгааны судлах асуудал (ямар
мэдээлэл хэрэгтэй байгаа)-ыг тодорхойлох явдал юм.
2-р алхам. Асуудлыг шийдвэрлэх арга замыг боловсруулах.
Асуудлыг шийдвэрлэх арга замыг боловсруулах гэдэгт аналитик
шинжилгээний ерөнхий бүтэц, хүрээ болон загварууд, судалгааны асуулт,
таамаглал боловсруулах зэрэг хамаарна. Энэ үйл явц нь судлах асуудлыг
тодорхойлоход гүйцэтгэсэн зарим үүрэг даалгаврын удирдамж юм.
3-р алхам. Судалгааны дизайн боловсруулах. Судалгааны дизайн нь
маркетингийн судалгааны төслийг хийж гүйцэтгэх ерөнхий бүдүүвч, зураглал
юм. Энэ нь шаардлагатай мэдээллийг олж авахад хэрэглэгдэх нарийвчилсан
аргачлал, журам юм. Судалгаа нь ашиг сонирхлын таамаглал шалгах, эсвэл
судалгааны асуултад хариулах боломжийг тодорхойлох, шийдвэр гаргахад
аль алиных нь хувь нэмэрийг оруулахаар төлөвлөсөн байж болох юм.
Урьдчилсан болон шинжих (хайгуулын) судалгаа хийх, хувьсагчдийг
тодорхойлох болон тэднийг хэмжих зохих хэмжигдэхүүнүүдийг боловсруулах
нь судалгааны дизайны нэг хэсэг юм. Ямар асуудлыг хэрхэн шийдвэрлэх
шаардлагатай талаарх мэдээллийг судалгаанд оролцогчдоос (жишээ нь,
судалгаа ба туршилт явуулж) авсан байх ёстой. Тэгэхээр судалгааны дизайнд
тухайн бүтээгдэхүүний зах зээлийн чадамжийг үнэлэхээр хийсэн асуулга
судалгаа, фокус бүлгийн ярилцлага болон хоёрдогч мэдээллийн шинжилгээ
бүгд хамаарна. Энэ нь бас асуулгын анкет болон судалгаанд оролцогчдыг
сонгох түүврийн төлөвлөгөөг боловсруулах зэрэг ойлголтыг хамруулна.
4-р алхам. Мэдээ цуглуулах ба хээрийн судалгаа хийх. Мэдээлэл
цуглуулахдаа тухайн салбартаа үйл ажиллагаа явуулдаг ажилтнууд, дадлага,
туршлагатай хүмүүсийг ашиглана. Хээрийн судалгаанд биечилсэн, телефон,
мэйл болон электрон ярилцлага хамаарна. Хээрийн судалгааны хүчин
зүйлсийн зөв сонголт, сургалт, хяналт, үнэлгээ нь өндөр чанарын мэдээлэл
цуглуулах байдлыг хангахад чухал.
5-р алхам. Мэдээ сэлтийг шинжлэн дүгнэлт гаргах. Мэдээ сэлтийг
бэлтгэх нь дүн шинжилгээ хийх хүртэлх мэдээг боловсруулах үйл явцын гол
үе шат юм. Үүнд цуглуулсан мэдээг хянах, засварлах, кодлох болон
компьютерт шивж оруулах буюу дахин хуулж бичих зэрэг үйл явц орно. Энэ
бүх үйл явц нь мэдээ сэлтийн үнэн зөв байдлыг нарийвчлан шалгаж
баталгаажуулсан байх ёстой. Засварлах процесс нь хариу үйлдлийг иж бүрэн
ба зохистой хийх, ажиглалт болон асуулгын хэлбэрийг урьдчилан хянаж
шалгах явдал юм. Энэхүү урьдчилсан хяналт шалгалтын дараах асуулт бүр
дэх хариу үйлдэл нь компьютер уруу оруулах стандартыг хангахаар кодлох
явдал юм. Санал асуулгаар авсан мэдээ нь маркетингийн мэдээллийн санд
хадгалагдах ба статистикийн аргуудаар шинжилгээ хийхэд ашиглагдана.
Үүний үр дүнгээр маркетингийн судалгааны асуудалд холбоотой дүгнэлт олж
авах ба түүийг оновчтой тайлбарлах боломж бүрдэнэ.

10
6-р алхам. Судалгааны тайлан бэлтгэх ба танилцуулах. Төсөлд
бүхэлдээ судалгааны хандлага, судалгааны дизайн, мэдээлэл цуглуулах,
мэдээлэлд хийсэн шинжилгээний журам, процедурыг тайлбарлах болон
судалгааны үр дүн, гол гол дүгнэлтүүдийн танилцуулгыг тухайн судалгааны
асуултуудын дагуу тусгаж бичгээр үйлдсэн тайланд баримтжуулсан байх
ёстой. Бичгээр үйлдсэн тайлан нь тодорхой үр нөлөөг сайжруулах хүснэгт,
зураг болон графикаар баяжигдсан байх бөгөөд ихэвчлэн албан ёсны
танилцуулга дагалддаг.
Бид маркетингийн судалгааны дараалал, алхам, үе шат гэх мэтээр
судалгааны үйл явцыг тайлбарласан хэдий ч, эдгээр алхмууд нь өөр
хоорондоо харилцан уялдаа, хамааралтай бөгөөд давтагдах шинжтэй гэдгийг
тэмдэглэх нь зүйтэй болов уу. Тиймээс судлаач судалгааны үйл явцын
дараалал тус бүрын өмнөх алхам, үе шатыг л харах биш, харин дараах
алхмууд нь урьдчилж хардаг байх ёстой.
Маркетингийн судалгааны үйл явц нь маркетингийн судалгааны
тодорхойлолттой маш сайн нийцэж байх ёстой болохыг дараах хүснэгтээр
харуулаа.
Маркетингийн судалгааны
тодорхойлолт
Маркетингийн судалгааны үйл явц
1. Мэдээллийн хэрэгцээг тодорхойлох
2. Мэдээ сэлтийг цуглуулах
3. Мэдээг шинжлэх
4. Үр днг тооцоолох
5. Мэдээлэлийг хэрэглэх
1-р алхам. Асуудлыг тодорхойлох
2-р алхам. Асуудлыг шийдвэрлэх арга
замыг боловсруулах
3-р алхам. Судалгааны дизайн
боловсруулах
4-р алхам. Мэдээ цуглуулах ба хээрийн
судалгаа
5-р алхам. Мэдээг шинжлэн дүгнэлт
гаргах
6-р алхам. Судалгааны тайлан бэлтгэх ба
танилцуулах.
Маркетингийн судалгаа логик уялдаа холбоо бүхий нарийн төвөгтэй дэс
дараат үйл явц бөгөөд судлах зүйл, түүний шинж төлөв, удирдлагад
тулгарсан шийдвэрлэх асуудлын байдлаас хамааран эдгээр дарааллыг
хэрхэн хэрэгжүүлэх, судалгааг яаж төгсгөх арга хэлбэрийг шийднэ
Судалгаа хийж байх үед харгалзах нэг чухал үндэслэл бол
маркетингийн үзүүлэлтүүдийн тухайн үеийн төлөв байдлыг тодруулаад
зогсохгүй цаашдын чиглэл, хандлагыг нь олж харан байгууллагын зорилго,
стратегийг тодорхойлоход ашиглах явдал юм.
Маркетингийн судалгааг бодож боловсруулсан төлөвлөгөөний дагуу
байнга хэрэгжүүлснээр маркетингийн мэдээллийн тогтолцоо бүрддэг.
Маркетингийн мэдээллийн тогтолцоо нь чухадаа маркетингийн шийдвэр

11
гаргах зорилгоор мэдээллийг байнга, төлөвлөгөөтэйгөөр цуглуулах, шинжлэх
ба толилуулах арга, ажиллагааны сүлжээ юм.
Байгууллагаас хэрэглэгч, түншүүдтэйгээ байнгын бөгөөд найдвартай
хэлхээ холбоо тогтоож хадгалахад маркетингийн зорилго оршино.
Үйлдвэрлэгч хэрэглэгч талууд бие биедээ бүрэн итгэж амласан амлалтаа
биелүүлж харилцан ашигтай ажиллаж байвал маркетингийг хэрэгжүүлж чадаж
байна гэж үздэг. Маркетер энэ нөхцөл боломжийг хангаж, хэрэгжүүлж байдаг.
Иймд маркетер хүн маркетингийн үзэл баримтлал, арга хэрэгслийг бүрэн
утгаар нь ойлгож эзэмшсэн байх шаардлагатай.
Маркетингийн судалгаа, үнэхээр, өргөн хүрээтэй програмуудыг
ашигладаг бөгөөд маркетингийн шийдвэр гаргах үйл явцад энэ нь маш чухал
үүрэг гүйцэтгэдэг. Маркетингийн шийдвэр гаргалт дах маркетингийн
судалгааны чиг үүргийг маркетингийн үндсэн үзэл номлолын түвшинд дараах
байдлаар тодорхойлдог.
Байгууллага зах зээлийн ширүүн өрсөлдөөний нөхцөлд оршин тогтнох
бодит үндэс нь нарийн бодож, төлөвлөн хийсэн маркетингийн судалгааны үр
дүнг ашиглахад оршино.
Байгууллагын маркетингийн стратеги, маркетингийн судалгаа хооронд
салшгүй уялдаа байх ёстой. Маркетингийн судалгаанаас гарсан дүгнэлт

12
маркетингийн стратегийг тодорхойлох үндэс болдог. Маркетингийн
стратегитай уялдсан нэг чухал асуудал бол зах зээлд бүтээгдэхүүнийг дахин
байршуулах явдал юм. Зах зээлд бүтээгдэхүүнийг дахин байршуулах гэдэг нь
бүтээгдэхүүнд хэрэглээний дэвшилтэт давуу талыг бий болгох,
бүтээгдэхүүний өрсөлдөх чадварыг дээшлүүлэх, нэг ёсондоо бүтээгдэхүүнийг
хөгжүүлэх, сайжруулахтай холбогдсон ойлголт юм.
Маркетингийн судалгаа шинжилгээний салбар нь маркетингийн
судалгааны үйлчилгээ үзүүлэгч нийлүүлэгчдээс бүрддэг. Маркетингийн
судалгааны үйлчилгээ үзүүлдэг байгууллага, нэгжийг судалгаа нийлүүлэгч
гэдэг. Маркетингийн судалгаа нийлүүлэгчдийг ерөнхийд нь гадаад нийлүүлэгч,
дотоод нийлүүлэгч гэж хоёр ангилдаг.
Дотоод нийлүүлэгч нь тухайн компанийн доторхи маркетингийн
судалгааны хэлтэс юм. Тухайлбал, MCS групп гэх мэт томоохон компаниуд
маркетингийн судалгааны бие даасан алба, хэлтэстэй байдаг. Иймэрхүү
томоохон компаниудын маркетингийн судалгааны хэлтэс нь ихэвчлэн
компанийн төв байранд байрладаг бөгөөд энэ нь тухайн компанийнхаа
судалгааны шинжилгээний талаарх хэрэгцээт бүхий л үйлчилгээг үзүүлдэг.
Ямар нэгэн салбарын чиглэлээр бие даан үйл ажиллагаа явуулдаг жижиг,
эсвэл төвлөрсөн бус компанийн хувьд зах зээлийн судалгааны чиг үүрэг нь
тус тусдаа салангид байдлаар ажилладаг. Төвлөрсөн бус байгууллагуудад

13
маркетингийн судалгааны хэлтэсийн бүтэц нь бүтээгдэхүүнийг, хэрэглэгчийг,
эсвэл газар зүйн бүсийг нийтэд хариуцсан маркетингийн судалгааны
ажилтануудтай байхаар зохион байгуулагдсан байдаг. Хэлтэс бүр
(бүтээгдэхүүний шугамын, газар зүйн бүсийн) нь өөр өөрийн гэсэн
маркетингийн судалгааны үйл ажиллагаатай байдаг. Гэхдээ сүүлийн үед
компаниуд дотоод маркетингийн судалгааны ажилтнуудаа хөгжүүлэн, түүндээ
судалгаагаа төвлөрүүлэх хандлага бүхий байгууллагын бүтцээр үйл
ажиллагаагаа явуулах болжээ.
Гадаад нийлүүлэгч гэж маркетингийн судалгаа шинжилгээний
үйлчилгээ үзүүлдэг бие даасан (гадны) компаниудыг хэлдэг. Зарим
байгууллага өөрийн маркетингийн судалгааны албатай ч гэсэн гадаад
нийлүүлэгчээр судалгаа шинжилгээ хийлгэх тохиолдол нилээд байдаг. Ихэнх
гадаад нийлүүлэгчид маркетингийн судалгаа шинжилгээний салбар дахь
бусад компаниудтайгаа стратегийн холбоо хэлбэрээр ажилладаг. Энэ холбоо
нь компаниудад өөр хоорондоо туршлага, нөөцөө солилцон ажиллах
боломжийг олгодог. Ийм холбоонууд өөр хоорондоо нэгдэх, өөр нэгнээ
худалдан авах, эсвэл гэрээгээр дамжуулан хамтрах байдлаар бий болж
байна. Гадаад нийлүүлэгчид бүрэн, аль эсвэл хязгаарлагдмал үйлчилгээ
үзүүлдэг.
Бүрэн үйлчилгээ нийлүүлэгч нь асуудлыг тодорхойлохоос эхлээд
судалгааны аргыг боловсруулах, санал асуулгын загвар, түүвэр судалгааны
дизайн боловсруулах, мэдээлэл цуглуулах, мэдээллийн шинжилгээ хийж,
тайлбарлах, тайланг бэлтгэх, түүнийг танилцуулах, тайлагнах хүртэлх
маркетингийн судалгааны үйлчилгээг бүхэлд нь санал болгодог. Эдгээр
нийлүүлэгчдийн үйлчилгээ нь синдикат үйлчилгээ, захиалгат үйлчилгээ,
интернэт / олон нийтийн мэдээллийн хэрэгслийн үйлчилгээний хэмээн
хуваагдана.
Синдикат үйлчилгээ нь судалгаа шинжилгээний үйлчилгээ үзүүлэх,
мэдээллийн хэрэгцээг хангах зорилго бүхий мэдээллийн нэгдсэн сан
бүрдүүлж, түүнийгээ худалдан борлуулах гэх зэрэг үйлчилгээ үзүүлдэг
компаниуд байдаг. Эдгээр мэдээлэл нь ихэвчлэн асуулга судалгаа, худалдан
авалт, олон нийтийн мэдээллийн хэрэгсэл дэх мэдээ, компьютер интернетээс
авсан мэдээ болон аудитын аргаар дамжуулан цуглуулсан мэдээлэл байдаг.
Захиалгат үйлчилгээ нь харилцагчийн тусгай хэрэгцээнд нийцүүлэн
захиалгаар маркетингийн судалгааны үйлчилгээг олон төрлөөр санал
болгодог. Маркетингийн судалгааны төсөл бүр нь үйлчлүүлэгчийн өвөрмөц
хэрэгцээ шаардлагыг хангах зорилготой байдаг. Эдгээр үйлчилгээг
маркетингийн судалгааны компаниудын зарим нь (Synovate, Westat, Burke гэх
мэт) санал болгодог.
Интернетээр маркетингийн судалгаа хийх чиглэлээр мэргэшсэн зарим
маркетингийн судалгааны компаниуд интернет үйлчилгээг санал болгодог.
Энд олон нийтийн мэдээллийн хэрэгслийн буюу social media судалгаа

14
хамаардаг. Энд томоохон болон хувийн өмчлөлийн компаниудын баталгаат
веб сайт дахь мэдээллийн санг ашиглан судалгаа явуулдаг.
Хязгаарлагдмал үйлчилгээ нийлүүлэгч нь маркетингийн судалгааны
процессын нэг буюу хэд хэдэн алхамуудаар мэргэшсэн байдаг.
Хязгаарлагдмал үйлчилгээ нийлүүлэгч нь хээрийн судалгаа хийх үйлчилгээ,
фокус бүлгийн ярилцлага болон чанарын судалгаа, техникийн ба дүн
шинжилгээ хийх үйлчилгээ болон бусад үйлчилгээгээр мэргэшсэн байдаг.
Хээрийн судалгаа хийх үйлчилгээ нь мэдээ сэлтийг цуглуулна. Тэд
бүрэн хэмжээний мэдээлэл цуглуулах аргууд (мэйлээр харилцах, утасаар
харилцах, биечлэн ярилцах болон электрон ярилцлага)-ыг ашиглаж болох ба
эсвэл тэд зөвхөн аль нэг аргаар нь мэргэшсэн байж болдог. Зарим хээрийн
судалгааны үйлчилгээ үзүүлдэг байгууллагууд дэлгүүрийн худалдан
авагчидтай ярилцлага хийхдээ улс орон даяар өргөн цар хүрээтэй ярилцлага
зохион байгуулдаг. Ихэнх чанарын мэдээлэл цуглуулах үйлчилгээ нь фокус
бүлгийн ярилцлага мэтийг санал болгодог. Хээрийн судалгаа хийх үйлчилгээ
санал болгодог компаниуд нь Field Work, Inc. (www.fieldwork.com), Booth
research service (www.boothresearch.com) болон WorldOne (www.worldone.com)
гэх мэт байдаг.
Фокус бүлгийн ба чанарын үйлчилгээ нь фокус бүлгийн ярилцлагад
оролцогчдыг бүрдүүлэх ба ярилцлагыг зохион байгуулах болон чанарын
судалгааны бусад хэлбэр болох ганцаарчилсэн (one-on-one), нарийвчилсан
(depth) ярилцлагыг хийдэг. Зарим компаниуд зохицуулагч (moderator) гэх мэт
нэмэлт үйлчилгээ үзүүлэх болон фокус бүлгийн ярилцлагын тайланг бэлтгэх
зэрэг үйлчилгээ үзүүлдэг.
техникийн ба дүн шинжилгээ хийх үйлчилгээг асуулгын дизайны
асуудал болон асуулга судалгаагаар гарган авсан их хэмжээний тоон
мэдээлэлийг компьютерт оруулан дүн шинжилгээ хийх гэх мэт асуудлаар
мэргэшсэн компаниуд санал болгодог. Маркетингийн судалгааны бие даасан
зарим компаниуд статистикийн дэвшилтэт арга техник болон програмууд
(SPSS, STATA)-ыг ашиглан мэдээлэлд нарийн шинжилгээг хийх үйлчилгээг
санал болгодог.
Дотоод маркетингийн судалгааны албагүй, маркетингийн
мэргэжилтэнгүй компаниуд гадаад, бүрэн үйлчилгээ нийлүүлэгчдэд найдахаас
өөр аргагүй юм. Дотоод маркетингийн судалгааны ажилтантай компани
гадаад нийлүүлэгчийн бүрэн үйлчилгээ ба хязгаарлагдмал үйлчилгээ аль
алиныг нь ашиглаж болно.

15
МАРКЕТИНГИЙН СУДАЛГААНЫ СУДЛАХ АСУУДЛЫГ
ТОДОРХОЙЛОХ
Судлах асуудалыг тодорхойлох гэдэг нь судалгааны ерөнхий асуудлыг
тусгасан, маркетингийн судалгааны асуудлын тодорхой бүрэлдэхүүн
хэсгүүдийг тодорхойлох явдал юм. Үзэгдлийн өнгөн талаас нь бодож үзвэл юү
судлахаа тодорхойлох шиг амархан юм байхгүй мэт. Гэтэл маркетингийн
ухааны үүднээс ул суурьтайхан аваад үзвэл асуудлыг тодорхойлох гэдэг нь
маркетингийн судалгааны дэс дараат үйл явцын хамгийн эгзэгтэй шат юм.
Хэрэв та судлах асуудлаа зөв л тодорхойлчихсон бол судалгааныхаа ажлын
тал хувийг амжилттай гүйцээчихлээ гэсэн үг.
Зөвхөн маркетингийн судалгааны судлах асуудал тодорхой болсон үед
л судалгааг зөв явуулах загвар буюу дизайн тодорхой болдог. Маркетингийн
судалгааны төслийн бүхий л үүрэг даалгаварууд ямартаа ч судлах асуудлыг
үнэн зөв, зохистой тодорхойлохдоо харилцагчийн хэрэгцээ шаардлагын
эцсийн биелэлтийг л илүү чухалчилдаг.
Судлаач юуны өмнө дараахь хоёр асуултанд хариу өгөхийг оролдох
хэрэгтэй байдаг . Энэ бол :
1. Судалгааны зорилго юу вэ ?
2. Яагаад энэ асуудлуудыг заавал судлах ёстой болов? гэсэн асуултууд
юм.

16
Шийдвэр гаргагчтай дараах асуудлаар ярилцаж асуудалд аудит хийнэ.
Эдгээр асуултанд хариулахын өмнө удирдлагын шийдвэрлэх асуудал
тодорхой болсон байх ёстой. Жишээ нь: бүтээгдэхүүний борлуулалтын
хэмжээ багасаж байна гэж үзье. Энд удирдлагын шийдвэрлэх асуудал нь юу
байна гэдгийг олохын тулд шинж тэмдэг ба асуудлын ялгааг олох нь их чухал.
Бүтээгдэхүүний борлуулалт багасаж байгаа нь үйлдвэрлэл, сав баглаа
боодол, идэвхижүүлэлт, тээвэрлэлт, борлуулалтын аль нэгэнджуудал
байгаагийн шинж тэмдэг болохоос биш удирдлагын асуудал биш.
Удирдлага, судлаачын хоорондын ярилцлагын гол асуудал нь:
Асуудал нь шинж тэмдэгээр илрэн гардаг болохоор уг үндэс нь болсон
гол асуудлыг дэвшүүлэн гаргаж ирэх явдал менежерийн үүрэг болдог. Харин

17
бүтээгдэхүүний борлуулалтыг нэмэгдүүлэх асуудлыг шийдвэрлэх нь
үйлдвэрлэлийн удирдлагын шийдвэрлэх асуудал болон дэвшигдэнэ.
Судлах Асуудлаа Тодруулах нь
Удирдлагын шийдвэрлэх асуудал тодорхой болсны дараа судлах
асуудлаа тодорхойлоно. Үүний тулд:
1. Удирдагч маркетер хоёр юуг судлах нь энэ тэргүүнд чухал болохыг
маш нухацтай зөвлөн ярилцана. Тэгэхээр дарга, захирал буюу менежер хүн
аливаа шийдвэр гаргахын тулд өөрөө ихээхэн үүрэгтэй байхын зэрэгцээ
асуудлыг гардан хариуцаж судалгаа хийж байдаг хүнтэйгээ олон талаас нь
тунгаан бодож судлах зүйлээ нарийн тогтоох шаардлагатай байдаг. Жишээ нь
бүтээгдэхүүний үнийг судлах уу?, сав баглаа боодлыг судлах уу?,
идэвхижүүлэлтээ судлах уу?, борлуулалтийн сувгаасудлах уу?, эсвэл
байршлыг судлах уу? гэх мэтийг тунгаан ярилцаж шийдвэр гаргана.
2. Шийдвэрлэх асуудалтай холбогдох хоёрдогч мэдээллийг судлан,
бэлэн байгаа тоо материалыг ашиглах нь судлах асуудлыг тодруулахад нэн
чухал ач холбогдолтой.
Шинж тэмдгүүдэд үндэслэн асуудлыг тодорхойлох нь төөрөгдүүлж
болно.
Компани Шинж тэмдэг
Асуудлыг тодорхойлох
Шинж тэмдэгт
үндэслэсэн
Үндсэн шалтгаанд
үндэслэсэн
Жүржийн
жүүс
үйлдвэрлэгч
Хэрэглэгчид
сахарын агууламж
хэт өндөр гэж хэлж
байна
Сахарын агууламжын
боломжит түвшин дэх
хэрэглэгчийн
сонголтыг
Өнгө. Уух өнгө нь
бүтээгдэхүүний тухай
ойлголтыг өгөх улбар
шар өнгө, түүний хар
сүүдэр нь сахар".
Машины
сэлбэг
үйлдэрлэгч
Худалдан авагчид
үнэ нь хэт өндөр
байна гэж гомдол
гаргадаг
Эрэлтийн үнээс
хамаарах мэдрэмжийг
Сувгийн удирдлага.
Дистрибьюторууд нь
хэрэглэгчдэд
бүтээгдэхүүний ашиг
тусыг ойлгуулах зохих
түвшний мэдлэггүй
байна.
Маркетингийн нөхцөл байдлын шинжилгээг маркетингийн судалгааны
үндсэн чиглэлийн дагуу хийж болно. Анхаарал татаж буй гол чиглэлүүд дээр
шинжих буюу тандах судалгаа хийж шийдвэрлэх асуудалд шууд холбогдох
гол хүчин зүйлийг нь ялган аваад асуулыг тодруулах бусад аргаар гаргаж
авсан олйлголт, дүгнэлттэйгээ уялдуулан тухайн үед судлах асуудлаа
эцэслэн сонгож авна.
Орчин, нөхцөл байдалд хамаарах хүчин зүйлс нь:

18
3. Дээр өгүүлсэн санаануудыг анхааралдаа байлгаж удирдлагын
шийдвэрлэх асуудалд хэрэглэгдэх мэдээллүүдийн хэрэгцээг тодорхойлох нь
маркетингийн судалгааны асуудлыг тодорхойлж гаргахын яг өмнөх шат юм.
Жишээлбэл, бүтээгдэхүүний борлуулалтыг нэмэгдүүлэх асуудлыг
шийдвэрлэхэд олон янзын мэдээллүүд хэрэгтэй. Тухайлбал:
 Үйлдвэр, аж ахуйн нэгжийн газар зүйн байршлын тухай мэдээ, сэлт
 Бүтээгдэхүүний сав баглаа боодлын тухай асуудал
 Бүтээгдэхүүний идэвхижүүлэлтийн асуудал (борлуулалтын ба
борлуулсны дараах үйлчилгээ)
 Тээвэрлэлтийн асуудал
 Бүтээгдэхүүний хөдөлгөөн ба борлуулалтын суваг тухай асуудал
 Өрсөлдөгчийн сул ба давуу тал, хариу үйлдэл
 Зах зээлийн үнэ, түүний төвшинд нөлөөлж буй гол хүчин зүйлүүд
 Хэрэглэгчийн төлөв, хандлага
Эдгээр мэдээллийг хэрхэн олж цуглуулан шинжлэх асуудал нь чухамдаа
маркетингийн судалгааны асуудал болдог. Тухайлбал:
 Бүтээгдэхүүнийг борлуулах цэг салбаруудын байршлыг тогтоож,
хэрэглэгчдийн тоо бүтцийг тогтоох
 Асуулга болон анкетын аргаар бүтээгдэхүүн үйлчилгээг хэрэглэгчдын
санал, хандлагыг судлах
 Бүтээгдэхүүн үйлчилгээгээ борлуулж буй сувгуудаа судлах
 Бүтээгдэхүүнийхээ үнийн түвшингийн талаарх хэрэглэгчдийн үнэлгээг
гаргах гэх мэт судалгааны олон янзын асуудлууд гарч ирнэ.
Чухам алийг нь гол асуудал болгож судлахыг менежер хүн
маркетертайгаа хамтран шийдвэрлэж байдаг.
Маркетингийн судалгааны асуудал ба менежментийн шийдвэрлэх
асуудал 2-ын ялгаа нь:
Шийдвэрлэх асуудал: Судалгааны асуудал:
 Шийдвэр гаргагч юу хийх
хэрэгтэйг асууна
 Ямар мэдээлэл хэрэгтэй болон
хэрхэн олж авахыг асууна

19
 Үйл ажиллагаанд чиглэдэг
 Шинж тэмдэт анхаардаг.
 Мэдээлэлд суурилдаг
 Үндсэн шалтгаануудад
анхаардаг
Шийдвэрлэх асуудал ба судалгааны асуудал хоёр хоорондоо нарийн
уялдаа холбоотой байна.Тухайлбал:
д/д Шийдвэрлэх асуудлууд Судалгааны асуудлууд
1 Зар сурталчилгааны
компанит ажил өөрчлөх
Одоогийн зар сурталчилгааны компанит
ажлын үр ашгийг тодорхойлох
2 Бүтээгдэхүүний үнийг
өөрчлөх
Үнийн өөрчлөлтийн янз бүрийн түвшний
ашиг болон борлуулалтын нөлөөг
3 Шинэ бүтээгдэхүүнийг
танилцуулах
Тухайн шинэ бүтээгдэхүүнийг
борлуулах болон сорилын зах зээлд
туршилт хийх
4. Маркетингийн судалгааны асуудлыг тодорхойлоход ашигладаг нэг
чухал арга бол судалгааны өвөрмөц асуултуудыг гаргаж тавих явдал юм.
Маркетингийн судалгааны асуудлын 2 үндсэн төрөл байна. Үүнд:
А. Үзэгдэл юмсын шинж байдлыг тодруулах асуулт
Б. Судалгааны хүрээ хязгаар, шүтэлцээг тодорхойлж буй
хэмжигдэхүүнүүдийн харилцан уялдааг тодруулах асуулт.
Жишээ нь: бүтээгдэхүүн үйлчилгээний чанар стандартын шаардлагыг хангаж
байна уу?. бүтээгдэхүүний талаар хийсэн сурталчилгаа ба борлуулалтын
хооронд хамаарал байна уу? гэх мэт. Ийм асуулт гаргаж тавьснаараа
судлаач үзэгдэл юмсын жинэхэнэ мөн чанарыг илрүүлж чадах судалгааны
асуудлыг тодруулах боломжтой болдог.
Судлаачид маркетингийн судалгааны асуудлыг тодорхойлоход 2 янзын
алдаа гаргах хандлагатай байдаг.

20
Маркетингийн судалгааны асуудлыг оновчтой тодорхойлохын тулд:
5. Судалгааны асуудлуудыг томьёолохдоо агуулгаараа ойролцоо ба ач
холбогдлоороо ч дүйж тэнцэх нэг арга бол судлах асуудлын талаар
таамаглал дэвшүүлэх явдал юм.
Таамаглал нь үзэгдэл юмсын төлөв байдал, хувьсагчдын хоорондын
харилцан уялдааны талаархи тодорхойлолт юм. Энэ утгаар тусгай асуултуудыг
хүүрнэн өгүүлэх хэлбэрт оруулчихаар таамаглал болдог. Жишээ нь,
бүтээгдэхүүний чанар стандартын шаардлагад тохирохгүй байна,
бүтээгдэхүүний талаарх сурталчилгаа ба борлуулалтын хооронд тодорхой
хамааралтай гэх мэтээр таамаглал дэвшүүлж болно.
Судалгааны өвөрмөц асуултуудыг боловсруулан таамаглахдаа:

21
Таамаглалын гурван үндсэн төрөл бий.Үүнд:
1. Хоёр хувьсагчийн хоорондын ялгаанд төвлөрөх хувьсагчид тэнцүү
ба тэнцүү биш байж болно.
2. Хувьсагчийн аль нэг нь илүү чухал болохыг тодруулах А нь Б –ээс
чухал гэх мэт
3. Хувьсагчдын хоорондын харилцан уялдаанд төвлөрөх
6. Маркетингийн судалгааны асуудлуудыг жинхэнэ ёсоор тодруулахад
нөхцөл байдлын шинжилгээ үлэмж чухал үүрэгтэй. Энэ шинжилгээг
маркетингийн судалгааны үндсэн чиглэлийн дагуу хийж болно. Анхаарал
татаж буй гол чиглэлүүд дээр шинжих буюу тандах судалгаа хийж
шийдвэрлэх асуудалд шууд холбогдох гол хүчин зүйлийг нь ялган аваад
асуудлыг тодруулах бусад аргаар гаргаж авсан ойлголт, дүгнэлттэйгээ
уялдуулан тухайн үед судлах асуудлаа эцэслэн сонгож авна.
Дээрх аргуудыг цаг хугацаа алдахгүйгээр нягт нямбай уялдуулан
хэрэглэснээр компани аж ахуйн нэгж бүтэгдэхүүн ба ирээдүйг үндсээр нь
өөрчлөн сайжруулах үнэ цэнэтэй санаа олж авах зааг буюу маркетингийн
судалгааны асуудал тодрох болно.
Маркетингийн судалгааны асуудлыг тодорхойлох үзэл баримтлалыг
ерөнхийд нь бүдүүвчилбэл:

22
СУДАЛГААНЫ ДИЗАЙН
Маркетингийн судалгааг явуулах загвар буюу нарийвчилсан төлөвлөгөө
хийх талаар гаргах нарийн үндэслэл бүхий шийдвэрүүдийн хослолыг
судалгааны дизайн гэдэг. Өөрөөр хэлбэл, маркетингийн судалгааны төслийг
гүйцэтгэх ажлын хүрээ, тогтолцоо болон зураглалыг гаргахыг судалгааны
дизайн гэдэг. Судалгааны дизайныг хийхдээ:
1. Судалгааны үе шатуудыг хэрхэн гүйцэтгэх ба тэдгээрийг (үе
шатуудыг) өөр хооронд нь хэрхэн холбох тухай асуудлыг
нарийвчлан заана.
2. Мэдээллийг цуглуулах, хүснэгтлэн шинжлэх ба үр дүнг гаргаж
тайлагнах ажлыг зохион байгуулахад анхаарах хэрэгтэй.
3. Судалгаанд шаардагдах зардал, зарцуулах хугацааг судлах
асуудлын хэмжээнээс хамааруулан нарийн тодорхой төлөвлөх
хэрэгтэй.
Судалгааны дизайны ерөнхий загвар:
Судалгааны дизайныг болосруулахын өмнөх үе шатууд нь:

23
Маркетингийн судалгаан дахь судалгааны дизайны ангилал:
1. Шинжих судалгаа. Энэ нь тухайн зүйлийн талаар ойлголт олж авах
ерөнхий зорилготой судалгаа.
2. Тодруулах судалгаа. Энэ нь шинжих судалгаагаар олж авсан ойлголтыг
цаашид гүнзгийрүүлэн илүү дэлгэрэнгүй мэдээлэл олж авах арга юм.
3. Учир шалтгааны судалгаа. Энэ нь судалж буй асуудлын гүнд илүү
гүнзгий нэвтэрч харилцан уялдааны шалтгаан ба үр дагаврыг
тодорхойлдог судалгаа.
Шинжих судалгаа болон шийдвэрлэх судалгааны хоорондын ялгаа нь:
Шинжих судалгаа Шийдвэрлэх судалгаа
Зорилго Үзэл баримтлалын ерөнхий
ойлголт авах
Харилцан хамаарал болон
тодорхой таамаглалыг шалгах
Шинж чанар Зөвхөн сул талыг
тодорхойло-ход
шаардлагатай мэдээлэл
Судалгааны үйл явц нь
бүтэцлэгдээгүй, уян хатан
Түүвэр нь жижиг ба
төлөөлөх чадваргүй
Анхдагч мэдээний
шинжилгээ нь чанарын
байна
Оновчтой, шууд
тодорхойлоход шаардлагатай
мэдээлэл
Судалгааны үйл явц нь
бүтэцлэгдсэн, албан ёсны
Түүвэр нь том ба төлөөлөх
чадвартай
Мэдээний шинжилгээ нь тоон
байна
Үр дүн/ дүгнэлт Урьдчилсан Эцсийн буюу шийдвэрлэх

24
Гарах үр дүн Ерөнхийдөө шинжих судал-
гаа, эсвэл шийдвэрлэх
судал-гааг цаашид
үргэлжлүүлэн хийнэ
Шийдвэр гаргахад үндсэн
баримт мэдээлэл болгон
ашиглана.
Шинжих судалгаа: Шинжих судалгааг олон янзын зорилгоор хиж
болдог. Тухайлбал:
1. Асуудлыг томъёолох эсвэл асуудлыг илүү нарийвчлан тодорхойлох
2. Үйл ажиллагааны чиглэлийн боломжит хувилбарыг тодорхойлох
3. Таамаглал боловсруулах
4. Цаашдын шинжилгээний гол хувьсагчид болон харилцаа холбоог
тусгаарлах
5. Судлах асуудлыг боловсруулах аргыг ойлгохын тулд цаашдын
судалгааны тэргүүлэх чиглэлийг тогтоох гэх мэт.
Хэдийгээр энэ үйл явц нь маш уян хатан, харьцангуй албан бус боловч
шинжих судалгаанд дараах аргуудыг ашиглах боломжтой.
1. Судалгааны асуудалд холбогдох social media content болон хоёрдогч
мэдээллийн тоон шинжилгээ.
2. Судалгааны асуудлын талаар шинжээчид, мэдлэг, туршлагатай
хүмүүстэй ярилцах буюу туршлага судлах судалгаа хийх.
3. Ончилсон бүлгүүдийн болон ганцаарчилсан ярилцлагууд, нийгмийн
сүлжээ болон social media дахь мэдээллийн самбар ашиглах. Өөрөөр
хэлбэл, цөөн тооны хүмүүсийг цуглуулан судалгааны асуудалтай
холбоотой сонирхсон асуултуудыг тавьж харилцан ярилцаж
маркетингийн шийдвэр боловсруулахад шаардлагатай мэдээллийг олж
авах.
4. Урьдчилсан судалгаа
5. Кэйс судалгаа
Ончилсон бүлэгт ажил мэргэжил, нийгэмд эзлэх байр сууриараа
ялгаатай бүлгүүдийг хамруулан ярилцдаг. Ярилцлагын үр дүнд бүтээгдэхүүн
үйлчилгээг ямар байдлаар, яаж үйлдвэрлэвэл хэрэглэгчдийн сэтгэлд илүү
нийцэх, түүнийг үйлдвэрлэхэд ямар бэрхшээл учирч болох, түүнийг хэрхэн
даван туулах тухай олон чухал мэдээллийг олж авч болдог. Ончилсон бүлгийг
ашиглах аргыг судалгааны таамаглал дэвшүүлэх, асуулгын анкетийн бүтцийг
тодорхойлох шаардагдах мэдээллийн бүтцийг олж авах, бүтээгдэхүүний нэр
төрлийн талаар ерөнхий тойм мэдээлэл авах, шинэ бүтээгдэхүүний санаа олж
авах зэрэгт өргөн хэрэглэдэг.

25
Тодруулах судалгаа: Хэрэглэгчийн зан төлөв, хандлага, бүтэц,
бүтээгдэхүүн үйлчилгээний шинж чанарыг дэлгэрүүлэн судлахад тодруулах
судалгааг өргөн ашигладаг.
Тодруулах судалгааны үндсэн хэлбэрүүд
Тодруулах судалгааны 2 төрөл байдаг. Үүнд:
1. Суурин судалгаа
2. Түүвэр судалгаа.
Суурин судалгаа гэдэг нь тухайлсан өрх гэр, хэрэглэгч, аж ахуйн
нэгжийг судалгааны нэгж болгон сонгон авч, тэдний хэрэглээ ба худалдан
авах төлөв байдал, хандлагыг тодруулан судлахыг хэлнэ. Тухайлбал, өрхийн
төсвийн судалгаа, үүгээр нэг өрхийн жилийн мөнгөн орлогын бүтэц,
зарцуулалтыг тооцон гаргана.
Мэдээллийг богино хугацаанд гаргаж авахад түүвэрлэлтийн аргыг
хэрэглэнэ. Маркетингийн судалгаанд хамрагдах нэгжүүдийг нэг бүрчлэн
хамаарч судлах бололцоогүй үед, эсвэл бололцоотой боловч цаг хугацаа,
хөрөнгө хүч хэмнэх үүднээс түүвэр судалгааг хийдэг.

26
Суурин ба түүвэр судалгааны давуу ба сул тал:
Үнэлгээний шалгуур Суурин
судалгааны
дизайн
Түүвэр
судалгааны
дизайн
Өөрчлөлтийг илрүүлэх - +
Их хэмжээний мэдээлэл цуглуулах - +
Нарийвчлал - +
Түүврийн төлөөлөх чадвар + -
Хариу үйлдэл + -
Тэмдэглэл: + давуу тал, - сул тал
Түүвэрлэлтийн аргыг хэрэглэхэд дараах омъёоллуудыг ашигладаг. Үүнд:
1. Тооллого - Судалгаанд хамруулах буюу түүвэрлэн судлах юмс
үзэгдлийн нийт тоог гаргах
2. Ерөнхий нийдэм - түүвэрлэн судлах юмс үзэгдлийн бүх нэгж. Энэ нь
төгсгөлтэй ба төгсгөлгүй байж болдог.
3. Түүвэр нийдэм - ерөнхий нийдмээс түүвэрлэн авсан хэсэг. Түүвэр
нийдэм төгсгөлтэй байна.
4. Зорилтот нийдэм – түүвэрлэлт хийхээр сонгон авсан тодорхой шинж
тэмдэг бүхий ерөнхий нийдэм.
5. Түүвэрлэлтийн хүрээ – Түүвэрлэн сонгож авсан нэгжүүдийг дэс
дараалуулж жагсаасныг хэлнэ.
6. Түүвэрлэлтийн нэгж – түүвэр нийдмийг бүрдүүлж буй нэгж, хэсгүүд.
Түүвэр судалгааг дараах үе шатаар хийнэ. Үүнд:
1. ерөнхий нийдмийг тодорхойлох
2. түүвэрлэлтийн хүрээг тогтоох
3. түүвэр хийх аргыг сонгох
4. түүврийн хэмжээг тогтоох
5. түүврийн нэгжийг сонгох
6. түүвэр хийхээр сонгож авсан нэгжүүдээс мэдээ баримтыг цуглуулах.
Ерөнхий нийдмийг тодорхойлох нь хамгийн хариуцлагатай үе шат юм.
Ерөнхий нийдэм нь хэрэглэгч, өрх гэр, аж ахуйн нэгж, байгууллага, аж ахуйн
гэрээ хэлэлцээр болон бусад нэгжүүд байна. Ерөнхий нийдэмд ямар
нэгжүүдийг хамруулах нь зохистой вэ? гэдэг асуудлыг шийдвэрлэх хэрэгтэй
байдаг. Мөн сонгосон нийдмээ газар зүйн байршил, судалгаа хийх
хугацаагаар нь төрөлжүүлэх хэрэгтэй. Хэрэв нийдмийн нэгж нь хувь хүн буюу
тодорхой нэг хэрэглэгч бол нас, хүйс, боловсролын төвшин, яс үндэс гэх мэт
үзүүлэлтээр төрөлжүүлнэ. Зорилтот нийдмийг тодорхойлох ажиллагаа аль
болох хялбар, хямд төсөр байвал ашигтай.

27
Түүвэрлэлтийн хүрээг тогтоох буюу түүвэрт хамаарах нэгжүүдийг
жагсааж, дугаарлах ажиллагаа нилээд ярвигтай үе шат. Нийдмийн нэгжийн
жагсаалтыг гаргаж болохгүй үед түүврийн зорилтыг нарийвчлан
тодорхойлоход бэрхшээл гарна. Зорилтод нэгж хувь хүн тухайн үеийг тусгасан
үнэн зөв жагсаалт тэр бүрий гаргаж болохгүй. Заримдаа газар зүйн хүрээгээр
буюубайгууллагаар нь түүвэр хийх явдал зайлшгүй болдог бөгөөд улмаар
сонгосон нэгжийн дотор дагвар түүвэр хийж болдог.
Түүвэрлэх аргыг сонгох үе шат бол судалгааны хүрээг тогтоохтой маш
нарийн уялдаа холбоотой. Чухамхүү судалгааны хүрээг хэрхэн тогтоов
гэдгээс түүвэрлэх аргын сонголт хамаардаг.
Түүвэрлэлтын хэмжээ буюу түүвэр нийдмийн зохистой тоог тогтоох нь
маш чухал асуудал. Түүвэрлэлтийн хэмжээ нь нэг талаас судалгааны
зорилтыг биелүүлж чадахуйц хангалттай хэмжээний байх, нөгөө талаас илүү
хөдөлмөр, цаг зарцуулахад хүргэхгүйгээр зохистой хэмжээнд байх гэсэн хоёр
шаардлагыг оновчтой хослуулж байх учиртай. Энэ хослолыг хангаж чадсан
түүвэр нийдмийн тоог түүврийн зайлшгүй хэрэгцээт тоо буюу зохистой хэмжээ
гэдэг. Энэ тоог нэгэнт явагдсан ямар нэг ажиглалтын материалд тулгуурлан
алдааны хязгаарын томъёог ашиглан тодорхойлдог.
Түүвэрт хэрэглэх аргаас хамааруулан түүврийн нэгжийг сонгоно .
Зургаа Түүвэрлэх арга, түүврийн хэмжээтэй уялдаатайгаар түүврийн
нэгжүүдээс мэдээ сэлтийг цуглуулж авна.
Учир шалтгааны судалгаа: Тодруулах судалгааны зэрэгцээ судалж
буй асуудлын гүнд илүү гүнзгий нэвтэрч харилцан уялдааны шалтгаан ба үр
дагаварыг тодорхойлдог судалгааг учир шалтгааны судалгаа гэнэ. Учир
шалтгааны судалгаа нь дараах зорилгуудад илүү нийцдэг.
 Ямар үзэгдлүүдийн нөлөө нь ямар хувьсах хэмжигдэхүүнийн шалтгаан
болж буй ойлгох.
 Урьдчилан тооцоолсон нөлөө ба шалтгаант хувьсагчийн хоорондын
харилцан хамаарлын хэмжээг тодорхойлох.
Учир шалтгааны судалгаа бол туршилтийн нэг хэлбэр юм. Туршилтанд
өртөж буй хэмжигдэхүүнүүдийг маркетингийн ухаанд хувьсагчид хэмээн
нэрлэдэг. Хувьсагчийг дотор нь хамаарах ба үл хамаарах гэж ангилна.
Туршилт гэдэг бол судлаач нэг буюу хэд хэдэн үл хамаарах хувьсагчдийг
зориуд бий болгож хянах, улмаар хамаарах хувьсагчийн төлөв байдлыг
ажиглахыг хэлдэг.
Маркетингад хэрэглэгддэг нийтлэг туршилт бол маркетингийн хольцын
нэг буюу хэд хэдэн бүрдэл (урамшуулал, үнэ, баглаа боодол гэх мэт)-ийг
зориудаар өөрчлөхөд хэрэглэгчид хэрхэн хүлээж авч буйг (энэ нь гол төлөв
борлуулалтын өсөлт, бууралтанд тусгалаа олдог) хэмжих “мэдрэх“ явдал юм
. Туршилтын хоёр үндсэн төрөл байдаг .
Нэгдүгээрт: лабораторийн туршилт
Хоёрдугаарт: талбайн буюу бодит туршилт

28
Гуравдугаарт: Зах зээлийн туршилт
Лабораторийн туршилт нь химийн лабораторид хийдэг туршилгатай
төстөй. Маркетингийн судалгааны арга болгон лабораторийн туршилт
хийхдээ судлаач хэмжигдэхүүнүүдийн хоорондын харилцан уялдааг судлах
нөхцөлийг бүрдүүлнэ. Өөрөөр хэлбэл, зохион байгуулалттай зохиомол орчин
бүрдүүлэн туршилт явуулна. Жишээ нь: бүтээгдэхүүнийг үзүүлдэг загвар
дэлгүүрүүдийг байгуулж, маркетингийн иж бүрдлийн тодорхой нэг бүрдэл,
тухайлбал, сав боодлын дизайныг зориудаар өөрчлөн хэрэглэгчдийн
төлөөлөгч болох хүмүүсийг урьж, тэдэнд үйлчилж тэдний хандах хандлагыг
шалгана. Туршилгыг хэд удаа давтан хийж, үр дүнг зэрэгцүүлж харвал илүү
өгөөжтэй байдаг. Иймээс энэ төрлийн туршилтыг хөрөнгө, хүн хүчийн их
нөөцтэй томоохон компанууд л хийх боломжтой юм.
Бодит туршилтыг илүү бодитой жинхэнэ орчинд хийдэг. Энэ туршилтыг
бүтээгдэхүүний ялгаатай хоёр өөр үнийг жишиж үзэх, урамшуулал
сурталчилгааны шинэ сэдэв буюу сав баглаа боодлын ур хийцийг шалгаж
үзэх зэрэгт өргөн хэрэглэнэ. Бодит туршилтыг хийхдээ хэд хэдэн дэлгүүр
зориуд сонгон авч тэнд өөрийн бүтээгдэхүүний туршдаг.
Зах зээлийн туршилтыг тодорхой нутаг дэвсгэрт байгаа хэрэглэгчдийг
сорилын зах зээл болгон сонгон авч, өөрчлөх гэж буй хэмжигдэхүүнийхээ үр
нөлөөг тооцоолж, үр дүнтэй болсон нөхцөлд өөр бусад нутаг дэвсгэр,
хэрэглэгчид дээр дэлгэрүүлэх маягаар хийдэг. Энэ нь ямарч зохион
байгуулалтгүй жинхэнэ бодит нөхцөлд туршиж үзэж байгаа хэрэг юм. Зах
зээлийн туршилтийн зардалд борлуулагчдын зардал, сурталчилгааны зардал,
судалгааны зардал, бусад идэвхижүүлэлтийн зардал зэрэг хамаарна.
Учир шалтгааны судалгаанд зайлшгүй хэрэглэгддэг хэд хэдэн суурь
ойлголтууд байдаг. Эн тэргүүнд дотоод гадаад үндэслэлийг авч үзэх нь чухал.
Үл хамаарах хувьсагчийг (үнэ, сурталчилгаа г.м) өөрчлөхөд хамаарах
хувьсагч (борлуулалт)-д гарсан өөрчлөлт нь янз янзын шалтгаанаар
нөхцөлдсөн байдагтай уялдан дотоод, гадаад үндэслэл гэсэн ойлголтууд гарч
ирдэг. Ямар нэг өөр шалтгаанаар биш туршилтын (үл хамаарах) хувьсагчийн
нөлөөгөөр гарч буй өөрчлөлтийг танин мэдэхийг дотоод үндэслэл гэнэ. Гэтэл
хэрэг дээрээ даган хувьсагчид гарч буй өөрчлөлт тэр бүрий туршилтын
хувьсагчаар нөхцөлдөхгүй, өөр бусад хүчин зүйлүүд бас нөлөөлсний улмаас
гарсан өөрчлөлт байдаг. Тэр өөр бусад хүчин зүйлийг гадны хувьсагчид гэж
нэрлэдэг. Туршилтын хувьсагчийн нөлөөгөөр даган хувьсагчид гарсан үр дүн
(өөрчлөлт)-г өөр бусад нөхцөл байдалд (хүн амын бусад бүлэг болон цэг
салбарт) хэрэглэн гарч буй өөрчлөлтийг мэдэхийг гадаад үндэслэл гэнэ. Учир
нь гадаад үндэслэл гадна хувьсагчийн эцсийн үр дүнд нөлөөлсөн нөлөөллийг
тооцоход хэрэгтэй байдаг. Дотоод ба гадаад үндэслэлийг тодруулж өгснөөрөө
судлаач өөр хоорондоо зөрчилдөж байдаг хүчин зүйлийг хянах боломжтой
болдог байна.
Гадны хувьсагч гэж юу вэ?

29
1. Огцом өөрчлөлт. Туршилт хийх явцад гадны нөлөөгөөр гарсан
гэнэтийн том өөрчлөлтийг хэлнэ. Жишээ нь, Монгол улсын Засгийн газрын
1991 оны 1- р сарын 16 ны 20 дугаар тогтоолоор бүх бараа, үйлчилгээний үнэ,
тарифийг 2 дахин нэмсэн нь ямархуу үр дагаварт хүргэснийг бараг хүн бүхэн
мэднэ. Иймээс туршилтын үр дүнд шууд нөлөөлхүйц иймэрхүү огцом
өөрчлөлт гарсан эсэхийг судлаач байнга анхааралдаа байлгах хэрэгтэй.
Олонхи тохиолдолд энэ нөлөөлөл нууц бөгөөд үл мэдэгдэм учраас түүнийг
танин мэдэхэд бэрхшээлтэй байдгийг судлаач анхаарах хэрэгтэй юм.
2. Аажим өөрчлөлт. Туршиж буй хувьсагчийн нөлөөгөөр биш цаг хугацаа
өнгөрсний улмаас туршилгын нэгжид гарж буй өөрчлөлтийг аажим өөрчлөлт
гэнэ. Туршилтанд өртөж буй байгуулага, хүмүүсийг туршилтын нэгж гэдэг.
Жишээ нь, сурталчилга хийснээр тухайн барааны борлуулалтанд өөрчлөлт
орсон байж болохоос гадна цаг хугацаа улиран өнгөрөхийн хирээр шинэ
гачигдал хэрэгцээ үүсэх буюу зарим нь алга болсон байж болно. Мөн хүн
өтлөх, ядрах, өлсөх зэрэг нь туршилтын үр дүнд нөлөө үзүүлнэ.
3. Хэмжилтийн нөлөө. Туршилтын үйл явцад гарах эцсийн хариултанд
нөлөөлөхтөй уялдаатайгаар энэ асуудал гарч ирдэг. Тухайлбал, туршилтын
өмнөх хэмжилтийн үр дүн туршилтын дараахь хэмжилтэнд нөлөөлж болно.
Мөн туршилтын нэгжийн анхны хэмжилт туршилтын хувьсагчид бас нөлөөлж
болох талтай.
4. Хэрэгслийн янз төрөл. Хэмжих хэрэгслийн нийт буюу аль нэг
өөрчлөлт, янз төрөл нь хэмжилтийн үр дүнг нөлөө үзүүлнэ. Иймд туршилтын
өмнө ба дараахь хэмжилтийг хийхдээ аль болох ижил төрлийн арга хэрэгсэл
хэрэглэхийг хичээх хэрэгтэй юм.
5. Сонголтын гажилт. Туршилт хийж байх үед хоёроос дээш бүлгийг
сонгож оролцуулах шаардлага олонтой гардаг. Сонгож буй бүлгийн бүтэц
бүрэлдэхүүнээрээ ижил төсөөтэй байх нь эцсийн үнэн зөв дүгнэлт гаргах
үндэс болно. Эсрэг тохиолдолд сонголтын буюу гажилтанд хүрнэ. Харьлцуулж
буй бүлгүүдийг ижил төсөөтэй байлгахын хос хосоор нь сонгох дурын сонголт
хийх гэсэн 2 үндсэн арга замаар шийдвэрлэнэ.
6. Хасагдалт. Туршилтанд оролцож буй нэгжүүд хасагдах тохиолдол
олонтой гардаг. Жишээ нь, нэг хэсэг нь асуултанд хариу өгөхгүй хоцорч
болно. Ийм нөлөөллийг эцсийн үр дүн гаргахдаа тооцох хэрэгтэй юм.
Шинжих, тодруулах, учир шатгааны судалгаа нь харилцан бие биенээ
нөхөж хэрэглэгддэг.
 Шинжих судалгаа: яагаад бид зах зээлд эзлэх хувиа алдаад байна?
 Тодруулах судалгаа: хэрэглэгчид манай брэндийг өрсөлдөгчийн
брэндтэй харьцуулахад хэрхэн үнэлж байна вэ?
 Учир шалтгааны судалгаа: хэрэв бид үнээ 5, 10, 15 хувиар буургавал
манай борлуулалт хичнээн хувиар өсөх вэ? гэдэгт хариулт өгнө.
Судалгааны дизайны үндсэн хэлбэрүүдийн харьцуулалт:
Шинжих Тодруулах Учир шалтгаан

30
Зорилго Санал бодол,
ойлголтыг олж
илрүүлэх
Зах зээлийн шинж
чанар, чиг үүргийг
Харилцаа холбооны
үр дүн, шалтгааныг
Шинж
чанар
Уян хатан
Олон талын
Ихэвчлэн бүх
судалгааны дизайны
эхэнд хийгддэг
Тодорхой таамаглалыг
урьдчилан боловсруу-
лах байдлаар
хийгдэнэ.
Урьдчилан төлөвлөсөн
болон бүтэцлэгдсэн
дизайн
Нэг болон хэд хэдэн
үл хамаарах
хувьсагчыг
ашигладаг.
Бусад завсрын, гадны,
шууд бус хувьсагчдыг
хянах
Аргууд Шинжээч/туршлага-
тай хүмүүстэй ярих
Урьдчилсан судалгаа
Кэйс судалгаа
Хоёрдогч мэдээ: тоон
чанарын судалгаа
Хоёрдогч мэдээ: тоон
Асуулга судалгаа
Бүлгийн хэлэлцүүлэг
Ажиглалт ба бусад
мэдээ
Туршилт
Судалгааны дизайны зарим хувилбарууд:
Судалгааны дизайныг боловсруулахад дараах үе шат бүхий
асуудлуудыг зайлшгүй шийдвэрлэх шаардлагатай. Үүнд:
1. Судлах асуудлаа тодорхойлох
2. Судлах нөхцөл, эзэнг тодорхойлох
3. Судалгааны нэгж, хүрээг тодорхойлох
4. Судалгааны аргыг тодорхойлох
5. Судалгааны хугацааг тодорхойлох.
6. Судалгааны дизайны төрөл, хүрээнээс хамааруулан судалгааны
зардал ба түүний санхүүжилтийн тооцоог хийх
Эдгээр нь судалгааны дизайны гол агуулгыг бүрдүүлнэ. Судалгааны
санхүүжилтийн тооцоог судалгааг хийж гүйцэтгэх судалгааны дизайнтай
нарийн уялдуулан төлөвлөх хэрэгтэй байдаг.
Судалгааны дизайныг боловсруулахад дараах зорилтуудыг дэвшүүлэн
хэрэгжүүлэх хэрэгтэй.

31
Судалгааны дизайн дахь алдааны боломжит эх сурвалжууд нь:
Судалгааны дизайныг боловсруулж, төсөвлөлт болон хуваарьт
ажлуудыг амжилттай хэрэгжүүлж дууссаны дараа судлаач судалгааны санал
бэлтгэх ёстой. Ихэнх саналууд нь нарийвчилсан судалгааны дизайны дагуу
бэлтгэгдэх бөгөөд дараах элементүүдийн заримыг нь, эсвэл бүгдийг агуулна.
Үүнд:
1. Гүйцэтгэлийн хураангуй
2. Оршил буюу үндэслэл
3. Асуудлын тодорхойлолт / Судалгааны зорилтууд
4. Асуудлыг тодорхойлоход хэрэгсэн аргууд
5. Судалгааны дизайн
6. Хээрийн судалгаа / мэдээлэл цуглуулалт

32
7. Мэдээллийн дүн шинжилгээ
8. Тайлан
9. Зардал, цаг хугацаа
10.Судалгаа хийсэн ажилтнууд
11.Хавсралтууд
Судалгааны дизайны ерөнхий зураглал:

33
МЭДЭЭ СЭЛТИЙГ ЦУГЛУУЛАХ АРГУУД
ШИНЖИХ СУДАЛГААНЫ ЗАГВАР: ХОЁРДОГЧ МЭДЭЭ
Маркетингийн судалгаанд мэдээ сэлт ба мэдээлэл гэдэг ойлголтуудыг
ялгаж үзэх нь чухал байдаг. Аливаа нэгэн үзэгдэл, явцын талаархи бодит
баримт, тоо мэдээг мэдээ сэлт гэнэ. Хүн амын тоо, нас, хүйс, долоо хоног
буюу сард худалдан авч буй барааны тоо хэмжээ зэрэг нь мэдээ сэлт юм.
Мэдээ сэлт нь ямар нэгэн юмсын шинж чанарыг хэмжиж, судалсны дүнд бий
болно. Ямар нэгэн юмс гэдэг нь судалгааны нэгж, юмсыг тодорхойлогч шинж
чанар гэдэг нь судалгааны хүчин зүйл юм. Тухайлбал, хэрэглэгч бол
судалгааны нэгж, харин хэрэглэгчийг тодорхойлж байгаа шинж чанар буюу
нас, хүйс, орлого, өрх бүлийн байдал зэрэг нь судлагдах хүчин зүйл юм. Хүчин
зүйлээр нь дамжуулан тухайн нэгжийг судалдаг. Судлагдах хүчин зүйл бүр нэг
асуулт болж тавигддаг. Тэр асуултанд хариулт олдсоноор мэдээ бүрдэнэ.
Үүний үр дүнд хүчин зүйлийг үнэлнэ. Судлагдаж буй хүчин зүйл болгоны
цаана хэрэглэгч-бүтээгдэхүүнтэй холбогдсон шийдвэрлэвэл зохих нэг асуудал
байна гэж ойлгох хэрэгтэй. Судлагдаж буй хүчин зүйл нь шууд тоон
хэмжүүрээр илэрхийлэгдэж байвал тоон мэдээг бүрдүүлнэ. Шууд тоогоор
илэрхийлэгдэх боломжгүй хүчин зүйл нь чанарын мэдээг бүрдүүлдэг. Мэдээ
сэлт буюу мэдээг шинжилж боловсруулан шийдвэр гаргахад ашиглахаар
бэлэн болгосон үед тэр нь мэдээлэл болж хувирна. Тийм мэдээллийг гаргаж
авч буй арга, эх үүсвэрээс нь хамааруулан анхдагч мэдээ, хоёрдогч мэдээ гэж
ангилдаг.
Судалгааны тусгай асуултанд хариулуулахаар буюу тухайн асуудлыг
шийдэхэд шаардагдах мэдээллийг хуримтлуулахаар цуглуулж буй мэдээг
анхдагч мэдээ гэнэ. Харин аль хэдийн бэлэн байгаа буюу урьд нь ямар нэгэн
хүн аль нэг зорилгоор цуглуулсан мэдээг хоёрдогч мэдээ гэдэг.
Анхдагч ба хоёрдогч мэдээний харьцуулалт
Анхдагч мэдээ Хоёрдогч мэдээ
Цуглуулах
зорилго
Тухайн асуудалд
зориулж
Бусад асуудлуудад
зориулж
Цуглуулах
процесс
Оролцоо ихтэй Шуурхай, хялбар
Цуглуулах
зардал
Өндөр Харьцангуй бага
Цуглуулах
хугацаа
Урт Богино

34
Хоёрдогч мэдээ
Хоёрдогч мэдээг шинжлэх гэдэг нь түүний давуу, сул талыг харгалзан
үзнэ гэсэн үг юм.
Хоёрдогч мэдээ хэд хэдэн давуу талтай байдаг. Үүнд:
1. Олон тооны асуудалд хэрэглэх бололцоотой ба төвөгтэй байдлыг
бууруулна.
2. Цаг хугацаа хэмнэдэг
3. Зардал нилээд хэмнэдэг.
4. судлах гэж буй судалгааны тань суурь болж өгнө. Өөрөөр хэлбэл,
урьд өмнө нь уг асуудлыг хэлэлцэж байсан нь танд санаа авах,
ургуулан бодох, шинээр хийх гэж буй судалгаагаа төлөвлөхөд
тулгуур болно.
Хоёрдогч мэдээний сул тал нь:
1. Уялдаатай байдал
2. Найдвартай байдал
Хоёрдогч мэдээ нь одоогийн шаардагдаж буй мэдээний хэрэгцээтэй хэр
зэрэг уялдаж байна вэ? гэдгийг дараахи үзүүлэлтээр хэмжинэ. Үүнд:
1. мэдээний хэмжигдсэн нэгж. Урьд өмнө хийсэн судалгаанд
ашигласан хэмжих нэгж нь янз бүр байна. Одоо сонирхож буй
хэмжих нэгжээс өөрөөр хэмжсэн байвал шууд ашиглах боломжгүй.
Жишээлбэл, хоёрдогч мэдээ бүтээгдэхүүний борлуулалтын хэмжээг
мөнгөн нэгж, хувийн жин, тээвэрлэсэн тээврийн хэмжих нэгжээр
илэрхийлсэн байхад одоогийн судалгаанд тоо хэмжээгээр
илэрхийлэх шаардлагатай бол үүнийг шууд ашиглах боломжгүй
болно. Иймд хоёрдогч мэдээг шинжлэхдээ юуны өмнө ямар хэмжих
нэгжээр илэрхийлснийг нь харгалзах хэрэгтэй.
2. мэдээний хүчин зүйлүүдийн тодорхойлолт. Аливаа мэдээг
цуглуулахын тулд тодорхой хүчин зүйлүүдийг судлана. Судалгааны
зорилго ямар хүчин зүйлүүдийг судлах вэ гэдгийг шийднэ. Хоёрдогч
мэдээнд судлагдах ёстой хүчин зүйлүүд судлагдаж чадсан эсэх,
судлагдсан хүчин зүйлүүдийн байдал, тэдгээрийн хоорондын
хамаарлыг шалгах хэрэгтэй. Жишээлбэл, одоогийн судалгаанд
хэрэглэгчдийн талаархи өрх гэрийн орлогийн түвшин хамгийн чухал
байхад хоёрдогч мэдээнд энэ талаар тусгагдаагүй байж болно.
3. цаг хугацааны хамаарал. Хоёрдогч мэдээг хэзээ, ямар цаг
хугацаанд цуглуулсан гэдэг нь чухал байдаг. Хэрэглэгчдийн таатай
цаг, таагүй цаг, улирлын нөлөөлөл, хугацааны үечлэл гэх мэт цаг
үедээ тохироогүй цуглуулагдсан мэдээлэл байна уу, үгүй юу гэдгийг
судлах хэрэгтэй байдаг. Цаг хугацааны хамаарал бол хоёрдогч
мэдээг тодорхойлох чухал хүчин зүйл юм.
Хоёрдогч мэдээний найдвартай байдал гэдэг нь түүний үнэн зөв эсэх,
итгэлтэй байдал гэсэн үг юм. Үүнийг дараах үзүүлэлтээр шинжилнэ. Үүнд:

35
1. Хоёрдогч мэдээг урьд өмнө нь хэн цуглуулсан. Хоёрдогч мэдээг
бүрдүүлсэн эх үүсвэр болох хувь хүн, байгууллагын нэр хүнд их
чухал байдаг. Сайн нэр хүнд бүхий хувь хүн, байгууллагын хийсэн
мэдээ өндөр чанарын стандарттай байдаг. Үүний цаана арвин
баялаг туршлага, ур чадвар байгаа гэсэн үг. Энэ нь хоёрдогч
мэдээний итгэлтэй байдлыг илэрхийлнэ.
2. Хоёрдогч мэдээг урьд өмнө нь яагаад цуглуулсан. Хоёрдогч мэдээг
цуглуулсан шалтгаан нь одоогийн судалгааны зорилготой нийцэж
буй эсэхийг тодорхойлоход чухал үүрэгтэй байдаг.
3. Хоёрдогч мэдээг урьд өмнө нь яаж цуглуулсан. Судалгааны ямар
арга хэрэгслийг ашигласан, түүврийн ямар хүрээнд, ямар
аргачлалаар мэдээг цуглуулсан болохыг тодруулах хэрэгтэй. Энэ
нь хоёрдогч мэдээний найдвартай байдлыг хэмжих бас нэгэн
хэмжүүр болно.
Хоёрдогч мэдээний хэрэглээ:
 Асуудлын талаар тойм мэдээ, ойлголт авах
 Асуудлыг илүү сайн тодорхойлох
 Асуудлыг шийдэх арга замыг боловсруулах
 Тохиромжтой судалгааны загварыг боловсруулах (жишээ нь, гол,
түлхүүр хувьсагчуудыг тодорхойлох)
 Зарим нэг судалгааны асуултанд хариулт олох ба зарим таамаглалыг
шалгах
 Анхдагч мэдээг илүү гүнзгий бүрэн тайлбарлах зэрэгт өргөн
хэрэглэгддэг.
Маркетингийн судалгаанд баримталдаг хөдөлшгүй дүрмийн нэг бол
судлаач судалгааны ажлаа хоёрдогч мэдээг цуглуулахаас эхэлж тэрхүү эх
сурвалжийн бүхий л нөөцийг бүрэн дүүрэн ашиглаж дуусах хүртэл анхдагч
судалгаа хийх хэрэггүй гэдэг дүрэм юм. Энэ дүрмийг зөрчвөл илүү хөрөнгө,
хөдөлмөр зарцуулахад хүрнэ.
Хоёрдогч мэдээг үнэлэх шалгуурууд

36
Хоёрдогч мэдээний үндсэн 2 эх сурвалжийг ашиглана.
Нэгдүгээрт. Дотоод эх сурвалж.
Хоёрдугаарт. Гадаад эх сурвалж.
Мөн дотоод эх сурвалжид аж ахуйн нэгж, байгууллагын борлуулалтын
тайлан, нягтлан бодох бүртгэлийн мэдээ, ажиллагсад ба бусад хэрэглэгчдийн
мэдээ зэрэг хамаарагдана. Эдгээр мэдээ сэлт бүрээс олон тооны үнэ цэнэтэй
мэдээлэл гарган авч болно. Жишээ нь Борлуулалтын тайлан, баримтыг
ашиглан дараахи мэдээллүүдийг гарган авна. Үүнд:
- үйлчлүүлэгчдийн нэр ба байршил
- худалдаалсан бараа, үйлчилгээ

37
- хийсэн гэрээ хэлцлийн тоо, үнийн дүн
- худалдсан бүтээгдэхүүний эцсийн ашиглалт
- барааг тээвэрлэсэн байгууллага, газруудын байршил
- худалдааны анги төрөл ба борлуулалтын сувгууд
- барааг худалдаалсан нөхцөл, хямдруулалтын хэмжээ
- барааг тээвэрлэсэн тариф, үнэлгээ г.м
Мөн дэлгүүрийн тасаг нэгжийн борлуулалтын шинжилгээ хийхэд дараах
дотоод мэдээг ашиглана:
Бүтээгдэхүүний шугамын борлуулалт
Ерөнхий тасгийн борлуулалт (эрэгтэйчүүдийн хувцас, гэр ахуйн эдлэл
гэх мэт)
Тусгай дэлгүүрийн борлуулалт
Газар зүйн бүсийн борлуулалт
Бэлэн мөнгөний ба зээлийн борлуулалт
Тодорхой цаг хугацаан дах борлуулалт
Борлуулалт худалдан авалтын хэмжээгээр
Эдгээр олон ангилал дахь борлуулалтын чиг хандлага
Ийм байдлаар компанийн дотоод мэдээг иж бүрэн ашиглаж сурах
хэрэгтэй. Мөн
Гадаад эх сурвалжид синдикат компанийн үйлчилгээ, номын сангийн
ном, хэвлэл, засгийн газар, бизнесийн болон төрийн бус байгууллагууд, олон
улсын байгууллагуудын мэдээлэл, интернет, телевизор, радио, сонин
сэтгүүлийн мэдээ, түүний дотор мэргэжлийн болон худалдааны сэтгүүл, гадны
судалгааны байгууллагаас худалдан авах мэдээ сэлт хамаарагдана. Макро
орчны талаархи дараах мэдээллүүд гол төлөв хоёрдогч мэдээний шинжтэй
байдаг. Тухайлбал, хүн ам зүйн талаархи мэдээлэл, макро эдийн засгийн
үзүүлэлтүүд, хууль эрх зүйн мэдээлэл, шинжлэх ухаан, технологийн
мэдээлэл, байгаль экологийн мэдээлэл, нийгмийн үйл явдлын мэдээлэл, олон
улсын үзүүлэлт, мэдээллүүд, бусад төрөл бүрийн статистик мэдээлэл.
Эхлээд дотоод эх сурвалжуудыг ашиглаж улмаар гадаад сурвалжийг
ашиглана. Хэвлэлийн мэдээг хайн олж ашиглахдаа тодорхой дэс дарааллыг
баримталдаг.
Үүнд :
1. Судлах гэж буй сэдвийнхээ юуг нь одоогоор мэдэж байгаа,
юуг мэдэхгүй байгаагаа тогтоох
2. Олж авах мэдээний жагсаалт ба нөхцөлийг тодорхойлох
3. Мэдээ, тайлангийн лавлах материалуудыг олж авах
4. Мэдээ баримтыг цуглуулж, нэмэлт баримтыг тодруулах
5. Номын санчид мэргэжлийн хүмүүстэй зөвлөн комьютерийн хайлт хийх
6. Энэ бүгдийн дүнд таны цуглуулсан мэдээ зорилгод тань нийцэхгүй
байвал судалгааны төрөлжсөн байгууллагад хандах.

38
Синдикат компаниас авах боломжит хувь хүний ба өрхийн түвшний
мэдээний хэлбэрүүд:
1. Хүн ам зүйн мэдээ
2. Сэтгэл зүй амьдралын хэв маягийн мэдээ
Хүн ам зүйн мэдээ нь:
• Ангилалын мэдээ (нэр, хаяг, утас)
• Хүйс
• Гэрлэлтийн байдал
• Гэр бүлийн гишүүдийн нэрс
• Нас (гэр бүлийн гишүүдийн нас)
• орлого
• Мэргэжил, боловсрол
• Хүүхдийн тоо
• Гэрийн өмчлөл
• Оршин суугаа хугацаа
• Эзэмшлийн автомашины тоо зэрэг мэдээлэл байна.
Сэтгэл зүй, амьдралын хэв маягын мэдээ нь:
• Гольфын сонирхол
• Цана чарга сонирхдог байдал
• Ном унших сонирхол
• Ажиллах сонирхол
• Дугуй унах сонирхол
• Сонирхдог гэрийн тэжээмэл амьтан
• Загас барих сонирхол
• Цахилгаан хэрэгслийн сонирхол
• Сонирхдог TV кабель зэрэгтэй холбоотой мэдээлэл байна.
Бизнест хүн ам зүйн мэдээллийг цуглуулдаг D&B, АНУ-ын Бизнесийн
мэдээлэл зэрэг компаниуд байдаг.
Бизнес/Төрийн бус байгууллагын эх сурвалжын ангилал

39
Гарын авлага
 Стандарт буюу байнга давтагддаг мэдээллийн маш сайн эх үүсвэр
 Хэвлэлийн худалдаа, худалдааны нэгдэл холбоо, лавлахын бусад
чухал эх сурвалжуудад маш сайн туслагч нь болдог.
 Судлаач, зөвлөхүүдийн анхдагч эх сурвалжийн нэг бол гарын авлага
юм.
 Жишээ нь: бизнесийн мэдээллийн эх сурвалжийн энциклопеди
(www.gale.cengage.com), @BRINT (www.brint.com)
Лавлах:
 Тусгай, онцлог мэдээ цуглуулах гэж буй хувь хүн, байгууллагыг
тодорхойлоход тусалдаг.
 Жишээ нь: байгууллагын удирдлагын зөвлөх ба зөвлөгч, нийгэмлэг
холбоодын энциклопеди, Финдекс: маркетингийн судалгааны
тайлангийн лавлах, судалгаа, санал асуулга
Индекс:
 Зарим ялгаатай хэвлэлүүд дэх нарийвчилсан үзүүлэлтүүдэд мэдээлэл
хэрхэн тусгагдсан болохыг тодорхойлоход туслах
 Жишээ нь: Бизнесийн индекс, бизнесийн үечлэл, мөчлөгийн индекс
Засгийн газрын байгууллагуудаас гаргадаг цаг үеийн мэдээг тодорхой
ангилалд оруулан байнга ашиглах нь компани нөхцөл байдлаа зөв үнэлэн
хэтийн чиглэлээ тодруулж байх чухал хэрэгсэл болно. Бусад гадаад хоёрдогч
мэдээнүүдэд ч анхааралтай хандах шаардлагтай байдаг. Ялангуяа зах зээл,
арилжааны мэдээний хувьд энэ асуудал хурцаар тавигдаж байдаг.
Монголын маркетингийн холбооны гишүүн Зах зээлийн хүрээлэнгээс
“Бизнесийн мэдээлэл” үзэсгэлэн худалдааг жил бүр тогтмол зохион
байгуулдаг. Үзэсгэлэн худалдаанд 100 гаруй төрлийн мэдээллийг дараахь 7
төрөлд ангилан хувааж харуулдаг. Үүнд :
1. Бизнесийн ёс зүй, жаяг дэг, хэлэлцээрийн стратеги, тактик
2. Гадаад худалдаа эрхлэгчидэд зориулсан иж бүрэн гарын авлага,
зөвлөмж, лавлах
3. Жижиг үйлдвэр, бизнес эрхлэгчидэд зориулсан иж бүрэн хөтөлбөр
4. Эрдэс баялаг, ХЭАА-н бүтээгдэхүүн, хэрэглээний болон бусад
барааны дэлхийн зах зээл, үнэ, дотоод зах зээлийн тойм
5. Арьс ширэн бүтээгдэхүүн, түүхий эдийн дэлхийн зах зээлийн тойм
/үйлдвэрүүд, экспортлогчдод зориулсан гарын авлага/
6. Гадаад хөрөнгө оруулалт, хамтарсан үйлдвэрийн холбогдолтой
лавлах зөвлөмжүүд
7. Бизнесийн саналууд “Худалдаа бизнесийн мэдээлэл” сэтгүүлийн
болон зарим түүхий эдийн /өлөн гэдэс, арьс шир/ зах зээлийн
тоймын захиалга.

40
Иймэрхүү мэдээлийг жилд нэг удаа биш улиралд тэр ч байтугай сард
долоо хоног тутам гаргаж бизнес эрхлэгчидэд үйлчилж байх шаардлагатай.
Багш, оюутнуудын тухайд ч хоёрдогч мэдээллийн сан зайлшгүй
хэрэгцээтэй. Иймээс багш, оюутны эрдэм шинжилгээний бүтээл, тайлан ном,
сурах бичиг, өгүүлэл, аргачлал, зөвлөмж, бусад материалуудыг цуглуулж,
тэдний хэрэгцээнд ашиглуулахын зэрэгцээ оюуны бүтээлийг нь үнэлэн бизнес
эхлэгчид, сонирхогч хэн бүхэнд зохих үнээр нь худалдан борлуулж,
мэдээллээр үйлчлэх боломж бүрдүүлэх хэрэгтэй.
Хоёрдогч мэдээллийн санг дараахь гол ангиллаар бүрдүүлж болох юм.
Үүнд :
1. Компанийн дотоод мэдээнүүд
2. Засаг төрийн байгууллагаас эрхлан гаргадаг мэдээ сэлт
3. Тогтмол хэвлэл, ном, сэтгүүл
4. Арилжаа наймаа, зах зээлийн мэдээ сэлт
Сүүлийн үед интернетээс төрөл бүрийн мэдээллийг авч ашиглах
бололцоотой төдийгүй байгууллага бүр өөртөө хоёрдогч мэдээллийг санг
байгуулж нэгдсэн мэдээллийн сүлжээнд орж байна. Байгууллага өөртөө
тасралтгүй орж гарах мэдээллийн сантай байж түүнийгээ зөв удирдаж, зохион
байгуулж байх шаардлагатай.
Компьютерийн өгөгдлийн ангилал:
 Өгөгдлийн ном зүй
 Тоон өгөгдөл
 Бүрэн текстэн өгөгдөл
 Лавлахын өгөгдөл
 Тусгай зорилго, үр дүнгийн өгөгдөл
Мэдээллийн сангийн удирдлага гэдэг нь мэдээллийг байнга
чанаржуулж байхыг хэлнэ. Бизнесийн байгууллагын маркетингийн судалгааны
албаны хүмүүс шаардлагатай нөхцөлд өөрсдөө бие дааж судалгаа хийхээс
гадна бэлэн гараад ирсэн судалгааны материал, мэдээллүүдийг цаг алдалгүй
шүүрч авч байх ёстой. Ингэж өөрийхөө мэдээллийн санг баяжуулж,
чанаржуулж байх нь зүйтэй. Харин бэлэн мэдээллийг авч ашиглахдаа түүнд
шинжилгээ хийх хэрэгтэй.
Нийслэлийн статистикийн мэдээг газар зүйн дэд салбараар
тодорхойлох:

41
Олон улсын маркетингийн судалгаанд зориулсан хоёрдогч мэдээний
эх сурвалжууд

42
ШИНЖИХ СУДАЛГААНЫ ЗАГВАР: ХОЁРДОГЧ МЭДЭЭНИЙ СИНДИКАТ
ЭХ ҮҮСВЭРҮҮД
Синдикат үйлчилгээ - Компанийн үлчлүүлэгч, түншийн болон
арилжаа, борлуулалтын талаарх мэдээллийг цуглуулах, үнэлэх, борлуулах
үйлчилгээ хийдэг нэгж.
Синдикат үйлчилгээний ангилал
Өрх гэрийн хэрэглэгчийн синдикат үйлчилгээг дараах байдлаар
ангилдаг.
Синдикат үйлчилгээний хэлбэр, шинж чанар, давуу болон сул тал,
хэрэглээний ерөнхий ойлголт:
Хэлбэр Шинж чанар Давуу тал Сул тал Хэрэглээ

43
Асуулга
судалгаа
Тогтмол
давтамжтайгаар
явуулах асуулга
судалгаа
Мэдээллийг олж
авах хамгийн
уян хатан арга;
өдөөлтийн
үндэслэлийн
талаарх
мэдээлэл
Ярилцлагын
алдаа;
Сурвалжлагчын
алдаа
Зах зээлийн
сегментчилэл;
сурталчилгааны
сэдвийн сонголт;
үр ашиг тооцох
Хэрэглэг-
чийн
самбар
Өрх гэрийг удаан
хугацааны
туршид тогтмол
тодорхой
мэдээллээр
хангах;
судалгаанд
оролцогчдоос
тэдэнд
тохиолдож
байсан тодорхой
зан үйлийг
асуусан талаарх
тэмдэглэл
Бүртгэгдсэн
худалдан
авагчдын зан
үйл нь хүн ам
зүй/сэтгэл зүйн
шинж чанартай
холбоотой
байж болно.
Төлөөллийн
байдлын
хомсдол; хариу
үйлдлийн
өрөөсгөл тал;
боловсруулалт
хангалтгүй
Борлуулалтын
таамаглал дэв-
шүүлэх, зах зээ-
лийн хувь, ханд-
лагууд; хэрэглэг-
чийн профайл
/хэмжээ/,
брэндийн үнэнч
байдал, сэлгэл-
тийг бий болгох;
зах зээлийн
үнэлгээг шалгах,
сурталчилгаа,
хуваарилалт
Мэдээллийн
самбар
Хэрэглэгчдийн
зан төлөвийг
өдөр бүрээр
баяжуулан
автоматаар
бүртгэж байдаг
цахим
төхөөрөмжүүд
Бүртгэгдсэн
худалдан
авагчдын зан
үйл нь хүн ам
зүй/сэтгэл зүйн
шинж чанартай
холбоотой
байж болно.
Төлөөллийн
байдлын
хомсдол; хариу
үйлдлийн
өрөөсгөл тал;
боловсруулалт
хангалтгүй
Сурталчилгааны
хэмжээг тогтоох;
мэдээллийн
хэрэгслийн
хөтөлбөр ба
цагийг сонгох;
үзэгчдийн хувийн
тохироог тогтоох
Мэдээллийг
хянах -
сканнерын
багтаамж
Супермаркет дэх
электрон скан-
нераар дамжуу-
лан бүртгэгдсэн
өрх гэр худалдан
авагчид
Идэвхитэй
худалдан
авагчын
талаар
тусгасан
мэдээ;
хугацааны
мэдээ; хямд
үнэ
Төлөөлж чадах-
гүй байж магад-
гүй мэдээ;
худалдан аваг-
чын бичлэг дэх
алдаа; үнээс
бусад маркетин-
гийн иж бүрд-
лийн элементэд
худалдан авагч-
дыг холбоход
хүндрэлтэй.
Үнийн хяналт;
загварчлах;
дэлгүүр дэх
идэвхижүүлэлтийн
үр ашгийг үнэлэх

44
Кабелийн
TV-тэй
сканнер
самбар
Кабелийн
телевизэд
бүртгүүлсэн
өрхүүдийн
сканнер самбар
Бодит худал-
дан авалтыг
тусгасан мэ-
дээ;
Түүврийн хян-
алт; өрхийн
шинж чанарт
мэдээний
самбарыг
холбох чадвар
Мэдээ нь
төлөөлөхгүй
байж болно;
мэдээний чанар
хязгаарлагдмал
Идэвхижүүлэл-
тийн иж бүрдлийн
шинжилгээ;
хуулбарлах тест,
шинэ бүтээг-
дэхүүний хяналт,
хоногшуулалт
Аудит
үйлчилгээ
Бүтээгдэхүүний
хөдөлгөөнийг
биет баримтыг
шалгах замаар
эсвэл нөөцийн
дүн шинжилгээ
хийх замаар
баталгаажуулах
Жижиглэн
болон бөөний
худалдааны
түвшинд
харьцангуй
нарийвчилан
шалгах
Хамрах хүрээ нь
бүрэн бус байж
болно; Өрсөлдөх
үйл ажиллагаанд
мэдээллийг
тааруулах нь
хэцүү байж
болно
Хэрэглэгчийн бор-
луулалт, зах зээлд
эзлэх хувийг хэм-
жих; өрсөлдөөний
үйл ажиллагаа;
хуваарилалтын
түншийг судлах;
шинэ бүтээгдэ-
хүүнийг хянах
Компанийн
синдикат
үйлчилгээ
Компанийн шууд
асуулга, үнэт
цаас гаргах
үйлчилгээ болон
корпорацийн
тайлан зэргээр
дамжуулан бий
болгосон үйлд-
вэрлэлийн газ-
рууд дахь мэдээ-
лэлийн сангууд
Үйлдвэрлэлийн
газрууд дахь
чухал эх үүс-
вэр; ялангуяа
төслийн эхний
үе шатуудад
ашигтай
байдаг
Мэдээлэл нь
агуулга, тоо
хэмжээ, чанарын
хувьд
дутагдалтай
байна
Газар зүйн бүсээр
зах зээлийн
чадамжийг
тодорхойлох;
борлуулалтын
газар нутгийг
тогтоох;
төсвийг
хуваарилах;
Синдикат компанийн асуулга судалгааны ангилал:

45
Байгууллага хүрээлэнгүүдийн синдикат үйлчилгээний ангилал:
Хоёрдогч мэдээний үзэл баримтлалын бүдүүвч

46
ШИНЖИХ СУДАЛГААНЫ ЗАГВАР: ЧАНАРЫН СУДАЛГАА
Хоёрдогч мэдээ шууд ашиглах боломж муутай, анхдагч мэдээг цуглуулах
шаардлагатай гэвэл бие даасан судалгааныхаа ажилд орно. Үүний тулд
судалгааныхаа нарийвчилсан хөтөлбөрийг боловсруулах хэрэгтэй.
Маркетингийн судалгааны анхдагч мэдээний ангилал
Анхдагч мэдээг цуглуулах явцад дараахь төрлийн мэдээ сэлтийг гаргаж
авдаг юм.

47
1. Хэрэглэгчид буюу худалдан авагчдын хүн ам зүй, нийгмийн шинжүүд
болох хүн амын нас, боловсрол, мэргэжил, гэр бүлийн байдал хүйс,
орлого зэрэг үзүүлэлтийг эн түрүүнд гаргаж авдаг.
2. Мөн сэтгэл зүйн ба аж төрөх хэмжээний шинжүүд болох хувь хүний
өвөрмөц онцлог шинж, үйл ажилгаа, чөлөөт цагаа хэрхэн өнгөрүүлдэг,
хүсэл сонирхол, санал бодлыг анхдагч судалгаагаар тодруулна.
3. Хүсэл хандлагыг гаргана. Хүний аливаа зүйлд хандах хандлага,
мэдрэмж, гарч буй зарим хувирал, өөрчлөлт энд хамаарагддаг.
4. Ямар нэгэн зүйлийн талаар хүмүүс юү мэдэд байна, юү мэдэхгүй
байна гэдгийг илэрхийлдэг ухамсар мэдлэгийн хэмжээг тодруулах
бололцоотой.
5. Хүний санаж бодож, төлөвлөж буй ирээдүйн төлөв байдлыг
йлэрхийлэх зорилго ба зорилт.
6. Хүмүүс ямар нэг зүйлийг яагаад үйлдсэн болох сурвалжийг тодруулах
шалтаг ба шалтгаан
7. Юу хийсэн болон юу хийж байгааг тодруулдаг зан төлөвийн байдал
8. Хэрэгжүүлж буй үйл ажилгааны төвшин буюу тоо хэмжээ зэргийг
анхдагч судалгаагаар илрүүлэн гаргадаг. Эндээс харвал анхдагч
судалгаагаар олж авах мэдээ маш олон талтай байх нь тодорхой
байдаг.
Эдгээрийг эрдэмтэн Don Dillman дараах байдлаар ангилж үзсэн байдаг.
Үүнд:
1. Атрибуцийн хүчин зүйлүүд. Үүнд хэрэглэгчийг тодорхойлогч үндсэн
шинж чанарууд буюу хүн ам зүйн үзүүлэлтүүд багтана. Жишээ нь:
хүний нас, хүйс, боловсрол, өрх бүлийн байдал, хүүхдийн тоо гэх мэт.
2. Зан байдлын хүчин зүйлүүд. Үүнд хэрэглэгчийн гадаад өдөөлтөд
үзүүлж буй шууд хариу үйлдэл хамаарагдана. Зан байдлын хүчин
зүйлүүд хүний хувийн, төрөлхийн шинж чанартай холбоотой байж
болно. Сэтгэл зүйчид хүний зан чанарыг шинжлэх ухааны үндэслэлтэй
тодорхойлдог. Тухайлбал, холерик зан чанартай, флегматик зан
чанартай гэх мэт.
3. Итгэл үнэмшлүүд. Энэ нь хэрэглэгчийн танин мэдэхүйтэй холбогдон
гарч ирж буй шинж чанарууд юм. Энэ шинж чанар дээрээ тулгуурлаж
хэрэглэгч бүтээгдэхүүнд үнэлгээ өгнө.
4. Хандлагууд. Энэ нь хүний гаргаж байгаа үйдлээр илэрхийлэгдэнэ.
Хандлага нь итгэл үнэмшилтэй ижилхэн ойлголт боловч үүн дээрээ
үнэлгээний дүгнэлтийг нэмж авч үздэг. Өөрөөр хэлбэл, итгэл үнэмшил
нь бүтээгдэхүүнд өгч буй үнэлгээ, харин хандлага нь тэр үнэлгээнд
хийж буй дүгнэлт юм.
Хандлага=итгэл үнэмшил+зан байдал+атрибуц.
Хэрэглэгчийн итгэл үнэмшил, зан байдал, хандлага нь бүгд сэтгэл зүйн
нэгдмэл ойлголт боловч судалгаанд эдгээрийг маш сайн ялгаж салгаж

48
тодорхойлох явдал чухал байдаг. Хэрэглэгчид сэтгэл зүйн эдгээр төлөв
байдлуудыг амьдралынхаа явцад бий болгодог.
Анхдагч мэдээг цуглуулах үндсэн арга нь харилцааны арга буюу
асуулга судалгаа юм. Үүнийг сурвалжлага ч гэж нэрлэж болдог. Мэдээлэл олж
авахаар асуулгад оролцож буй хүмүүсийг асуугдагч гэж нэрлэнэ. Амаар болон
бичгээр асууж буй мэдээлэл олж авах тодорхой хэлбэрийг асуулга хэмээн
нэрлэдэг. Хариултыг мөн амаар буюу бичгээр авдаг.
Нэг бүрчлэн сурвалжлага, телефон асуулга ба шуудан сурвалжлага
гэсэн 3 гол аргаар асуулга – судалгааг явуулдаг. Эдгээр аргын алийг хэрэглэх
нь хөрөнгө мөнгөний хэрэгцээ, мэдээллийн иж бүрдлийн шаардлага ба цаг
хугацааны хүрэлцээнээс хамаарна. Арга тус бүр өөрийн давуу тал болон сул
талтай.
Нэг бүрчилсэн сурвалжлагыг хүмүүстэй нүүр тулан ярилцах хэлбэрээр
хийнэ.
Нарийвчилсан мэдээ олж авах боломжтойгоос гадна асуугдагчидад
нэмэлт тайлбар, тусламж өгч болдгоороо энэ арга давуу талтай байна. Мөн
хүмүүсийн сонирхол ба төлөв байдалд нь тохирсон асуудлыг сурвалжлагчаас
тавихад илүү уян хатан байдгаас гадна нэг бүрчлэн харилцсанаар
асуугдагчийн сонирхолыг харгалцан, тэднийг урамшуулж хамтран ажилах,
асуудлаа тайлбарлах боломжтой байдаг.
Гэвч сурвалжлага хийх ба мэдээлэл олж авахад их цаг хугацаа зардал
шаарддаг, сурвалжлагчийн зүгээс нүүр царайны хувирал, дууны өнгө зэрэг нь
асуугдагчид нөлөөлж жинхэнэ байдгаас гажсан хариулт өгөхөд хүргэж болдог
зэрэг дутагдалтай талуудтай.
Утсаар сурвалжлах судалгаа нь цаг хугацаа, зардал бага зарцуулдаг,
түргэн шуурхай арга юм. Үргэлж завгүй байдаг төрийн зүтгэлтэн,
бизнесмэнүүд зэрэг хүмүүсээс судалгаа авахад тохиромжтой, хариултын
гажилт харцангуй бага байдаг. Харин гэр бүлийн нарийвчилсан мэдээлэл авах
боломжгүй, телефон хүрэлцээгүйгээс буюу хэрэглэгчийн зан төлөвөөс болж
хүссэн нэгж бүрээсээ хариулт авч чадахгүй, бодитой туслалцаа үзүүлэх
боломж бага зэрэг бэрхшээлтэй талууд бий.
Шуудангаар буюу е-mail интернетээр хийх асуулга судалгаа нь
асуугдагчид аажуу тайван, үнэн зөв хариулт өгөх бололцоотой байдгаараа
давуутай боловч их урт хугацаа зарцуулдаг, сурвалжлагч асуудлаа
тайлбарлаж өгөх бололцоогүй зэрэг дутагдлыг агуулж байдаг.
Асуулга судалгааны эдгээр 3 аргын алийг хэрэглэж мэдээлэл
цуглуулахаа судлаач шийдэх бөгөөд судалгаанд тавьж буй зорилго, тухайн
нөхцөл байдалтай уялдуулан шийдвэрээ гаргадаг.
Асуугдагчдийн өмнө тавигдах асуултанд дараах 2 ялгаатай ойлголт
гарч ирдэг. Нэгд, асуултын агуулгын тодорхойлолт, Хоёрд, асуултын
хэмжигдахүүний тодорхойлолт. Агуулгын тодорхойлолт гэдэг нь хэрэглэгчийн
ямар төлөв байдлыг тодорхойлох гээд байгаа юм бэ гэдэгтэй холбоотой.

49
Бүтэцтэй
Бүтэцгүй
Ил
Далд
Жишээлбэл, хэрэглэгчийн хандлага тодорхойлох зорилготой хүчин зүйлийг
судлая гэвэл ямар нэг объектод өгч байгаа сайн, муу талын дүгнэлтийг олж
мэдэх гэж буй хэрэг. Энэ бол асуултын агуулгын тодорхойлолт. Ингэхийн тулд
яаж үнэлүүлэх вэ гэдэг нь асуултын хэмжигдэхүүний тодорхойлолт юм.
Жишээ нь, Хэрэглэгчийн ямар нэг бүтээгдэхүүнд хандах хандлагыг мэдье
гэвэл агуулгын тодорхойлолт нь: хэрэглэгчийн уг бүтээгдэхүүнд үзүүлэх
тааламжтай/тааламжгүй хариу үйлдлийг мэдэх. Хэмжигдэхүүний
тодорхойлолт нь: уг хариу үйлдлийг мэдэхийн тулд 1-5 хүртэлх эрэмбэлсэн
хэмжигдэхүүнийг ашиглаж бүтээгдэхүүнийг үнэлүүлэх. Энэ үнэлгээгээр
дамжуулж хандлагыг тодорхойлох гэх мэт.
Хэрэглэгчийн өмнө тавигдаж байгаа асуултын зорилго гэдэг бол
агуулгын тодорхойлолт, яаж асуух вэ гэдэг нь хэмжигдэхүүний тодорхойлолт
юм. Асуултынхаа агуулгыг зөв хэлбэрээр илэрхийлж чадвал зөв үнэлүүлнэ.
Зөв хэлбэрээр илэрхийлнэ гэдэг бол зөв хэмжигдэхүүн сонгоно гэсэн хэрэг.
Агуулгаа зөв хэмжээсээр илэрхийлэх нь тэр агуулгыг зөв гаргаж тавьж
үнэлүүлж байна гэж ойлгох хэрэгтэй. Ингэснээр хэрэглэгчийг зөв тодорхойлох
болно.
Асуулга - судалгааг урьдаас бодож төлөвлөсөн нэг ижил бүтэцтэй
асуултаар, эсвэл асуугдагчийн хариултаас ургуулан асуух бүтэцгүй асуулгаар
явуулж болдог. Мөн ижил болон далд байдлаар асуух гэж буй.
Анхдагч мэдээг цуглуулах хоёрдогч үндсэн арга нь ажиглалт юм. Олон
янзын аргаар ажиглалт хийж, хүссэн мэдээллээ гарган авч болдог. Шууд харж
ажиглах /худалдан авагчдын урсгал хөдөлгөөнийг тоолох г.м/-аас гадна
цахилгааны ба механик хэрэгслийг ашиглаж ажиглалт хийж болно.
Ажиглалтаар чанарын бус тооны талыг харуулсан мэдээ сэлтийг зуглуулан
авч чадна. Энэ аргаар илүү бодитой мэдээлэл цуглуулдаг онцлогтой. Жишээ
нь: тоглоомын үйлдвэр өөрийн үйлдвэрлэсэн шинэ тоглоомын загваруудыг нэг
өрөөнд байрлуулаад хүүхдүүд урьж авчран аль тоглоомон дээр илүү олон
хүүхэд толлож байна вэ? гэдгийг тоолж гаргаж болно. Ажиглалтыг ч мөн ил
буюу далд,бүтэцтэй ба бүтэцгүй байдлаар явуулж болно. Зориудын ба ердийн
орчинд ажиглах гэж ч ангилж болно.
Анхдагч мэдээг гаргаж авах үндсэн 2 аргыг ангилллыг бүдүүвчээр
илэрхийлбэл дараахь байдалтай байна.
Бүтцийн байдлаар
Далдлалтын зэргээр

50
Нэг бүрчилсэн асуулга
Телефон асуулга
Шуудан сурвалжлага
Ердийн
Зориудын
Хүний оролцоотойгоор
Механик байгууламжаар
Анхдагч судалгааны гуравдагч үндсэн арга нь туршилт юм. Өмнөх
бүлэгт авч үзсэн туршилтын дизайнуудаас тухайн нөхцөл байдалд хамгийн
оновчтойг нь сонгон авч хэрэглэнэ. Туршилтаар гаргаж авсан мэдээ сэлтийг
мэдээллийн бааз болгон хадгаламж, тодорхой үе хугцааны дараа туршилтыг
давтан хийж, маш сонирхолтой үр дүн гарган авч болно. Наад зах нь
барааныхаа зах зээлийн үнийг тодорхой хугцаанд өөрчилж, борлуулалтын
өсөлтийг ажигласнаар үнийн зохистой төвшинг олж чадна.
Чанарын судалгааг хийх ерөнхий процедур нь дарах ангилалын дагуу
хийгддэг:
Чанарын болон тоон судалгаа
Чанарын судалгаа Тоон судалгаа
Зохион байгуулах
аргаар
Нөхцөлөөр
Зохион байгуулалтын
хэлбэрээр

51
Зорилго Шалтгаан ба сэдэлийн
үндэслэлийн талаарх чанарын
ойлголт олж авах
Сонирхож буй хүн ам дахь
түүврээс гарсан ерөнхий үр
дүн болон мэдээг тоогоор
илэрхийлэх
Түүвэр Төлөөлөх чадваргүй бага тоо
хэмжээттэй
Их, төлөөлөх чадвар
өндөртэй
Мэдээ
цуглуулах
бүтэцлэгдээгүй Бүтэцлэгдсэн
Мэдээ
шинжилгээ
Статистикийн бус Статистикийн
Үр дүн Эхний ойлголтыг хөгжүүлэх Үйл ажиллагааны эцсийн
хувилбарыг санал болгох
Фокус бүлгийн шинж чанар
Бүлгийн хэмжээ 8 – 12
Бүлгийн бүтэц Нэг бүлгийн, хэд хэдэн бүлгийн
Бодит байдлын тохиргоо Тайван, албан бус уур амьсгал
Үргэлжлэх хугацаа 1 – 3 цаг
Бичлэг хийх Аудио болон видео бичлэг, гар проткол хөтлөх
Зохицуулагч
Ажиглалт, харилцан яриа, зохицуулагчийн
харилцааны ур чадвар
Фокус бүлгийн ярилцлагын өрөө, байрны зохион байгуулалт

52
Фокус бүлгийн өрөөний бүтэц, харах өрөө
Нэг талт толиор дамжуулан фокус бүлгийн өрөөн доторхийг ажиглах
харах өрөөны зохион байгуулалт

53
Фокус бүлгийн ярилцлага хийх процедур:
Фокус бүлгийн ярилцлагын давуу, сул тал:
Давуу тал Сул тал
1. Эмх цэгцтэй хамтын ажил 1. Буруу ашиглах
2. Нээлттэй сурвалжлах 2. Дутуу үнэлэх
3.Урамшуулал 3. Хүлээцтэй хандах
4. Баталгаатай 4. Замбараагүй
5. Өөрөө аяндаа явагдах
үйлдэл
5. гүжирдэх, гүйвуулах
6. Санамсаргүй нээл хийх
7. Мэргэшсэн
8. Шинжлэх ухаанч судалгаа
9. Бүтэцлэгдсэн
10. Хурдтай
Онлайн фокус бүлгийн ярилцлагын давуу тал:
• Газарзүйн болон цаг хугацааны хязгаарлалт бага байдаг.
• Бүлгийн оролцогчидтой дахин холбоо барих онцгой боломж.

54
• Уламжлалт фокус бүлэг дэх сонирхоогүй хүмүүсийг сонгон авч болно:
эмч, хуульч гэх мэт.
• Дадлагажигч нар харилцан ярилцаж болно.
• Аялал, видео бичлэг хийх, зохион байгуулалтын зардал байхгүй тул
зардал бага байна
Онлайн фокус бүлгийн ярилцлагын сул тал:
• Интернетэд нэвтрэх эрхтэй хүмүүс л оролцох боломжтой.
• Хариулагч нь зорилтот бүлгийн гишүүн гэдгээ шалгаж үзэх нь хэцүү
байдаг.
• Хариулагчын орчинд ерөнхий хяналт байхгүй
• Зөвхөн аудио болон дүрс бичлэгийн өдөөлтийг шалгаж болно.
Бүтээгдэхүүн хөндөгдөөгүй (жишээ нь, хувцас) эсвэл үнэртэн (жишээ
нь, Үнэртэй ус).
• Биеийн хэл, сэтгэл хөдлөлийг уншихад хэцүү байдаг.
Уламжлалт болон онлайн фокус бүлгийн ярилцлагын харьцуулалт
Шинж чанар Онлайн фокус бүлэг Уламжлалт фокус бүлэг
Бүлгийн хэмжээ 4 – 6 8 – 12
Бүлгийн бүтэц
Дэлхийн хаанаас ч орж
болно
Орон нутгийн хүрээндээ
хийнэ
Үргэлжлэх
хугацаа
1 – 1.5 цаг 1 – 3 цаг
Бодит байдлын
тохиргоо
Судлаачын хяналт бага Судлаачын хяналтанд дор
Хариулагчыг
Шалгахад хэцүү Шалгахад хялбар
Хариулагчид
анхаарал тавих
Бусад зүйлд анхаарал нь
сарниж байдаг
Анхааралыг хянаж чаддаг
Хариулагчыг
элсүүлэх
Хялбар, уян хатан Уламжлалт аргаар
Бүлгийн динамик Хязгаарлагдмал Хамтын харилцан үйлчлэл
Хариулагчын
нээлттэй байдал
Хариулагчид илүү
нигүүлсэнгүй
Мэдрэмжтэй сэдвүүдэд
хариулах-даа оролцогчид чин
сэтгэлээсээ ханддаг
Үгэн бус
харилцаа
Биеийн хэл
ажиглагдахгүй
Сэтгэл хөдлөлийн бэлэг
тэмдгүүдийг хэрэглэдэг
Биеийн хэл болон Сэтгэл
хөдлөлийг ажигладаг
Биет урамшуулал
хэрэглэх
Хязгаардлагдмал
Янз бүрийн урамшууллыг
хэрэглэж болно

55
Бичлэг хийх,
протокол хөтлөх
Тэр дор нь боломжтой
Цаг хугацаа их шаарддаг,
үнэтэй
Зохицуулагчтай
ажиглагчид
харилцаатай
байх
Хуваагддаг дэлгэц дээр
холбогдож болно
Гараар фокус бүлгийн өрөөнд
тэмдэглэл илгээх боломжтой
Зохицуулагчийн
онцлох чадвар
Бичгийн машин,
компьютер, чатын өрөө
танилцах чадвар
Ажиглах чадвар
Өөрчлөгдөх цаг Цөөн өдөр Олон өдөр
Үйлчлүүлэгчийн
зардал
байхгүй өндөр
Фокус бүлгийн
үндсэн зардал
Маш хямд
Маш өндөр: байр, хоол хүнс,
бичлэг, хуулбар
Ганцаарчилсан буюу гүнзгийрүүлсэн ярилцлага.
Фокус бүлгийн ярилцлагын нэгэн адил гүн гүнзгий ярилцлага бол
мэдээлэл олж авахгүй, шууд бус арга юм. Гол фокус бүлгээс ялгаатай нь гүн
гүнзгий ярилцлага нь нэг нэгээр хийгддэг. Эдгээр ярилцлага нь ихэнхдээ 30
минутаас дээш цаг хүртэл үргэлжилдэг. Тэд эмзэг асуудалд чиглэсэн суурь
сэдэл, таамаглал, хандлагыг илрүүлэхийг оролддог. Үндэслэлийг судлахын
тулд гол үндэслэл, итгэл үнэмшил, хандлагыг гаднах байдлаар хийдэг.
Гүнзгийрүүлсэн ярилцлагын давуу тал нь:
 Фокус бүлгийнхнээс илүү үндэслэлтэй сэдвээр илүү гүнзгий
ойлголттой болох боломжтой.
 Хариултууд шууд хариулагчдыг фокус бүлгээс ялгаж чаддаг.
 Мэдээллийн чөлөөт солилцооны үр дүнд нийцэх нийгмийн дарамт
байдаггүй.
 Туршилтын үр дүнд сэдэв нь нарийн төвөгтэй үед бодит асуудлуудыг
олж авч болно.
Гүнзгийрүүлсэн ярилцлагын сул тал:
• Ярилцлага хийх өндөр чадвартай хүмүүсийг гүнзгийрүүлсэн ярилцлагад
олж оролцуулахад үнэтэй, олоход хэцүү байдаг.
• Үр дүнгийн чанар, бүрэн байдал нь ярилцлага хийх чадвараас ихээхэн
хамаарна.
• Дээрх өгөгдөл нь анализ хийх, тайлбарлахад хэцүү байдаг.
• Ярилцлагын үргэлжлэх хугацаа нь өндөр зардал, гүнзгийрүүлсэн
ярилцлага хийх хүний тоо зэргээр хязгаарлагдаж байдаг.
Фокус бүлгийн ярилцлага ба гүнзгийрүүлсэн ярилцлагын харьцуулалт

56
Шинж чанар
Фокус бүлэг Ганцаарчилсан
ярилцлага
Бүлгийн хамтын ажиллагаа ба динамик + -
Дарамт шахалт/бүлгийн нөлөө - +
Түншийн оролцоо + -
Шинэлэг санаа бий болгох + -
Хувь хүнийг гүнзгий судлах - +
Үл мэдэгдэх далд сэдэл - +
Мэдрэмжтэй сэдвийн хэлэлцүүлэг - +
Ярилцлагад оролцогчид нь өрсөлдөгчид
байх
- +
Ярилцлагад оролцогчид нь мэргэжлийн
хүмүүс байх
- +
Хариулагчдын хуваарь, дараалал - +
Мэдээллийн хэмжээ + -
Тайлбар, зохицуулалт дахь зүйлүүд + -
Нэгж хариулагчын зардал + -
Давуу тал +; Сул тал -
Төлөөлөх арга. Санал асуулгад оролцогчид өөрсдийн сэдэл, итгэл
үнэмшил, хандлага, мэдрэмжийг үнэлэх асуудалд чиглэсэн бүтэцлэгдээгүй,
шууд бус хэлбэрийн асуулт. Төлөөллийн арга барилд хариулагчдаас бусдын
зан байдлыг тайлбарлахыг хүсдэг. Бусдын зан байдлыг тайлбарлахдаа
хариулагчид өөрсдийнхөө сэдэл, итгэл үнэмшил, хандлага, мэдрэмжийг шууд
бусаар илэрхийлдэг.
Төлөөлөх аргын хэлбэрүүд:
• Үг холбох
• Өгүүлбэр төгсгөх /түүх төгсгөх/
• Бүтэцлэх арга:
– Зургийн хариу үйлдэл /picture response/
– Хүүхэлдэйн киноны шалгалт /cartoon tests/
• Илтгэх арга.
– Дүрд тоглох
– 3 дах хүний арга
Үг холбох: Та дараах үгнүүдийг ямар үгнүүдтэй хослуулбал зохимжтой
гэж үзэж байна.

57
Ахмад . . . . . . .
Хүч . . . . . . . .
Бяцхан . . . . . . . Энэ нь үг холбох асуултын хэлбэр. Үүнд
хариулагч санаанд орсон үгээр холбож хариулна. Учир нь хариулагч
өөрийнхөө үгээр хариулах тул яагаад үг холбуулж байгаа нь хариулагчдад
тодорхой бус байна.
Өгүүлбэр төгсгөх: Ярилцлагын асуулт нь өгүүлбэр гүйцээх хэлбэрийн
асуулт байна. Жишээ нь, үйлдвэрлэлийн технологийн давуу тал нь
__________________________________________________________________
__________________________________________________________________
Энэ өгүүлбэр гүйцээх нээлттэй асуултыг яагаад асууж байгаа нь
хариулагчдад тодорхойгүй байна. Харин хариулагч санаанд орсон эхний
өгүүлбэр, хэлц үгийг ашиглан хариулна.
Өгүүлбэр дуусгавар болгох хувилбар нь гүйцэтгэлийн нэг хэсэг юм.
Үүний хариулт нь урамшуулагч өгүүлбэрээс эхлэн догол мөрийг дуусгана.
Дуусгах арга: Түүхийг дуусгахад оролцогчдод тодорхой сэдэв рүү
анхаарал хандуулах хангалттай түүхийг өгдөг боловч төгсгөлийг нь
сануулахгүй байх. Тэд өөрсдийн үгээр дүгнэлтээ өгөх ёстой.
Бүтэцлэх арга нь зургийн хариу үйлдэл, хүүхэлдэйн киноны шалгалт
гэсэн төрлүүдтэй байж болно.
Зургийн хариу үйлдэл: Ярилцагад оролцогчдод ямар нэгэн ердийн
болон ер бусын үйл явдлын цуврал зургуудыг үзүүлээд зургийн хариуг
тэднийг тайлбарлахыг хүснэ. Зургийн тайлбар нь тухайн хүний хувийн шинж
тэмдгийг харуулдаг.
Хүүхэлдэйн киноны шалгалт: Хүүхэлдэйн киноны шалгалтын үед
хүүхэлдэйн киноны шинж чанарууд нь тодорхой нэг асуудалтай холбоотой
тодорхой нөхцөл байдлыг харуулсан байна. Судалгаанд оролцогчид нь өөр
нэг дүрсийн тайлбарт хариулахдаа хүүхэлдэйн киноны шинж чанарыг юу гэж
хэлэхийг асууна. Хүүхэлдэйн киноны шалгалт нь зурагт хариу үйлдэл үзүүлэх
аргыг бодвол удирдахад илүү хялбар байдаг.
Илтгэх арга нь илэрхийлэх, дүрд тоглох, гурав дахь хүний арга гэсэн
төрлүүдтэй.
Илэрхийлэх арга нь тодорхой нөхцөл байдалд бусад хүмүүст үүсэж буй
хандлага болон сэтгэл хөдлөлийг үгээр (амаар), эсвэл нүд, биеийн хэлээр
оролцогчдоор илэрхийлүүлнэ.
Дүрд тоглох (Role playing) нь хариулагчдаас өөр хэн нэгний дүрд тоглох,
эсвэл үүрэг гүйцэтгэхийг хүснэ.
3 дах хүний арга. Хариулагч нь амаар болон харааны хэлээр нөхцөл
байдлыг танилцуулна. Ингэхдээ хариулагч нь гуравдагч этгээдийн итгэл
үнэмшил, хандлагаар дамжуулан өөрийн хувийн итгэл үнэмшил, хандлагыг
шууд илэрхийлнэ. Энэ гуравдагч хүн нь найз нөхөр, хөрш, хамт ажиллагсад,
эсвэл "ердийн" хүн байж болно.

59
ТОДРУУЛАХ СУДАЛГААНЫ ЗАГВАР: АСУУЛГА БА АЖИГЛАЛТ
Асуулга судалгааны арга нь хариулагчдаас асуух асуултанд суурилан
мэдээлэл олж авна.
Асуулга судалгааны судлаачдад тулгардаг хамгийн том асуудал бол
асуултуудад оновчтой хариулт авахын тулд хариулагчдыг хэрхэн урамшуулах
вэ гэдэг асуудал байдаг.
Зан төлөв, зорилго, хандлага, ухамсар, хүсэл эрмэлзэл, хүн ам зүйн
болон амьдралын хэв маягийн шинж чанарууд зэрэг нь бүгд өөрсдийгөө
судалгаа шинжилгээнд бүрэн зориулахтай холбоотой асуултууд байдаг.
Тодруулах судалгааны тоон мэдээ олж авах аргууд

60
Асуулга судалгааны давуу тал:
 Хялбар: Санал асуулга нь удирдахад харьцангуй хялбар байдаг.
 Найдвартай байдал: Тогтмол-хариу үйлдэл үзүүлдэг, (олон
сонголттой) асуултын хариултыг ашиглан ярилцлага авагчдын ялгаатай
байдлаас үүдэн гарч болох үр дүнгүүдийн хувьсах өөрчлөлтийг
багасгаж, хариултын найдвартай байдлыг дээшлүүлдэг.
 Энгийн: Энэ нь мэдээллийг кодлох, шинжлэх, тайлбарлах боломжийг
хялбаршуулдаг.
Асуулга судалгааны сул тал:
 Оролцогчид хүссэн мэдээллийг өгөх боломжгүй буюу хүсэхгүй байж
болно.
 Тогтмол-хариу үйлдэл үзүүлэх сонголт бүхий асуулгатай холбоотой
мэдээ цуглуулалт нь итгэл үнэмшил, мэдрэмж зэрэг зарим төрлийн
өгөгдлийн хүчин төгөлдөр байдал алдагдахад хүргэж болзошгүй юм.
 Зөв үг хэллэг хэрэглэн асуух нь тийм ч хялбар биш.
Асуулга судалгааны аргын ангилал:
Асуулга судалгааны аргуудын давуу, сул талууд нь:
Арга Давуу тал Сул тал

61
Телефон - Хурдан
- Түүврийн хяналт өндөр
- Мэдээ цуглуулалтын
хяналт сайн
- Хариу үйлдийн хэмжээ
сайн
- Зардал дунд зэрэг
- Бодит биет урамшуулал
хэрэглэхгүй
- Энгийн асуултуудыг
хязгаарладаг
- Мэдээний тоо нь бага
Гэрт нь - Иж бүрэн асуултууд асууж
чаддаг
- Бодит биет урамшуулал сайн
- Түүврийн хяналт маш сайн
- Мэдээний тоо нь их
- Хариу үйлдлийн хэмжээ маш
сайн
- Мэдээ цуглуулалтын
хяналт сул
- Нийгмийн сонирхол их
- Ярилцлага авагчдын
алдаа их байх боломжтой
- Хамгийн үнэтэй
- Хугацаа их шаардана
Дэлгүүрт - Иж бүрэн асуултууд асууж
чаддаг
сайн
- Орчны хяналт маш сайн
сайн
- Нийгмийн сонирхол их
алдаа их байх боломжтой
- Зардал ихтэй
- Мэдээ тоо нь дунд зэрэг
Компьютерийн
тусламжтай
биечилсэн
ярилцлага
/computer-
assisted
personal
interviewing
- Иж бүрэн асуултууд асууж
чаддаг
сайн
- Орчны хяналт маш сайн
сайн
- Ярилцлага авагчдын алдаа
бага байх боломжтой
- Нийгмийн сонирхол нь их
- Мэдээний тоо нь дунд
зэрэг
- Зардал их
Мэйл - Мэдээ цуглуулалт
асуудалгүй
алдаа байхгүй
- Мэдээний хэмжээ дунд зэрэг
/өндөр
- Нийгмийн сонирхол нь
бага
- Зардал бага
- Түүврийн хяналт сул
- Орчны хяналт байхгүй
- Мэйл дэх хариу үйлдийн
хэмжээ сул
- Бага хурдтай

62
Мэйлийн
самбар
/mail panel
- Мэдээ цуглуулалт
асуудалгүй
- Мэдээний хэмжээ их
бага
- Зардал бага/дунд зэрэг
- Түүврийн хяналт сайн
- Нийгмийн сонирхол нь бага
- Хурд дунд зэрэг/бага
Цахим:
E-мэйл
- Ярилцлага авагчдын алдаа
байхгүй
- Хурд өндөр
- Нийгмийн сонирхол нь бага
- Хариулагчдад хүрч
ажилладаг
- Мэдээний хэмжээ дунд
зэрэг
- Түүврийн хяналт бага
- Хариу үйлдлийн хэмжээ
бага
- Аюулгүй байдал
асуудалтай
Цахим:
интернет
- Дүрс бичлэг болон
харилцан үйлчлэл
бага
- Хариулагчдад хүрч
ажилладаг
- Хурд маш өндөр
- Асуултууд нь хувь
хүмүүст нийцсэн, уян
хатан
- Мэдээний хэмжээ дунд
зэрэг
- Түүврийн хяналт бага
- Хариу үйлдлийн хэмжээ
бага
Мэйлийн ярилцлагын багцтай холбоотой зарим шийдвэрүүд:
Дугтуй хийх
- Илгээх дугтуй: хэмжээ, өнгө, буцах хаяглалт
- Шуудан
- Хаяглалтын арга
Захидалын хавтас
- Ивээн тэтгэгч - Гарын үсэг
- Хувь хүн - бичлэгийн шрифт
- Уриалгын хэлбэрүүд

63
Асуулгын анкет
- Урт - Ачаалал, байрлал
- Агуулга - Өнгө
- Хэмжээ - Формат
- Хуулбарлалт /canon/ - Хариулагчын нэрийн нууцлал
Дугтуйн буцаалт
- Дугтуйн төрөл
- Шуудан
Асуулга судалгааны зарим бусад аргууд:
Арга Давуу тал/Сул тал Тайлбар
Бүрэн автоматжсан
телефон асуулга
судалгаа
(Completely
Automated
Telephone Surveys)
Давуу болон сул тал нь
компьютерийн тусламжтай
телефон ярилцлагатай
ижил
Хариулагчын санаачлагын
дагуу дотоод асуулга
судалгааг богино хугацаанд
хийж болно.
Утасгүй /Wireless/
утсан ярилцлага
(дуут хэлбэрийн)
Давуу болон сул тал нь
компьютерийн тусламжтай
телефон ярилцлагатай
ижил
Хэрэв хариулагчтай шууд
хамтран ажиллаж чадвал
худалдан авагчдын талаарх
хэрэгтэй мэдээллийг олж авч
чадна.
Утасгүй /Wireless/
утсан ярилцлага
(текст хэлбэрийн)
e-мэйл ярилцлагын давуу,
сул талтай ижилхэн
Хэрэв хариулагчтай шууд
хамтран ажиллаж чадвал
худалдан авагчдын талаарх
хэрэгтэй мэдээллийг олж авч
чадна.
Оффис дахь
ярилцлага
Гэрт ярилцлага хийхтэй
ижил давуу, сул талтай
Завгүй менежертэй
ярилцлага хийхэд хэрэгтэй
болдог.
Төв байрлалд
ярилцах /Central
Location Interview/
Худалдааны төв буюу
дэлгүүрт хийх
ярилцлагатай ойролцоо
давуу ба сул талтай.
Жишээлбэл, худалдааны
үзүүлэн, хурал, үзэсгэлэн
худалдаа, худалдан авах үед
нь хийх ярилцлага зэрэг
хамаарна.
Мухлагт суурилсан
компьютерийн
чрилцлага. /Kiosk-
Компьютерт суурилсан
биечилсэн ярилцлага
/CAPI/-тай ойролцоо давуу
www.intouchsurvey.com –д
зочлон илүү дэлгэрэнгүй
мэдээлэл аваарай

64
based Computer
Interviewing/
ба сул талтай
Факс ярилцлага Хариултын түвшин илүү
хурдан байхаас бусад
тохиолдолд мэйл асуулга
судалгааны давуу болон
сул талуудтай ойролцоо
байна.
Зарим бизнесийн
судалдгаанд ашигтай.
Явуулын судалгаа
/Drop-of Survey/
Хариултын түвшин илүү
хурдан, зардал өндөртэй.
Мэйл асуулга судалгааны
давуу ба сул талтай
ойролцоо
Орон нутгийн зах зээлийн
судалгаанд ашиглахад илүү
тохиромжтой
Судалгааны аргыг сонгох шалгуурууд: Тодорхой судалгааны
төслийн хүрээнд янз бүрийн судалгааны аргуудыг үнэлэхдээ өгөгдөл
цуглуулахтай холбоотой чухал хүчин зүйлсийг авч үзэх хэрэгтэй. Ихэвчлэн
тодорхой нэг судалгааны арга тэргүүлсэн, тодорхой хүчин зүйлс
давамгайлсан байвал байгалийн сонголт гэж үздэг. Хэрэв ямар ч аргын хувьд
дээд зэргийн давуу тал байхгүй бол сонголт нь янз бүрийн аргын давуу болон
сул талуудыг ерөнхийд нь авч үзсэн байх ёстой.
Ихэнх тохиолдолд том хэмжээний төслүүдэд зардлын хувьд үр ашигтай
байдлаар мэдээллийн чанарыг сайжруулахын тулд эдгээр аргуудыг
хослуулсан байдаг. Хэрэв нарийн төвөгтэй, иж бүрэн асуулт асуух
шаардлагатай бол биечилсэн аргуудын (гэрт нь, дэлгүүр дэх яхилцлага, эсвэл
компьютерт суурилсан биечилсэн ярилцлага /CAPI/) аль нэг нь илүү
тохиромжтой. Интернетийн судалгаа бас нэг сонголт байж болох юм.
Биет өдөөлт, урамшууллыг ашиглах тохиолдолд биечилсэн аргууд (гэрт
нь, дэлгүүр дэх ярилцлага, эсвэл CAPI) нь илүү тохиромжтой. Хэрэв дээжийн
хяналт асуудалтай /маргаантай/ бол мэйл (гэхдээ мэйл самбар биш), факс,
цахим аргууд нь тохиромжгүй байж болох юм.
Өгөгдөл цуглуулах орчинд хяналт тавих тохиолдолд төв байрлалд
(дэлгүүрт ярилцах болон CAPI) ярилцлага хийх арга тохиромжтой.
Мэдээллийн өндөр тоо хэмжээ их тохиолдолд гэрт нь ярилцах болон мэйл
самбар ашиглах нь тохиромжтой, харин утсаар ярилцлага хийх нь
тохиромжгүй байдаг.
Хариултын хэмжээ бага байдаг нь имэйл болон цахим аргуудыг
ашигласны сул тал юм. Хэрэв нийгмийн хэрэгцээ, ашиг сонирхол асуудалтай,
маргаантай байвал мэйл, мэйлийн самбар, факс, интернетийн судалгаа
хамгийн тохиромжтой байдаг.

65
Хэрэв ярилцлага авагчийн байдал хэвийн бус, асуудалтай байгаа
тохиолдолд мэйл (шууд мэйл болон мэйлийн самбар), факс, цахим ярилцлага
(е-мэйл, интернет) ашиглах нь илүү тохиромжтой. Интернэт, цахим шуудан /е-
мэйл/, телефон утас, факсын аргуудын хурдыг ихэсгэх хэрэгтэй. Мэйл, факс,
цахим шуудан (е-мэйл, интернет), мэйлийн самбар, телефон утас, дэлгүүр
дэх ярицлага, CAPI, болон гэрт нь ярилцлах аргуудад (хамгийн наад зах нь
маш таатай, хамгийн тохиромжтой байхад) зардал хамгийн чухал.
Санал асуулгад оролцох боломжтой хүмүүст шуудангаар, утасаар,
биечилсэн эсвэл цахим байдлаар судалгаа авах талаар захидал, и-мэйл
илгээх, эсвэл утсаар ярих замаар цаг, хугацааг урьдчилан мэдэгдэх. Санал
асуулгад оролцох боломжит хүмүүсийн тоог нэмэгдүүлэхийн тулд мөнгөн
болон мөнгөн бус урамшууллыг санал болгож болно. Санал асуулгад оролцох
боломжит хүмүүст урьдчилсан төлбөрт урамшуулал өгч болно. Урьдчилан
амласан урамшууллыг зөвхөн санал асуулгыг бөглөсөн хүмүүст явуулна.
Урьдчилсан төлбөрт урамшуулал нь амласан урамшууллаас илүүтэйгээр
оролцогчдын тоог нэмэгдүүлэх магадлалтай.
Хариултын хэмжээг нэмэгдүүлэхийн тулд янз бүрийн аргуудыг хэрэглэж
болно.
Судалгаанд хамруулах хүмүүстэй урьдчилан, эсвэл тогтмол холбоо
барьснаар тэднийг мэйлийн судалгаанд оролцохоос татгалзсан хариу өгөхийг
бууруулахад үр дүнтэй байдаг. Үүний дараагаар утасаар, и-мэйлээр, эсвэл
биечлэн уулзаж судалгаа авах боломж бүрдэнэ. Биечлэн уулзах, эсвэл
тодорхой хувь хүнд хаягласан захидал илгээх нь судалгаанд оролцох хариу
үйлдлийн хэмжээг нэмэгдүүлэхэд ихээхэн үр дүнтэй байдаг.
Ажиглалтын судалгаа.

66
Ажиглалт судалгааг янз бүрийн аргуудаар хийж болно. Тухайлбал,
Бүтэцлэсэн ба бүтэцлээгүй ажиглалт, ил ба далд ажиглалт, бодит орчин дахь
ажиглалт ба зохиомол орчин дахь ажиглалт, биечилсэн ба механик ажиглалт
гэх зэргээр янз бүрийн арга, хэлбэрээр хийж болно.
Бүтэцлэсэн ажиглалт хийхийн тулд судлаач нь жишээлбэл, дэлгүүр дэх
бараа материалыг шинжлэн аудит хийж бүртгэж авсан байна. Бүтэцлээгүй
ажиглалтын үед жишээлбэл, шинэ тоглоомоор тоглох хүүхдийг ажиглахад
тоглоомыг гарт барихад гарч буй бүхий л асуудалтай холбоотой зүйлсийг
ажиглагч хянах ба юуг ажиглах, ажиглалтийг ямар хэмжүүрээр хэрхэн хэмжих
талаар дэлгэрэнгүй тодорхойлсон байна.
Далд ажиглалтын үед судалгаанд оролцогчид ажиглагдаж байгаагаа
анзаардаггүй. Далд ажиглалтанд толь, нууц камер, механик төхөөрөмжүүд
ашигладаг. Ажиглагчид нь худалдан авагчид, эсвэл борлуулалтын ажилтнууд
гэж бодогдохоор байна. Ил ажиглалтын үед судалгаанд оролцогчид нь
ажиглагдаж байна гэдгээ мэддэг.
Бодит орчин дахь (Natural) ажиглалт бол судалгаанд оролцогчдын зан
үйлийг яг тухайн бодит орчинд нь мөрдөн ажигладаг. Жишээлбэл, Burger King-
д түргэн хоол идэж буй хүмүүсийн зан байдлыг ажиглаж болох юм. Зохиомол
орчин дахь ажиглалт нь судалгаанд оролцогчдын зан үйлийг хяналт
(туршилт)-ын гал тогоо гэх мэт хиймэл орчинд ажиглагддаг.
Биечилсэн ажилалтаар судлаач ихэвчлэн тохиолддог бодит зан
төлөвийг ажиглаж байдаг. Ажиглагч нь ажиглагдаж буй үзэгдлийг удирдахыг
оролддоггүй, харин зөвхөн юу болж байгааг тэмдэглэж авдаг. Жишээлбэл,
судлаач замын хөдөлгөөний тооллогыг бүртгэж, дэлгүүрийн урсгалыг ажиглаж
болно. Харин механик ажиглалтын хувьд оролцогчдын шууд оролцоог
шаардахгүйгээр Nielsen дуу хэмжигч, барилга руу орох, гарах хүмүүсийн тоог
бүртгэдэг хүрдэн хаалга, байрлуулсан камерууд (хөдөлгөөнгүй зураг,
хөдөлгөөнт зураг, видео бичлэг), супермаркетууд дахь оптик сканнерууд
ашиглан ажиглалтаа хийнэ. Эсвэл харилцагчдын оролцоог шаардах байдлаар
жишээлбэл, хараа зүйн (eye-tracking) мониторууд, нүдний хараа хэмжигч,
сэтгэц, сэтгэл зүйн хэмжүүрүүд, дуу шингээгч анализатор, хариу үйлдлийн
хоцролтыг хэмжих төхөөрөмжүүдийг ашиглан ажиглалтаа хийнэ.
Ажиглалтын харьцангуй давуу талууд:
 Тэд төлөвлөсөн мэдээллийн тайлан, эрхэмлэх зан байдлаас илүү бодит
зан үйлийг хэмжихийг зөвшөөрдөг
 Ярилцлага авагч болон ярилцлага хийх үйл явцын улмаас үүсэх
боломжит алдаа болон тайлангийн алдааг арилгаж, багасгаж болдог.
 Зарим төрлийн өгөгдлийг зөвхөн ажиглалтаар цуглуулж болно.
 Хэрэв ажиглагдаж буй үзэгдлүүд нь байнга тохиолддог эсвэл богино
хугацаатай бол ажиглалтын аргууд нь судалгааны аргуудаас хамгийн
хямд, хурдан байж болно.

67
Ажиглалтын харьцангуй сул талууд:
 Үр дагавар, итгэл үнэмшил, хандлага, давуу талуудын талаар мэдлэг
бага бол ажиглагдсан зан төлөвийн шалтгааныг тодорхойлох
боломжгүй.
 Сонгогдсон ойлголт (судлаачийн ойлголт, төсөөллийн алдаа) нь
мэдээллийг гажуудуулсан байж болно.
 Ажиглалтын өгөгдөл нь ихэвчлэн цаг хугацаа их шаарддаг, үнэтэй
байдаг бөгөөд зарим төрлийн зан үйлийг ажиглахад хэцүү байдаг.
 Зарим тохиолдолд ажиглалтын аргыг ашиглах нь тэдний мэдлэг,
зөвшөөрөлгүйгээр хүмүүсийг ажигладаг шиг ёс зүйгүй байж болно.
 Тэдгээртэй өрсөлдөхөд биш, харин судалгааны аргуудын хувьд
ажиглалт илүү тохирсон гэж үзэх нь зүйтэй юм.
Ажиглалтын аргуудын харьцангуй давуу талууд
Арга Давуу тал Сул тал
Биечилсэн
ажиглалт
- Маш уян хатан
- Бодит (natural) тохиргоо хийхэд
маш тохиромжтой
- Ажиглалтын алдаа их
- Шинжилгээний алдаа их
Механик
ажиглалт
- Ажиглалтын алдаа бага
- Завсрын буюу дундаж
шинжилгээний алдаа бага
- Залхаах (улиг болох)
Магадлалтай
- Бодит (natural) тохиргоо хийх
арга зам байхгүй

68
ТУРШИЛТЫН ДИЗАЙН
Учир шалтгааны судалгааны суурь ойлголтууд нь туршилт явуулах
хэлбэр зохиомж буюу туршилтын дизайны үндсэн төрлүүдийг ойлгох үндсийг
олгодог. Энэ зорилгоор зарим нэг хялбарчилсан тэмдэглэл хийнэ.
Б - ээр туршилтын нэгжээ туршилтанд оруулах үйл явцыг тэмдэглэнэ.
Туршилтын нэгжид хувь хүн ба туршилтанд хариу үйлдэл үзүүлэх өөр бусад
зүйл хамаарагдана.
А – аар туршилтанд орж буй нэгжийн тухайн үеийн төлөв байдлыг
ажиглах буюу хэмжиж гаргахыг тэмдэглэнэ.
Учир шалтгааны үл хамаарах буюу туршилтын хувьсагч мөн даган
хувьсагч гэсэн хэмжигдэхүүнүүд голлох байр суурь эзэлдэг. Тэгвэл үнэ,
баглаа боодлын ур хийц суртачлаагааны сэдэв зэрэг маркетингийн иж
бүрдэлийн бүхий л бүрдлүүдийг туршилтын хувьсагч болгон ашиглаж болно.
Туршилтын дизайны 5 үндсэн төрөл байна.
1. Дараа нь ганц удаа хэмжих дизайн. Энэ нь туршилтын дизайны
хамгийн энгийн төрөл бөгөөд зөвхөн туршилт хийсний дараа туршилтын
нэгжид хэмжилт хийдэг. Дээр өгүүлсэн тэмдэглэлүүдийг ашиглан энэ
дизайныг дүрсэлбэл:
Б – бүлэг
Т – туршилт
А - асуулга
Энэ дизайныг сонгосон үед зөвхөн туршилт хийсний дараа л
туршилтын нэгжид нэг удаа хэмжилт хийнэ. Туршилтын нэгжээр зөвхөн ганц
бүлгийг сонгон авна. Жишээ нь, Үйлдвэрлэгч бүтээгдэхүүний шинэ загварт
хэрэглэгчдийн хандах хандлагыг энэ аргаар шалгаж болно. Энэ арга нь цаг
хугацаа хэмнэх талтай боловч шалтгаант хэлхээ холбооны үндэслэлийг
тогтооход ач холбогдол багатай байдаг. Иймээс дүгнэлт гаргах судалгаанд
биш шинжих судалгаанд илүү тохирдог.
2. Өмнө нь болон дараа нь хэмжих нэг бүлэг бүхий дизайн. Энэ
дизайны үед туршилт хийхээс өмнө туршилтын нэгжид хэмжилт хийж, уг
хувьсагч нөлөөлсний дараа дахин хэмжилт хийж өөрчлөлтийг тооцож
гаргадаг. Дизайныг дүрсэлбэл,
Жишээ нь: реклам сурталчилганы хэрэглэгчдэд
үзүүлэх нөлөөг энэ дизайныг ашиглан
тодорхойлж болно. Ямар нэг барааны талаархи хэрэглэгчдийн мэдлэгийг
асуулгын аргаар шалгачихаад тодорхой хугацаанд сурталчилгаа хийсний
дараа дахин асуулга явуулахад сурталчилгааны үр нөлөө тодорхойлогдоно.
Энэ тохиолдолд сурталчилгааны үр ашиг дараах томъёоллоор
илэрхийлэгдэнэ.
Ч=А1-А2
Энэ дизайны арга дараа нь ганц удаа хэмжих дизайнтай харьцуулбал
туршилтын дүнд гарсан өөрчлөлтийг тооцож гаргадагаараа давуу талтай
боловч хэд хэдэн дутагдалтай талтай. Үүнд:
Б T A
Б A1 T A2

69
1. гэнэтийн огцом өөрчлөлтийг хянах боломжгүй
2. Туршилт хийх явцад асуугдагчийн байр суурь өөрчлөгдөж болно.
3. Харилцан уялдааны болон хэмжилтийн байдал янз бүрээр нөлөөлж
болно.
4. Үр дүнг хүн амын дийлэнх хэсэгт тархаах бололцоогүй.
3. Дараа нь хэмжих хяналтын бүлэг бүхий дизайн. Энэ
туршилтын дизайнд туршилтын нэгжийн 2 бүлгийг сонгон авна. Нэг бүлэг
сонгоход нийт хэрэглэгчдийг төлөөлөх магадлал бага, харьцуулах мэдээлэл
байхгүй. Иймд 2 бүлэг сонгох нь илүү давуу талтай байдаг. Энд бүлгүүдийг
хэрэглэгчийн хүн ам зүйн хүчин зүйлийн хувьд нэг ангилалд багтах байдлаар
бий болгоно. Хүн ам зүйн хүчин зүйл буюу атрибуцийн хүчин зүйлээр
тухайлбал, насны ангилалаар, орлогын интервалаар, өрх бүлийн байдлаар,
хүйсээр г.м нэг ангилал болгон хэрэглэгчдийн төлөөлөх бүлгүүдийг сонгоно.
Нэгдэх бүлгийг туршилтын бүлэг (ТБ), хоёр дахь бүлгийг хяналтын бүлэг (ХБ)
гэнэ. Энэ дизайныг хэрэглэхдээ туршилт хийсний дараа туршилтын бүлгийн
хандлага сонирхолыг хэмжиж үзнэ. Харин хяналтын бүлгийг туршилтанд
оруулахгүй. Зөвхөн туршилтын хугацааны эцэст л хэмжилт хийнэ. Үүнийг
дүрсэлбэл:
Жишээ нь кофе үйлдвэрлэгч нэгэн шинэ төрлийн кофег
туршихдаа кофег хэрэглэгчдийг 2 бүлэг болгоод нэг
бүлэгт нь кофегоо зориуд хүргэж үйлчлэх, нөгөө бүлэгт
зориуд хүргэж үйлчлэхгүй ч хяналтандаа байлгаж ажиглана. 2 бүлэг
хоорондоо хүн ам зүйн хүчин зүйлийн буюу атрибуцийн хүчин зүйлийн хувьд
нэг ангилалд багтана. Туршилт явуулсны дараа асуулга явуулж хандлагыг
тодорхойлно. Туршилтын бүлэг, хяналтын бүлэг уг кофег мэдсэн байна уу,
мэдээгүй байна уу, мэдсэн бол ямар хандлагатай байна вэ гэх зэргээр асууж
тодорхойлно. Уг 2 бүлгийн эцсийн хариулт хоорондоо бараг ижилхэн байвал
сайн.
Энд кофег үйлдвэрлэгч сонгогдсон 2 бүлгээс кофений
хэрэглээ, шинж чанарын талаар ерөнхий асуулга авч
эхний хандлагыг тодорхойлсны дараа шинэ кофег
туршилтын бүлэгт туршилт хийж, хяналтын бүлгийг давхар ажиглана. Үүний
дараа ахиад кофений талаар асуулга явуулна. Ийнхүү эцсийн дүгнэлт
гаргана. Өөрөөр хэлбэл, шинэ кофений нөлөөлөл ямар байгааг олж харна. Уг
2 бүлгийн эцсийн хариулт хоорондоо бараг ижилхэн байвал сайн. Энэ аргыг
хэрэглэхэд гадны шинжтэй 2 гол алдаа гарч болно. Үүнд:
1. хоёр бүлэг өөр хоорондоо харьцуулагдахгүй байх
2. сонгож авсан бүлэгт хамрагдагч бүр бүрэн хариулт өгөлгүй хоцрох
Туршилтын дизайны энэ төрөл гадны хувьсагчийн нөлөөллөөс
туршилтын хувьсагчийн үзүүлсэн нөлөөг ялгаж харах бололцоо олгодгоороо
өмнөх дизайнаас давуутай. Учир нь гадны хувьсагчид (огцом ба аажим
өөрчлөлт, хэмжилтын гажилт г.м) нь хоёр бүлэгт хоёуланд нь нөлөөлөх
TБ T A
XБ A
TБ A T A
XБ A A

70
бөгөөд хэрэв туршилтын бүлэгт өөрчлөлт орсон бол тэр нь үл хамаарах
хувьсагчийн нөлөөнөөс болох нь тодорхой. Гэвч энэ дизайн туршилтын
хэмжигдэхүүний нөлөөнөөс даган хувьсагчид гарсан өөрчлөлтийг тооцох
бололцоо олгодоггүй.
4. Өмнө нь болон дараа нь хэмжих хяналтын бүлэгтэй дизайн.
Туршилтанд бүлгийг олон янзаар сонгож болно. Гэхдээ туршилтын нэгжийг
туршилтын ба хяналтын бүлэгт оруулахаар санамсаргүйгээр сонгон авна.
Иймээс томъёололд санамсаргүй (C) гэж тэмдэглэнэ. Санамсаргүй бүлэг нь
хүн ам зүйн хүчин зүйлийн хувьд заавал нэг ангилалд багтах албагүй, нэг
бүлэгт янз бүрийн ангилалд багтах хүмүүс хамрагдана. Үүнийг дүрсэлбэл,
1-рт 2-рт
байна.
Нэг бүлэгт янз бүрийн түвшний хүмүүс оролцохоор бас нэг хандлага
гарч ирж болно. Гэхдээ эцсийн хариулт бүлгүүдийн хооронд ойр дөт байвал
сайн. Хяналтын бүлэгт яг зорьж туршилт хийгээгүй ч гэсэн тэдний хандлага
туршилтын бүлгийнхний хандлагатай ойрхон байвал туршилт олныг хамарч
чадсан төдийгүй цаашид хэрэгжих эсэх шийдвэрийг гаргана.
3-рт Эсрэг тэсрэг шинж чанараар нь хувь хэмжээ
тогтоогоод туршилтын бүлэг (ТТБ) ба хяналтын
бүлэг (ТХБ) бүрдүүлнэ. Жишээ нь, кофе
хэрэглэдэг, хэрэглэдэггүй шинжээр нь нэг
бүлэгт кофе хэрэглэдэг хүн 60%, хэрэглэдэггүй хүн 40%, хяналтын бүлэгт
кофе хэрэглэдэг хүн 40%, хэрэглэдэггүй хүн 60% гэж түүвэрлэн бүлэг болгоно.
Үүний тулд эхлээд хүмүүсээс санал асуулга авна (кофе хэрэглэдэг,
хэрэглэдэггүй талаар).
Дээрхи томъёоноос туршилтын нөлөөгөөр гарсан өөрчлөлтийн жинхэнэ
хэмжээ (Ч)-г олбол Ч1=А2-А1 нь туршилтын хувьсагчаар нөхцөлдсөн
өөрчлөлтийн зэрэгцээ гадны хувьсагчийн нөлөөний өөрчлөлтийг багтааж
байна. Харин хяналтын бүлэг нь туршилтанд өртөөгүй учраас Ч2=А4-А3 байна.
Энэ нь зөвхөн гадны хувьсагчийн өөрчлөлтийн нөлөөг харуулна. Иймээс
туршилтын хувьсагчийн нөлөөний өөрчлөлт болох (Ө) нь Ө=Ч1-Ч2= (А2-А1)-(А4-
А3) болно.
5. Цаг хугацааны хувилбартай туршилтын дизайн буюу олон
түвшинт туршилтын дизайн. Туршилтын хувьсагчийн нөлөөллийг нэг
удаагийн хэмжилтээр биш давтагдсан үе, хугацааг хамарсан хэд хэдэн
удаагийн хэмжилтээр тодруулах шаардлага гардаг. Үүнийг дүрсэлбэл:
1-рт Энэ загварыг тухайлбал, борлуулалтын
орлогод үнийн нөлөөл ямар байгааг
тодруулахын тулд үнийн янз бүрийн түвшинг
олон бүлгийн хүрээнд шалгаж болно. Энэ
туршилтанд олон бүлгийг сонгохдоо гол төлөв санамсаргүй түүвэрлэлтийг
TБ(C) T A
XБ(C) À
TБ(C) A T A
XБ(C) A A
À
A1 TTБ T A2
A3 TXБ A4
TБ(C) Th A
TБ(C) Tm A
TБ(C) TL A

71
хэрэглэдэг. Энд нэг бүлэгт Тh - өндөр үнэ, хоёрдох бүлэгт Тm – дундаж үнэ,
гурав дахь бүлэгт ТL – бага үнээр туршилт хийж ямар ялгаа байгааг
илэрхийлнэ.
2-рт. Хоёр бүлэгт тус бүр эрс ялгаатай үнэ
тогтоогоод, хяналтын бүлгийн үнийг
өөрчлөхгүйгээр ажиглаж болно.
3-рт. Мөн тэмцэлддэг бүлгүүдийг сонгон авах ба нэг
бүлэгт өндөр орлоготой, орлого багатай
хүмүүсийг хамруулаад туршилт хийж
тодорхой ялгаа гарч байгаа эсэхийг шалгана.
4-рт. Борлуулалтын орлогод
үнэ хэрхэн нөлөөлж байгааг
туршихийн зэрэгцээ тухайн
бүтээгдэхүүнд үнэ их
мэдрэмжтэй байна уу, эсвэл
өөр хүчин зүйлтэй
холбоотойгоор борлуулал-
тын орлого тогтворгүй байна уу гэдгийг тодорхойлж болно. Үүний тулд
туршилтын янз бүрийн хувилбар ашиглах нь мэдээллийн үнэн зөв байдлыг
улам баталгаажуулж өгдөг. Энд туршилтын олон бүлэг сонгож аваад зөвхөн
нэг бүлгийн хүрээнд хүчин зүйлийг янз бүрийн хувилбараар шалгаж болно.
Санамсаргүй түүвэрлэн авсан 6 янзын бүлэг тус бүрээр үнийг янз бүрийн
түвшинд (Тo - үнийг өөрчлөхгүй, Тh - үнэ өссөн, ТL - үнийг буурсан) шалгаж
үзэж болно.
Энэ туршилтын өмнө ба дараа тус бүр 3 удаа хэмжилт хийж туршилтын
нэгжийн өөрчлөлтөнд үнэлгээ өгнө. Ийм дизайны түгээмэл жишээ бол суурин
судалгаа юм.
5-рт. Нэг хүчин зүйл өөр олон хүчин зүйлээс хамаарч өөрчлөгдөж байдаг.
Жишээ нь кофены борлуулалтын хэмжээнд үнээс гадна сурталчилгаа
нөлөөлдөг гэж үзье.
Энд дөрвөн янзын санамсаргүй туршилтын бүлэг сонгоод тус бүрийн
хувилбараар туршилт хийнэ. Тухайлбал, туршилтын бүлэг тус бүрийн хүрээнд
нэг янзын туршилт хийж болно.
TTБ Th A
TTБ TL A
TXБ A
CTБ1 To A Th A TL A
CTБ2 To A TL A Th A
CTБ3 Th A To A TL A
CTБ4 TL A Th A To A
CTБ5 Th A TL A To A
CTБ6 TL A To A Th A
TБ(C) Th A
TБ(C) TL A
XБ(C) A

72
Эсвэл нэг туршилтын бүлгийн хүрээнд олон янзаар туршилт хийж
болно. Тухайлбал,
Туршилтын энэ дизайныг бүрэн санамсаргүй сонголттой туршилтын
дизайн гэдэг.
Судалгаанд хамрагдсан хэрэглэгчид ба өрх гэрээс зориудаар
өөрчилсөн туршилтын хэмжигдэхүүний (сав баглаа боодол, сурталчилгаа,
урамшуулал, үнэ г.м) талаар хоног буюу сар тутам үнэлгээ өгүүлж, үр нөлөөг
тооцуулж гаргана. Ер нь судалгаанд аль болох түүврийн хэмжээ их байвал
мэдээллийн үнэн зөв байдлыг найдвартай хангадаг гэж үздэг. Олон удаагийн
хэмжилтийн дүнд гадны хувьсагчийн өөрчлөлтийн нөлөөг олж харан,
туршилтын хувьсагчаар нөхцөлдсөн үр дүнг бодитойгоор тодорхойлох
боломж нээгдэнэ. Ийм учраас судлаачид энэ дизайныг хэрэглэдэг.
Туршилтын дизайныг дээрхи 5 төрөлд хуваах үндэс нь:
1. Хэмжилтийг туршилтын чухам хэдийд хийж байна гэдгийг харуулах
цаг хугацааны хүчин зүйл
2. туршилтын бүлгийг дангаар нь эсвэл өөр бусад бүлэгтэй хослуулах
хэлбэрээр хийж байгааг нь харуулах цар хүрээний үзүүлэлт байдаг.
TБ(C)1 T1 A
TБ(C)2 T2 A
TБ(C)3 T3 A
TБ(C)4 T4 A
TБ(C)1 T1 A T2 A T3 A T4 A

73
ХЭРЭГЛЭГЧИЙН ХАНДЛАГА СОНИРХОЛЫГ ХЭМЖИХ
Бүтээгдэхүүн, үйлчилгээ болон аль нэг юмсын талаархи хүний дур
хүсэл ба үзэл бодлыг хандлага, сонирхол гэдэг. Хандлага сонирхлыг хэмжих
нь маркетингийн судалгааны маш чухал хүрээ болдог байна. Зах зээлд байр
сууриа хэн түргэн бэхжүүлж байна вэ? Гэвэл хэрэглэгчдийнхээ мэдрэмж,
хандлагыг бусдаас илүү мэдэрч чадсан тэр компани, аж ахуйн нэгж л чадаж
байна гэдэг нь аяндаа илэрхий юм. Манай орны компанийн эзэд,
менежерүүдийн олонхи нь төвлөрсөн эдийн засгийн тогоонд олон жил
чанагдчихсан учраас үйлдвэрлэж л байвал яаж ийгээд борлуулчихаж болно
гэдэг сэтгэлгээнээсээ одоо болтол салаагүй л явна. Тийм сэтгэлгээнээс түргэн
ангижрахад хандлага, сонирхол, түүнийг хэмжиж тооцоолох арга ухааныг
эзэмших явдал туйлын ач холбогдолтой.
Хандлага, сонирхол хир зэрэг хүчтэй байна гэдгийг тоогоор үнэлж
илэрхийлж чадвал хэрэглэгч уг бараа, үйлчилгээг худалдан авахад хир зэрэг
бэлэн байгааг мэдэж болно. Харин үүнийг улсын Статистикийн Газрын тоо
мэдээ болон бусад ямар нэг хоёрдогч мэдээллээс мэдэх арга байхгүй. Тэгвэл
яаж мэдэх вэ? гэвэл тухайн бараа, үйлчилгээг зах зээлд нийлүүлж буй
компани өөрийн маркетинг эрхэлсэн мэргэжилтэн буюу зах зээл
судлаачаараа дамжуулан анхдагч судалгаа хийлгэж байж л мэднэ.
Хандлага сонирхлын үнэлгээ ба түвшин
Хандлага, сонирхолын үнэлгээ гэж юуг хэлэх вэ? Хэмжиж буй бараа,
үйлчилгээ ба бусад юмсын шинж чанарууд, гол онцлогуудыг хэрэглэгч хэрхэн
таашааж, яаж хандаж байна вэ? гэдгийг тоогоор илэрхийлэн гаргаж ирэхийг
хандлага, сонирхлын үнэлгээ гэж ойлгож болно. Энэ зорилгоор үзэгдэл,
юмсын шинж тэмдгийн чанарын ялгааг нарийн гаргаж, тэдгээр шинж тэмдэг
бүрт тоо ноогдуулна. Жишээ нь: аль нэг барааг хэрэглэгчид дараах байдлаар
үнэлдэгийг бид мэднэ. Үүнд:
Энэ үнэлгээнд харгалзан дараах байдалтай тоон үнэлгээг өгч болно.
Үүнд:
+2 +1 0 -1 -2
Ингээд тухайн барааг хэрэглэгчдээр үнэлүүлэн тоон үзүүлэлтүүдийг
компьютераар боловсруулж тухайн бараанд дунджаар хэдэн оноо өгч байгааг
тооцоолон дүгнэлт хийж болно. Өөр нэг жишээ авья. Ямар нэг шинэ бараа
буюу ажил үйлчилгээний шинэ хэлбэрийг бий болгох санааны талаархи
хүмүүсийн хүсэл, хандлагыг дараах байдлаар үнэлж болох юм.
Хүн тус бүрийн үнэлгээг нэгтгэн уг шинэ санааны талаарх хүмүүсийн
хандлагыг нэгтгэн гаргана.

74
Маркетингийн судалгаанд хүсэл хандлагыг хэмжиж үнэлэх хэд хэдэн
төвшинг ашиглана.
Нэг. Нэрлэсэн үнэлгээ: Юмсыг онцлог шинж тэмдгээр нь төрөлжүүлэн
ангилах зорилгоор шинж тэмдгүүдэд дугаар оноохыг нэрлэсэн үнэлгээ гэдэг.
Жишээ нь: хэрэглэгчдийн бүтцийг судалж байхад эрэгтэйчүүдэд “1”-ийн
тоо, эмэгтэйчүүдэд “2”-ын тоо оноож судалгаанд хамрагдсан бүх хүнийг 2
хэсэгт хуваан тодорхойлох юм.
Үнэлгээг тоо, цифрээр илэрхийлдэг. Заримдаа хэмжээс ч гэж нэрлэж
болно. Хэмжээс буюу үнэлгээг хэрэглэснээр авсан хариултыг компьютер
хэрэглэн түргэн хугацаанд тооцоолон гаргах бололцоотой болдог юм.
Ингэснээр зардал ба цаг хугацаа ихээхэн хэмнэдэг байна.
Нэрлэсэн үнэлгээг маркетингийн судалгаанд хэрэглэх хүрээ нь:
 Бүтээгдэхүүний марк
 Хэрэглэгчдийн хүйс
 Барааг сонирхон худалдан авагчид ба үл сонирхогчид
 Дэлгүүрийн төрлүүд
 Борлуулах нутаг дэвсгэр зэрэг байж болно
Түүнчлэн хувь хэмжээ, олонхийг төлөөлөх жишиг /моод/ зэрэг статистик
хэллэгүүдийг хэрэглэдэг.
Хоёр: Дэс дараат үнэлгээ: Хандлага,сонирхлыг хэмжихдээ дараалан
буюу эрэмбэ зэргээр нь оноосон тоонуудыг хэрэглэвэл дэс дараат үнэлгээ
болно. Жишээ нь: 1-р дамжааны оюутнуудыг “1”–ийн тоогоор, 2-р
дамжааныхыг “2”-оор, 3-р дамжааныхыг “3”-аар, 4-р дамжааныхыг “4”-өөр тус
тус тэмдэглэнэ. Дэс дараат үнэлгээ нь харилцан уялдаатай төлөв байдлуудын
ялгаа буюу эрэмбэ дугаарыг илэрхийлэхээс бус тэрхүү ялгааны тоо хэмжээг
илэрхийлэхгүй гэдгийг анхаарах хэрэгтэй юм. “Сони”, “Тошиба”, “Нек” марктай
телевизоруудыг хэрэглэгчдээр үнэлүүлээд үзэхэд олонх нь “Сони”-г таашааж
байгаа бол “Сони”–г 1-рт, түүнээс арай цөөн тооны хэрэглэгчид “Нек”-ийг
таашааж байгаа бол 2-рт оруулж үнэлэх жишээтэй байна. Бүтээгдэхүүний
ялгаатай маркуудад хэрэглэгчдийн хандах хандлага, сонирхлыг мэдэж болох
асуултуудыг асууж асуултын үр дүнгээр байр эзлүүлэх байдлаар дэс дараат
үнэлгээг хэрэглэдэг.
Энэ үнэлгээг маркетингийн судалгаанд хэрэглэх хүрээ нь:
1. Таашаал (эрхэмлэх зүйл)
2. Сонирхол хадлага
3. Ажил мэргэжил
4. Хэрэглэгчид тус тус байж болно
Мөн хувь хэмжээ, медиан болон моод, эрэмбэ, зэрэг, дугаар, хамаарал гэсэн
статистикийн ойлголтуудыг хэрэглэдэг.
Гурав Интервалт үнэлгээ: Тэнцүү зай хэмжээтэй буюу өөр хоорондоо
зохих интервал бүхий шинж тэмдэг буюу онцгой онцгой шинж тэмдэгт оноосон
тоонууд нь интервалт үнэлгээг бий болгоно. Цаг агаарын хүйтэн дулааныг

75
хэмээр илэрхийлж байгаа нь интервалт хэмжээсийн жмшээ юм. Энд хэм
градус гэдэг ойлголтоор бид тухайн цаг агаарын байдал хэр зэрэг өөрчлөгдөж
байгааг харж дүгнэж болдог. Харин хасах ба нэмэх хэмийн эхлэл ба эцсийн
цэг нь хаана байж болохыг мэдэх аргагүй. Иймээс интервалт үнэлгээгээр
хаанаас эхлээд хаана дуусахыг мэдэж болохгүй зөвхөн интервалын заагийг
хэмжиж болох нь тодорхой байна. Жишээ нь: хэрэглэгчийн өрх бүлийн сарын
дундаж орлого:
30000-50000 50001-90000 90001-120000 120001-аас дээш.
Энд 30000-50000 орлоготой өрх бүл, 120001-аас дээш орлоготой өрх бүлүүд
өөр хоорондоо ялгаатай. Интервалт үнэлгээ нь ийм ялгаатай категорид
хэрэглэгчдийг хувааж өгдөг.
Интервалт үнэлгээг маркетингийн судалгаанд хэрэглэх хүрээ нь:
1. Хандлага
2. Үзэл бодол
3. Тоон индексийг гаргах зэрэг юм.
Мөн утга санаа, эрэмбэ, стандартын хэлбэлцэл, бүтээгдэхүүний цаг
хугацааны хамаарал гэсэн статистик ойлголтуудыг хэрэглэдэг.
Дөрөв. Харьцаалт үнэлгээ: Үнэлгээнийн энэ төвшин нь интервалт
үнэлгээтэй олон талаар ойролцоо боловч эхлэх цэг нь тодорхой байдгаараа
ялгаатай. Аль нэг зүйлийн үнэт чанарыг тодорхойлоход хэрэглэнэ. Судлагдаж
байгаа хоёр ба түүнээс дээш объектийг нэг хүчин зүйлийн хувьд өөр хооронд
нь харьцуулан үнэлж байвал харьцуулсан хэмжигдэхүүн гэнэ. Судлагдаж
байгаа объект тус бүрийг тодорхойлогч хүчин зүйл тус бүрээр нь үнэлүүлж
байгааг харьцуулсан бус хэмжигдэхүүн гэдэг. Харьцаат үнэлгээний
харьцуулсан хэмжигдэхүүн дотроо хэд хэдэн төрлүүдтэй. Үүнд:
1. Хосолсон харьцаат үнэлгээ
2. Мөнгөн дүнгээр харьцуулан үнэлэх
3. Зэрэглэн эрэмбэлж харьцуулаж үнэлэх
4. Нийт дүнг хуваарилж харьцуулж үнэлэх
5. Хэмжээ тогтоолгон харьцуулж үнэлэх
6. Q sort хэмжигдэхүүн
Хосолсон харьцаат үнэлгээ: Нэг дор хоёр өөр объектыг
тодорхойлогч хүчин зүйлүүдийнх нь дагуу харьцуулна. Жишээ нь, А
бүтээгдэхүүнийг Б бүтээгдэхүүнтэй амтынх нь хувьд харьцуулахад А нь Б-с
илүү амттай байх гэх мэт.
Мөнгөн дүнгээр хэмжиж харьцуулан үнэлэх: Объектуудыг мөнгөн
дүнгээр нь буюу үнээр үнэлээд сонгол хийлгэхэд хүмүүс ямар объектыг илүү
сонгож байгаагаар нь харьцуулах аргыг хэрэглэдэг. Жишээ нь, 6 өөр нэр
төрлийн ундааг 2 янзын сав баглаагаар савлаад үнийг нь тодорхойлоод
сонголт хийлгэхэд хүмүүс дараах хандлагыг гаргасан байна.

76
Сонгосон үнэ бүхий ундааг (+), сонгоогүй үнэ бүхий ундааг (-) гэж
тэмдэглэв. Сонголтоос харахад:
Шилтэй ундаа 7+7+2=16
Пластик савтай ундаа 6-2-5=-1
Лаазтай ундаа -7+3+5=1
Хайрцагтай ундаа -6-7-3=-16
Судалгаанаас харахад шилтэй ундаа илүү сонголттой байх
магадлалтай байна.
Зэрэглэн эрэмбэлж харьцуулаж үнэлэх: Судлагдаж буй объектуудыг
зэрэглэн-эрэмбэлүүлж үнэлүүлнэ. Жишээ нь, дараах 4 янзын объектыг
зэрэглэн-эрэмбэлүүлж үнэлүүлэхэд:
Хүмүүс A B C D
1
2
3
4
5
6
7
8
9
10
2
1
2
4
3
2
1
4
2
3
1
2
1
2
1
1
3
2
1
1
3
4
3
1
2
3
2
1
4
4
4
3
4
3
4
4
4
3
3
2
1-р зэргийг 1, 2-р зэргийг 2, 3-р зэргийг 3, 4-р зэргийг 4 гэж зэрэглэн дээрхи
мэдээллийг нэгтгэвэл:
Объектууд
Зэрэглэл
I II III IV
A
B
C
D
2
6
2
0
4
3
2
1
2
1
3
4
2
0
3
5
Зэрэглэн-эрэмбэлсэн үнэлгээгээ кодловол 1-р зэргийг 4, 2-р зэргийг 3, 3-р
зэргийг 2, 4-р зэргийг 1 гэвэл:
А (2х4)+(4х3)+(2х2)+(2х1)=26
В (6х4)+(3х3)+(1х2)+(0х1)=35
С (2х4)+(2х3)+(3х2)+(3х1)=23
D (0х4)+(1х3)+(4х2)+(5х1)=16
Үнэлгээний дагуу дараах дүгнэлт гарч байна. B>A>C>D

77
Нийт дүнг хуваарилж харьцуулж үнэлэх: Өөр өөр нэр тэмдэг бүхий
бүтээгдэхүүнийг хүчин зүйлүүдээр харьцуулж үнэлүүлэхдээ хүчин зүйлүүдийн
үнэлгээний нийт нийлбэрийг хүчин зүйлүүдэд хуваарилж хэрхэн үнэлэхийг
тодорхойлож болно. Жишээ нь, Хоёр өөр автомашиныг 4 хүчин зүйлээр
харьцуулаж үнэлүүлэхдээ хүчин зүйлүүдийн үнэлгээний нийт нийлбэрийг
100% гээд үүнийгээ хүчин зүйлүүдэд хуваарилж хэрхэн үнэлэхийг
тодорхойлоё.
Хүчин зүйлүүд Автомашин 1 Автомашин 2
Хийц загвар
Хурд
Шатахуун зарцуулалт
Баталгаа
50%
10%
35%
5%
30%
45%
15%
10%
Дүн 100% 100%
Автомашин 1 хийц загвар, шатахуун зарцуулалтаар хамгийн их үнэлгээ авч
байхад автомашин 2 хурд, хийц загвар дээр их үнэлгээ авсан байна.
Хэмжээ тогтоолгон харьцуулж үнэлэх: Энэ нь тухайн объектийг
тухайн хүчин зүйлийнх нь хувьд хэр зэрэг түвшинд үнэлж байгааг нь тоогоор
илэрхийлүүлэх арга юм. Жишээ нь, Хоёр нэр тэмдэг бүхий шүдний ОО-г
хэрхэн үнэлэхийг тодорхойлоё. Дараах 2 янзын шүдний ОО-г үнэлэхдээ хэр
зэрэг хүлээн зөвшөөрөх, хүлээн зөвшөөрөхгүйг тодорхой хувиар илэрхийлнэ
үү.
Хүчин зүйлүүд
Pepsodent Lucky ment
Зөвшөөрнө
Зөвшөөрөхгүй
Хэрзэрэг(%)
Зөвшөөрнө
Зөвшөөрөхгүй
Хэрзэрэг(%)
Шүд сайн цэвэрлэдэг
Шүд цайруулдаг
Флорид сайтай
Гаа ихтэй, амт сайтай
-
-
-
-
60%
70%
100%
80%
-
-
-
-
60%
100%
30%
75%
Үнэлгээнээс 2 ОО-г шүд цайруулах талаас нь Pepsodent-г 70%
зөвшөөрөхгүй гэсэн байхад Lucky ment-г 100% зөвшөөрөхгүй гэсэн ялгаатай
харьцуулалт хийсэн байна.
Q sort хэмжигдэхүүн: Q sort-оор 60-аас дутуугүй 140-өөс илүүгүй
хэмжээнд сонголт хийлгэх нь зүйтэй гэж судлаачид үздэг байна. Ер нь 60-90
нэгжид үнэлгээний ангилал хийлгэвэл хамгийн зохистой үнэлгээ гарна гэдэг.
Энэ хэмжээнээс цөөхөн эсвэл олон байх нь ангилалын харьцааг
алдагдуулахад хүргэдэг гэж үздэг.
Харьцуулсан бус хэмжигдэхүүн нь зөвхөн нэг объектын хувьд түүнийг
тодорхойлогч хүчин зүйлүүдийг үнэлүүлдэг. Үүнд дараах үнэлгээний аргууд
багтана.

78
1. график ашиглаж үнэлүүлэх
2. төрөлжүүлсэн түвшинд үнэлүүлэх
График ашиглаж үнэлүүлэх: Жишээ нь, Бүтээгдэхүүний амтыг
үнэлүүлье.
Энэ нь тоон үнэлгээгээр илэрхийлсэн график. Тоог баримжаалж үнэлнэ.
Энд хэрэглэгч өөрийнхөөрөө график дээр сонголт хийнэ.
Төрөлжүүлсэн түвшинд үнэлүүлэх: Хүчин зүйлийн үнэлгээг
төрөлжүүлнэ. Эерэг, сөрөг, дунд зэрэг гэх мэт янз бүрийн түвшинд
төрөлжүүлж үнэлүүлэх арга юм.
Хэд хэдэн хувилбараар үнэлүүлж болно. Тухайлбал:
А.
Б.
В.
Г.
Төрөлжүүлсэн түвшинд үнэлүүлэхэд хэмжигдэхүүний хувьд дараах
бодлогуудыг баримталж болно.
 тэнцвэргүй ба тэнцвэртэй түвшин тогтоож үнэлүүлэх
 хүчилсэн ба хүчилсэн бус түвшинд үнэлүүлэх
Тэнцвэргүй түвшин гэдэг нь ямар нэг объектыг тодорхой хүчин
зүйлийнх нь хувьд
Маш сайн ________
Сайн ____________
Боломжийн _______
Муу _____________
Маш муу _______ гэсэн түвшинд үнэлүүлнэ. Энд үнэлгээний
хэмжигдэхүүн тэнцвэргүй байна. Үнэлгээний эерэг тал давамгайлсан. Эерэг
тал нт маш мсайн, сайн, боломжийн гэж байхад сөрөг тал нь муу, маш муу
гэдгээр тодорхойлогдож байна.

79
Тэнцвэртэй түвшин гэдэг нь ямар нэг объектыг тодорхой хүчин
зүйлийнх нь хувьд дараах байдлаар үнэлнэ.
Үүний эерэг, сөрөг утга нь тэнцвэртэй байна.
Хүчилсэн түвшин гэдэг нь үнэлгээний хэмжигдэхүүнд саармаг утга
ороогүй үнэлгээг хэлнэ. Жишээ нь,
Маш сайн ___________________________ маш муу
Шууд зөвшөөрнө __________________ огт зөвшөөрөхгүй
Хүчилсэн бус түвшин гэдэг нь үнэлгээний хэмжигдэхүүнд саармаг утга
орж ирдэг. Жишээ нь, дунд зэрэг, мэдэхгүй, аль нь ч биш, гэх мэт.
Хандлага, сонирхлын үнэлгээний хэмжээсүүд
Хандлага сонирхолын үнэлгээний нэг төрөл бол Ликертийн нийлбэр
үнэлгээний хэмжээс юм. Үнэлгээний энэ хэмжээсийг аль нэг бүтээгдэхүүн,
үйлчилгээний дүр төрхийг хэмжихэд ашиглана. Жишээлбэл, Банкны салбарын
үйл ажиллагааны талаар дараахь байдалтай үнэлгээг авч болно.
Огт
зөвшөө-
рөхгүй
Зөвшөө-
рөхгүй
Тээнэ-
гэлзэнэ
Зөвшөөр-
нө
Шууд
зөвшөөр-
нө
1. Банкны ажилтнууд
найрсаг үйлчилдэг
1 2 3 4 5
2. Банкны тухайн
салбар таатай
байршилтай
1 2 3 4 5
3. Банк зохистой цагт
ажилладаг.
1 2 3 4 5
4. Банк бага хүүтэй
зээл олгодог.
1 2 3 4 5
Хариулагчийг анхааралтай байж өөрийн бодолд тохирсон үнэлгээ
тэмдэглэхийг хүсэх бөгөөд нийт хариулагчдын үнэлгээний дундажаар тухайн
банкны салбарын талаархи үйлчлүүлэгчдийн дундаж үнэлгээг гаргана.
Утгын ялгаврын хэмжээс. Компанийн ба сурталчилгааны дүр төрх,
бүтээгдэхүүний дүр төрх ба хэрэглэгчийн хүрээг үнэлэхэд хэрэглэгдэнэ. Энэ
зорилгоор тухайн зүйлст үнэлгээ өгөгчийн зүгээс өгөх үнэлгээг эсрэг, тэсрэг
байдлаар харьцуулан бичиж аль нэг тал руугаа илүү хэлбийсэн үнэлгээ өгсөн
болохыг харж болно. Жишээлбэл, банкны аль нэг салбарын үйлчилгээний
үнэлгээг дараах байдлаар авч болох юм. Үүнд:
Найрсаг үйлчилгээтэй ...........................үйлчилгээ нь найрсаг биш
Байршил нь тохиромжтой ................... Байршил нь тохиромжгүй
Үйлчилгээний цаг нь тохиромжтой ..........Үйлчилгээний цаг нь тохиромжгүй
Зээлийн хүү бага ...................... Зээлийн хүү өндөр
Ийм хэлбэрээр хоёр буюу түүнээс дээш банк, эсвэл аль нэг
бүтээгдэхүүн, үйлчилгээний талаар санал авч зэрэгцүүлэн үнэлэх хэрэгтэй
юм.

80
Утгын ялгаврын хэмжээсийн өөр нэг энгийн төрөл бол Старелийн
хэмжээс юм. Энэ хэмжээс зохиогчийнхоо нэрээр нэрлэгдсэн юм.
Бүтээгдэхүүн, түүний марк, байгууллага газруудын дүр төрхийг тодорхойлоход
энэ үнэлгээг хэрэглэнэ. Хариулагч тухайн шинж тэмдэг, үнэлэх гэж буй зүйлд
байгаа эсэхийг нарийн бодож сөрөг ба эерэг үнэлгээний аль нэгийг оноогоор
өгнө. Үнэлгээний хэлбэр дараахь байдалтай байна.
-5 -4 -3 -2 -1 0 1 2 3 4 5
Үйлчилгээ найрсаг
Байршил оновчтой
Цаг тохиромжтой
Зээлийн хүү бага
Ач холбогдлоор нь зэрэглэх хэмжээс. Тухайн зүйлд буй шинж тэмдгүүдийн
ач холбогдлыг тооцоолон гаргахад хэрэглэгдэнэ.
График үнэлгээтэй төстэй ач холбогдлоор нь зэрэглэх хэмжээсийн нэг
төрөл бол дараахь байдлаар хүснэгтлэн үнэлэх арга юм.
Хэрэглэгчээр холбогдох саналыг тэмдэглүүлж, дундажийг тооцоолон
үнэлдэг ангийн хялбар арга юм.
Ач холбогдлоор нь үнэлэх хэмжээсийн өөр нэг төрөл бол харьцуулан
үнэлэх хэмжээс юм. Үнэлгээ өгч буй шинж тэмдгүүдийн ач холбогдлын
харьцааг хэрэглэгчдээр үнэлүүлнэ. Ач холбогдлоор нь үнэлэх хэмжээсийн
хэлбэрүүдийг хэрэглэхдээ асуудлын мөн чанар, хариулагчийн шинж төлөв,
судлаачийн мэдлэг туршлагын түвшинг харгалзан сонгодог.
Хүсэл хандлагыг хэмждэг өөр нэг төрөл бол зүйлчлэн зэрэглэх
хэмжээс юм. Үүнийг ашиглахдаа аль нэг зүйлийн талаархи хэрэглэгчдийн
ханамжийг дараах хэлбэрүүдээр үнэлүүлэх нь зохистой байдаг.
1. Дүрслэн хэмжих.
. . . . . . . . . . . . . –г юу гэж үнэлж мэдэрч байна вэ?(бараа үйлчилгээний нэр)

81
гэж би бодож байна.
2. Хувилан хэмжих.
Ерөнхийдөө . . . . . . . . –нд хэр зэрэг ханамжтай байна. (бараа үйлчилгээний
нэр). өөрийн бодож буй хувь хэмжээг тэмдэглэнэ үү?
100% 90% 80% 70% 60% 50% 40% 30% 20% 10%
3. Жишин үнэлэх.
. . . . . . . . . . . . нь таны хэрэгцээг хэр зэрэг хангаж байна вэ?.
Ийнхүү үнэлгээний дээрхи хэмжээсүүдээр хэрэглэгчдийн аль нэг
бүтээгдэхүүн үйлчилгээ, зүйл юмст хандах хандлагыг үнэлүүлдэг.

82
Хэрэглэгчдийн хандлагыг хэмжиж тодорхойлох арга
Маркетингийн судалгаанд хэрэглэгчдийн хандлагыг тодорхойлох явдал
хамгийн чухал байдаг. Хандлага нь хэрэглэгч тухайн объектод хэрхэн үнэлгээ
дүгнэлт өгч байгаагаар тодорхойлогдоно. Судлаачид хэрэглэгчдийн хандлага
тодорхойлох янз бүрийн арга, аргачлал, хэмжигдэхүүнүүдийг ашигладаг.
Хүмүүсийн хандлагыг тодорхойлдог хэд хэдэн арга бадаг. Үүнд:
1. Хүмүүсийн юмс үзэгдэлд хандах хандлагыг хүнээр өөрөөр нь
илэрхийлүүлэн хандлага тодорхойлох
2. Хүний зан байдалд ажиглалт хийх замаар хүний хандлагыг
3. Хүнд зориудаар гаднаас нь өдөөлт хийгээд түүнд үзүүлэх хариу
үйлдлээр нь хандлага тодорхойлох
4. Тодорхой зорилго бүхий саналыг хүнд урьдчилан сайн танилцуулаад
хэсэг хугацааны дараа түүнийхээ талаар асууж лавлан хандлага тодорхойлох
5. Хүний сэтгэл зүйн хувирлаар хүний хандлага тодорхойлох.
Нэг. Хүмүүсийн юмс үзэгдэлд хандах хандлагыг хүнээр өөрөөр нь
илэрхийлүүлэн хандлага тодорхойлох арга.
Судалгааныхаа зорилгыг танилцуулаад мэдэх гэж буй асуудлаа шууд
утгаар асууж лавлах арга юм. Энэ нь чухамдаа судлагдах гэж буй хүчин
зүйлийнхээ талаар асуулт боловсруулж, мэдээ сэлт цуглуулах замаар хүний
хандлагыг тодорхойлох арга юм. Иймд хүчин зүйлийг асуултын хэлбэрт
оруулж судлахын тулд асуултаа яаж илэрхийлэх вэ, ямар хэмжигдэхүүн
тохиромжтой вэ? гэдэг асуудал гарч ирнэ.
Хүний хандлага тодорхойлоход дараах 4 хэмжигдэхүүнийг хамгийн
түгээмэл хэрэглэдэг. Үүнд:
1. Likert scale
2. Semantic – differential scale
3. Stapel scale
4. худалдан авах эрмэлзэлийг тодорхойлох.
Likert scale. Хүний юмс үзэгдэлд хандах хандлагыг тодорхойлж болох
үнэлгээний нарийвчилсан нэгэн хувилбар бол хүчин зүйлийн мөн чанар
бүрийг эерэг, сөрөг бүхий 5 утгат хэмжигдэхүүнээр үнэлүүлдэг хувилбар юм.
Энэ нь төрөлжүүлсэн түвшинд үнэлүүлэх үнэлгээний нэгэн хувилбар юм. Энд
маш сайн, сайн, дунд зэрэг, муу, маш муу (зөвшөөрнө, зөвшөөрөхгүй)гэсэн 5
хэмжээст интервалын хооронд хэмжигдэхүүн бий болгоно. Likert scale-ийн нэг
сул тал нь хэмжигдэхүүнийг хүчилсэн бус, мөн тэнцвэргүй байдлаар авч үзэх
гээд байдаг. Үүнийг тэнцвэртэй байдлаар хэмжих хувилбар уруу оруулбал
илүү сайн болно. Likert scale чанарын мэдээг шууд тоон мэдээний хэлбэрт
оруулах боломжийг сайн бүрдүүлдэг. Мэдээ сэлтийг кодлоход хялбар
болгодог.
Semantic – differential scale. Үүний өмнөх аргатай төстэй тал нь
үнэлгээг мөн төрөлжүүлдэг. Ялгаатай тал нь:

83
- Эерэг, сөрөг хандлага бүхий 2 хэмжээсээр үнэлүүлдэг.
- Эерэг, сөрөг 2 хэмжигдэхүүний хооронд 7 утга бүхий үнэлгээний төрөлжилт
бий болгодог.
- Хэмжигдэхүүний тэнцвэртэй байдлыг хадгалдаг.
Stapel scale. Энэ нь дээрхи 2-оос ялгаатай 4 шинж чанартай. Энэ нь:
1. Хүчин зүйлийн мөн чанар бүгд нь тус тусдаа хэмжигдэж үнэлэгдэнэ.
2. Үнэлгээ нь 10 утга бүхий үнэлгээний төрөлжилтийг авч үздэг.
3. Хэмжигдэхүүн нь хүчилсэн байдлыг илүү хадгалсан.
4. Хэмжигдэхүүн нь үгээр бус тоогоор илэрхийлэгдэнэ.
Жишээ нь:
Хэрэглэгчдийн судалгаанд хамгийн түгээмэл хэрэглэдэг нэгэн
үнэлгээний арга бол хүмүүсийн худалдан авах эрмэлзэл, хандлагыг
тодорхойлдог дараах хэмжээсүүд юм.
5 утгат хэмжээс:
 шууд худалдан авах болно
 худалдан авч магадгүй
 худалдан авч ч магадгүй, авахгүй ч байж магадгүй
 худалдан авахгүй байх
 шууд худалдан авахгүй
11 утгат хэмжээс:
 худалдан авах нь маш тодорхой
 ерөнхийдөө худалдан авна
 магадлал маш өндөр
 худалдан авах магадлалтай
 худалдан авах бүрэн бололцоо бий
 нилээд бололцоотой
 зарим талаар бололцоотой
 ерөнхийдөө боломж багатай
 боломж маш бага
 бараг боломжгүй
 ерөөсөө боломжгүй
Энэ 2 янзын хэмжээсийг судалгаанд маш их хэрэглэдэг.

84
Үүгээр хэрэглэгч тухайн бараа-бүтээгдэхүүнийг худалдан авах уу, үгүй
юу, ер нь ямар хандлага байгааг тодорхойлдог. Судлаачид хэрэглэгчдийн
хандлагыг тодорхойлох янз бүрийн нэмэлт аргачлал, загваруудыг ашигладаг.
Тухайлбал, дараах 3 аргачлалыг нэмэлт болгон өргөн ашигладаг. Үүнд:
1. Ерөнхий тойм хандлагыг тодорхойлох аргачлал
2. Шинж чанаруудын нийлбэрээр хандлага тодорхойлох аргачлал
3. Шинж чанарыг нэг бүрчилсэн байдлаар тооцох аргачлал
Ерөнхий тойм хандлагыг тодорхойлох аргачлал. Энэ нь
бүтээгдэхүүний үнэлгээний ерөнхий дүр төрхийг гаргаж ирдэг. Ерөнхийдөө
хэрэглэгч уг бүтээгдэхүүнд дуртай/дургүй, таалагддаг/таалагддаггүй зэргийг
мэдэж авдаг. Жишээ нь,
Та “Sprite” ундаанд:
Дуртай Дургүй
Танд “Sprite” ундаа:
Таалагддаг таалагддаггүй
Хэрэглэгч тухайн бүтээгдэхүүн хоорондын ялгаа тодорхойгүй буюу
мэдэгдэхгүй байвал үнэлгээ өгч чадахгүй. Энэ тохиолдолд нэмэлт мэдээллээр
хангах хэрэгтэй. Тэгэхээр эхлээд бүтээгдэхүүний талаар ойлгоц, мэдлэгтэй
байх ёстой. Эсвэл хэрэглэгчдэд маш өргөн туршлага байх хэрэгтэй.
Хэрэглээний өргөн туршлагатай хэрэглэгч бараг л бүтээгдэхүүнд урьдчилан
үнэлгээ хийж чадна.
Шинж чанаруудын нийлбэрээр хандлага тодорхойлох аргачлал.
Шинж чанаруудын нийлбэр үнэлгээг гаргахын тулд дараахь шаардлагууд
хангагдсан байх ёстой. Үүнд:
1. Судлаач бүтээгдэхүүнийг тодорхойлогч шинж чанаруудыг мэддэг
байх. Өөрөөр хэлбэл, хэрэглэгч дараах шинж чанаруудаар
бүтээгдэхүүнийг үнэлэх болно гэдгийг тодорхойлж чаддаг байх.
2. Хэрэглэгч яагаад нэг бүтээгдэхүүнийг нөгөөгөөс нь илүүд үзэж
байгаагаа мэддэг байх. Түүнийхээ шалтгааныг илэрхийлж чаддаг
байх.
3. Судлаач хэрэглэгчийн бүтээгдэхүүнд хандах ерөнхий дүгнэлтийг
тодорхойлохын тулд шинж чанаруудад өгсөн үнэлгээнүүдийг нэгтгэж
чаддаг байх.
Эдгээр шаардлагуудыг хангасны эцэст бүтээгдэхүүний шинж
чанаруудын нийлбэр үнэлгээгээр хэрэглэгчийн бүтээгдэхүүнд хандах
хандлагыг тодорхойлно. Үүнийг дараах томъёогоор тооцож гаргана.
wi – хэрэглэгч бүтээгдэхүүнийг сонгоход нөлөөлдөг шинж чанаруудын ач
холбогдлын жин
bi – ач холбогдолтой гэж үзэж буй шинж чанарууд нь тухайн бүтээгдэхүүнд
хэрхэн хангагдсаныг үнэлсэн үнэлгээ

85
Жишээ нь, Гарын саванг хэрэглэгч доорхи шинж чанарууд дээр
тулгуурлаж сонгодог байж болно.
 гарын бохирдол ариутгадаг чанар
 хөөсөрдөг байдал
 Гарын арьсыг зөөлрүүлдэг
Томъёоны дагуу эхлээд шинж чанарын ач холбогдлын жинг гаргана.
Өөрөөр хэлбэл, тухайн хэрэглэгч эдгээр шинж чанаруудыг алийг хамгийн ач
холбогдолтой гэж үзэж байна гэдгийг тогтооно.
Ингэхийн тулд:
Дараа нь тухайлсан гарын саванд уг шинж чанарууд хэрхэн
хангагдсаныг үнэлүүлнэ. Тухайлбал, GIV гарын савангийн хувьд:
Гарын бохирдол ариутгадаг чанар:
Сайн +3 +2 +1 0 -1 -2 -3 муу
Хөөсөрдөг байдал:
Сайн +3 +2 +1 0 -1 -2 -3 муу
Гарын арьсыг зөөлрүүлдэг:
Сайн +3 +2 +1 0 -1 -2 -3 муу
Үүнийг хэрэглэгч хэрхэн үнэлсэн байна энэ байдлыг нь ач холбогдлын
жинтэй нь хамтатгаж хэрэглэгч “GIV” гарын саванг яаж үнэлж байгааг хардаг.
Хоёр хэрэглэгчээр үнэлүүлж үзсэн байдлыг дараах хүснэгтээр харуулъя.

86
Үүний сул тал нь бүтээгдэхүүний шинж чанарт хандах хэрэглэгчдийн
хандлагын нарийвчилсан ялгааг сайн харуулж чадахгүй. Дээрхи жишээнээс
үзэхэд уг 2 хэрэглэгч GIV гарын саванг тодорхойлогч шинж чанаруудыг тус
бүртээ ялгаатай үнэлсэн хэдий ч ерөнхий хандлага нь ижилхэн гэсэн дүгнэлт
гарч байна. Өөрөөр хэлбэл, уг 2 хэрэглэгчийн GIV гарын саванд хандах
хандлага хоёулаа эерэг хандлагатай байна. Энэ аргачлал нь шинж
чанаруудыг тус бүрт нь үнэлүүлээд нийлбэрээр нь хэрэглэгчийн эерэг, сөрөг
хандлагыг тодорхойлдог.
Шинж чанарыг нэг бүрчилсэн байдлаар тооцох аргачлал.
Хэрэглэгч бүтээгдэхүүнийг тодорхойлогч шинж чанаруудад өгсөн үнэлгээг нэг
бүрчилсэн хэлбэрээр тооцож хэрэглэгчийн хандлагыг тодорхойлох аргачлал.
Үүнд 2 үндсэн аргачлал байдаг.
I. Хэрэглэгчийн оюун санаанд бүтээгдэхүүн хэрхэн байршснаар
хэрэглэгчдийн хандлага тодорхойлох аргачлал. Үүнд үнэлгээний “ойролцоо
утга” гэсэн ойлголтыг авч үздэг. Ойролцоо утга гэдэг нь бүтээгдэхүүн
хоорондын ижил төстэй гэхдээ бие биенээсээ тодорхой хэмжээгээр ялгагдах
байдлыг тодорхойлж буй хэрэг юм. Үүнийг тодорхой масштабын орон зайд
бүтээгдэхүүнүүд гол чухал хэмжээсүүдийнхээ дагуу ижил төстэй ба ялгаатай
байдлаараа хэрхэн байршсанаар тодорхойлдог. Хэрэглэгчийн оюун санаанд
хэрхэн байршсаныг мэдэхийн тулд хэмжигдэхүүний дараах 2 аргыг
ашигладаг.
А. Шууд үндсэн шинж чанаруудаар нь хос бүтээгдэхүүний ижил
төстэй байдлыг үнэлүүлэх. Энэ нь ерөнхийдөө бүтээгдэхүүн өөр хоорондоо
ижил төстэй юу, эсвэл ялгаатай юу гэдгийг бүтээгдэхүүний үндсэн шинж
чанараар хэрэглэгч үнэлнэ. Үнэлэхдээ дараах аргачлалыг ашиглана.
- Шугаман үнэлгээ хийлгэх. 4 утгат хэмжээсээр бүтээгдэхүүн хос
хосоороо ижил төстэй юу эсвэл ялгаатай юу гэдгийг үнэлүүлдэг. Жишээ нь, Яг
ижилхэн __ __ __ __ эрс ялгшаатай
- Бүлэглэл бий болгох. Нэг бүлэгт багтах бүтээгдэхүүнүүд шинж
чанараараа өөр хоорондоо ижил төстэй, харин тэдгээр нь өөр бүлэгт багтах
бүтээгдэхүүнүүдээс ялгаатай байна.
- Эрэмбэлэл тогтоох. Ижил төстэй байдлаар нь хос бүтээгдэхүүнүүдийг
зэрэглэн эрэмбэлнэ. Тухайлбал бүтээгдэхүүнийг хос хосоор нь харьцуулаад
хоорондоо хамгийн хүчтэй ижил төстэйг нь хамгийн эхний зэрэглэлд, хамгийн
сул ижил төстэйг нь хамгийн сүүлчийн зэрэглэлд гэсэн байдлаар
тодорхойлно. Нэр тэмдэг бүхий бүтээгдэхүүнүүдийг хос хосоор нь
харьцуулахад үүсэх хос харьцуулалтын хэмжээг дараах томъёогоор
илэрхийлнэ. n[(n-1)/2]
Б. Тэмдэг нэр ашиглан хос бүтээгдэхүүний ижил төстэй байдлыг
үнэлүүлэх. Энэ нь нэг төрлийн бүтээгдэхүүнийг (Ундааг) тэмдэг нэрүүдийг
(сайн-муу, хүчтэй-сул, газ ихтэй-газ багатай гэх мэт) ашиглан өөр хоорондоо
хэр зэрэг ижил төстэй байгааг нь үнэлүүлнэ. Гэхдээ тэдгээр тэмдэг нэрүүд нь

87
хүмүүсийн ам дамжсан ярианаас ч гарч ирсэн байж болно. Тэмдэг нэрүүдийн
хязгаарт тэр нэг төрлийн бүтээгдэхүүнүүд хэрхэн ялгаатай хуваагдахыг
тодорхойлно. Эндээс бүтээгдэхүүн хоорондын ойролцоо утгыг тооцож болно.
Үүнийг тооцдог математик томъёолол нь:
dij – хос бүтээгдэхүүний үнэлгээ хоорондын зай.
Ойролцоо утга гэдэг нь үндсэндээ хос бүтээгдэхүүний үнэлгээний
хоорондын зайг харуулж байгаа юм. Нэг талаас ижил шинж чанар бүхий
бүтээгдэхүүнийг тодорхой тэмдэг нэрийн дотор үнэлүүлдэг, нөгөө талаас тэр
тэмдэг нэрийн дотор хэр ялгагдаж байгааг нь олж харж байгаа юм. Үүнийг нь
хоёр бүтээгдэхүүний хоорондын үнэлгээний зайг тодорхойлдог дээрхи
томъёоллоор гаргана.
II. Нийлэмжийн шинжилгээ. Энэ нь бүтээгдэхүүний шинж чанаруудын
нийлэмж, зохилдолгоог үнэлүүлж хэрэглэгчдийн хандлагыг тодорхойлох
аргачлал юм. Энд бүтээгдэхүүнийг тодорхойлогч чухал хэмжээсүүд болох хэд
хэдэн гол шинж чанаруудыг сонгож, тэдгээрийн нийлэмж, зохилдолгоог
хэрэглэгчдээр үнэлүүлж, хэрэглэгчдийн сонголт хандлагыг тодорхойлно.
Зохилдолгоо, нийлэмж гэдэг нь тухайн бүтээгдэхүүнийг тодорхойлогч шинж
чанарууд ямар түвшинд байвал хэрэглэгч илүү сонголт хийх вэ гэдгийг олж
дүгнэдэг. Бүтээгдэхүүнүүдэд сонголтын тэгш боломжийг олгох үүднээс
тодорхой хувилбарт бүтээгдэхүүнийг хэрэглэгчдэд үнэлүүлэхээр санал
болгоно. Хувилбарын хэмжээг тодорхойлохдоо бүтээгдэхүүний шинж чанар
тус бүрт ноогдох тодорхойлолтын хэмжээг үржүүлж гаргана. Жишээ нь,
Энд хамгаалах байдал 3 сонголттой, шүд цайруулах чанар 3
сонголттой, фтортой 2 сонголттой, Үнэ 3 сонголттой. Иймд 3х3х2х3=54
хувилбарт бүтээгдэхүүнийг хэрэглэгчдэд үнэлүүлэхээр санал болгоно гэсэн үг.
Үнэлгээг хийлгэхдээ дараах 2 аргыг хэрэглэнэ. Эхнийх нь шинж чанаруудыг
хос хосоор нь алхам алхамаар үнэлүүлнэ. Хэрэглэгчээр сонголтын эрэмбэ

88
тогтоолгоно. 1- таны хамгийн эхний сонголт, 2- таны хоёрдох сонголт, 6- таны
хамгийн сүүлийн сонголт гэх мэт.
Жишээ нь,
Дараагийнх нь үнэлгээний карт тараана. Картны нэг талд судалгааны
мэдээлэлээ сайн тайлбарлаж өгөөд нөгөө талд нь 4 шинж чанараа цувуулж
бичнэ. Хэрэглэгч эдгээр шинж чанарууд дээр хэрхэн сонголт хийдгээ бичнэ.
Хоёр. Хүний зан байдалд ажиглалт хийх замаар хандлага
тодорхойлох арга.
Аливаа юмс үзэгдэлд хандах үйл хөдлөл зан байдлынх нь илэрлээр
хүний хандлагыг ерөнхийд нь тодорхойлж болно. Зан байдлын илрэл бол
хүний хандлагыг тодорхой хэмжээгээр илэрхийлж чадна гэж зарим сэтгэл
зүйчид үздэг. Энэ аргыг хандлагыг хэмжих бусад аргууд тухайн судалгаанд
тохиромжгүй, боломжгүй үед хэрэглэнэ. Тухайлбал, биеийн хөдөлгөөний хэл,
хувцас гэх мэт хэрэглээний зүйлийн хэрэглэгдэхүүнээр хандлагыг
тодорхойлно. Жишээ нь нялх хүүхдүүдийн хандлагыг тодорхойлоход тоглоом
ашиглаж болно.
Гурав. Хүнд янз бүрийн өдөөлт хийх замаар хүний хандлагад
дүгнэлт хийх арга.
Ямар нэг юмыг дүрсэлж зурж хүнд харуулах, судалгааны асуудлаа
таавар, оньсого, эсвэл тоглоомон хэлбэрт оруулж сонирхолтой хэлбэрээр
илэрхийлэх, түүнчлэн төрөл бүрийн арга хэмжээ зохион байгуулж болно.
Тухайлбал, судлаач ямар нэгэн асуудал шийдэх гээд түүнийхээ тухай
хүмүүсийн хандлагыг мэдэх шаардлагатай үед үдэшлэг, уулзалт, уралдаан,
тэмцээн зохион байгуулан түүнд оролцож байгаа хүмүүсийн идэвхи,
санаачилгаар хандлагыг нь тодорхойлоно.
Дөрөв. Тодорхой зорилго дэвшүүлж, түүнийхээ талаар
урьдчилсан танилцуулга хийж хэсэг хугацааны дараа түүнийхээ
тухай асуух арга.
Бүтээгдэхүүнийхээ тухай товч тодорхой танилцуулга хүмүүст тараагаад
хэсэг хугацааны дараа санал асуулга явуулах арга. Энэ аргаар тухайн шинэ
бүтээгдэхүүн бодитоор бүтээгдээд гараад ирэхэд хүмүүс хэрхэн хандах нь вэ
гэдгийг урьдчилан баримжаалж болно. Уг шинэ бүтээгдэхүүнийг хүлээж

89
авахад бэлэн байна уу? үгүй юу гэдэг хандлагыг тодорхойлж болно.
Сурталчилгааг шинээр гаргахад мөн энэ аргыг хэрэглэж болно.
Тав. Хүний сэтгэл зүйн хувирлаар хандлага тодорхойлох арга.
Янз бүрийн хэмжих багажуудыг ашигладаг. Зүрхний цохилтыг хэмжих,
амьсгалын урт богиныг хэмжих багаж гэх мэт. Хүн ямар нэг зүйлд хандахад
нүүрний хувирал, гадагш илэрхийлж буй сэтгэлийн хөдөлгөөн, нүдний харц
зэрэг нь хандлага тодорхойлоход ихээхэн үүрэг гүцэтгэдэг.

90
АСУУЛГЫН ДИЗАЙН
Асуулга судалгааны гурван арга болох нэг бүрчилсэн, телефон ба
шуудангаар сурвалжлах судалгаанд асуулгын хэлбэрээр мэдээ сэлтийг
цуглуулна.
Асуугдагчаас мэдээлэл цуглуулахад зориулсан нэг хэв загварын
тодорхой бүтэц бүхий асуултуудын цогцыг асуулга гэнэ. Өөрөөр анкет ч гэж
нэрлэдэг.
Асуулга аливаа зүйлийг үнэлж хэмжих үндсэн үүрэгтэй. Асуулгыг:
1. Өнгөрсөн үеийн төлөв байдлыг
2. Хүсэл хандлагыг
3. Асуугдагчийн шинж чанарыг тус тус үнэлж хэмжихэд хэрэглэдэг.
Асуулга бүцийн хувьд үндсэн 5 хэсгээс бүрдэнэ. Үүнд:
1. Танилцах мэдээ сэлт
2. Хамтран ажиллах шаардлага
3. Зааварчлага
4. Мэдээлэл авах хэсэг
5. Ангилах мэдээ сэлт
Танилцах мэдээ сэлтэд асуугдагчийн овог нэр, хаяг ба утасны
дугаарыг агуулсан мэдээ байна. Нэмэлт мэдээнд сурвалжлага авах, өдөр,
сар, хугацаа ба сурвалжлагчийн нэр, шифр дугаар байж болно. Судалж буй
зүйлийн нийтлэг төлөв хандлагыг мэдэх зорилготой асуулганд асуугдагчийн
овог нэр, хаягийг тавих шаардлагагүй.
Хамтран ажиллах шаардлагад сурвалжлагч ба сурвалжлагыг явуулж
буй байгууллагыг тодорхойлж өгнө. Улмаар судалгааны зорилгыг тайлбарлаж,
сурвалжлагыг дуусгахад шаардагдах хугацааг тусгадаг.
Зааварчлагад сурвалжлага хийхэд анхаарах зүйл буюу асуугдагч
асуултуудад хэрхэн хариулахыг зааж өгнө.
Мэдээлэл авах хэсэг нь судалгааны нэгжид тавих асуултуудыг
багтаасан үндсэн хэсэг юм. Үүнийг асуулгын дизайн гэдэг.
Ангилах мэдээ сэлт нь хариулагчийн шинж чанарт төвлөрнө.
Тухайлбал, Хариулагчийн байршил, суурьшил, нас, хүйс, боловсролын
төвшнийг судлах асуултууд байж болох юм. Энэ мэдээ сэлтийг ашиглан
асуугдагчийн өгсөн хариултыг ангилан бүлэглэж дүгнэлт хийдэг юм. Иймээс
энэ төрлийн мэдээг асуулгын эцэст тусгах нь түгээмэл байдаг.
Асуултуудыг цогцолбороор төлөвлөх буюу асуулгын дизайн
боловсруулах нь эрдэм шинжилгээний ажил төдийгүй бас урлаг гэж ойлгож
болох билээ. Энд судлаагчийн авьяас чадвар, туршлага томоохон үүрэгтэй.
Асуулт боловсруулахад анхаарах зарчмын асуудлууд байдаг. Асуултыг ямар
хэлбэрээр илэрхийлж гаргах вэ, хүнд ойлгомжтой байлгахын тулд асуулгын
утга санаа, найруулга, үг үсгийн сонголтыг яаж хийх вэ, асуултыг ямар дэс
дарааллаар байрлуулах вэ гэсэн асуудлууд зарчмын хувьд заавал яригддаг.
Асуулга бүтээх тодорхой удирдамж чиглэл бүхий 7 үе шатыг
хамааруулан асуулгын дизайныг боловсруулдаг юм. Өмнөх шатанд гаргасан

91
шийдвэр дараагийн шатанд байнга нөлөөлж байдгийг харгалзан өөр хооронд
нь нарийн уялдаатайгаар боловсруулахыг эрхэмлэнэ.
Тэрхүү 7 үе шатыг дараах байдлаар харуулж болно.
1. Санал бодлыг урьдчилан тоймлох
2. Асуултын агуулгыг шийдэх
3. Хариулах хэлбэрийг гаргах
4. Асуултын үгийг шийдэх
5. Асуултын дарааллыг шийдэх
6. Бодит шинжүүдийг шийдэх
7. Урьдчилан шалгах, засаж залруулах
1. Санал бодлыг урьдчилан тоймлох. Судалгааны үйл явцын төв
хэсэг бол судалгааны зорилгыг тогтоон, мэдээллийн хэрэгцээг жагсааж явдал
юм. Судалгааны үйл явцын нэг дэх, хоёр дахь шатанд анхаарлаа төвлөрүүлнэ
гэсэн үг. Асуулгын асуулт бол мэдээллийн хэрэгцээний жагсаалтаас зүй ёсоор
урган гарна. Асуулга бол хэрэгцээтэй мэдээлэл ба цуглуулах мэдээ баримт
хоёрыг холбогч нь юм. Иймээс мэдээллийн тодорхой хэрэгцээг хангахгүй
асуултыг асуулганд оруулахгүй байх нь зүйтэй./Хэрэв оруулбал судалгааг
хүндрүүлж ч болно./Туршлагагүй судлаачид буюу оюутнууд асуулгад
“сонирхолтой” гэгдэх асуултыг оруулсанаар мэдээллийн хэрэгцээг хангах
өвөрмөц холбоос болж чадахгүй болдог. Чухал бус асуудал судалгааны өртөг
зардлыг нэмэгдүүлдэг гэдгийг анхаарах нь зүйтэй.
2. Асуултын агуулгыг шийдэх. Асуултын агуулга нь хариулагч түргэн
шуурхай, үнэн зөв хариулт өгөх үндсэн нөхцөл болдог. Асуултынхаа агуулгыг
сонгож байх үедээ судлаач “асуугдагч тавьсан асуултыг үнэн зөв хариулах
зайлшгүй мэдээлэл буюу мэдлэгтэй байна уу? гэдэг асуултыг өөртөө үе үе
тавьж байх хэрэгтэй. Судлах мэдээдллийн хэрэгцээнээс болоод чухал бус
буюу байнга давтагддаггүй зүйлийн тухай асуух шаардлага ч заримдаа гарч
ирдэг нь асуулгыг төлөвлөхөд гардаг нэг хүндрэл юм. Энэ үед асуугдаж
байгаа хүн санаж чадах асуулт асуухыг л урьтал болгоно. Хэрэв асуугдагчийн
санах чадварыг хэтрүүлэн үнэлбэл ойлгомжгүй буюу хэт хүнд асуулт тавихад
хүрнэ.
Чухал бус болон давтагддаггүй үйл явдлын тухай мэдээ цуглуулах
шаардлага гарч ирсэн үед хэд хэдэн сонголт байж болно. Нэгд, санах
боломжтой тийм хариулагчаас судалгаа авах (одоогийн худалдан авагчид).
Хоёрд, тусламж сануулах мэтээр үйл явдлыг хариулагч санахыг урамшуулах
арга хэрэглэх.
Нэг дэхь төрлийн асуулгыг арилжаа наймааны тухай сурвалжлагчийн
мэдлэгийг хэмжихэд ашиглана. “Өнгөрсөн шөнө телевизээр сурталчилсан
бараанаас ямар бүтээгдэхүүнийг та санаж байна вэ?” гэх мэт.
Туслан сануулах хандлагын үед бүтээгдэхүүний нэрсийн жагсаалтыг
судлаачид харуулаад “эдгээр бүтээгдэхүүнээс ямрыг нь өнгөрсөн шөнө
телевизээр сурталчилсан бэ? гэж асууна. Туслан сануулах хандлага бол ой

92
тогтоомжтой холбоотой асуудлыг шийдвэрлэх оролдлого бөгөөд асуугдагчийн
сонирхолд нийцүүлэн гүйцэтгэнэ. Урамшуулах хэр хэмжээ жинхэнэ үйл явцыг
төлөөлөх сануулгын хязгаараас хамаарч өөрчлөгдөж болно. Гэвч
асуугдагчийн ой тогтоомжийг урамшуулах шаардлага өсөн нэмэгдэж буйтай
уялдан сануулах бололцоо өсөн нэмэгдэж байна. Асуултын агуулгыг
тодорхойлох үед анхаарах өөр нэг зүйл бол хариулагч асуултанд хариулахад
бэлэн байгаа эсэхийг тодорхойлох явдал юм. Үнэн зөв хариулахад бэлэн бус
байх 3 үндсэн шалтгаан байдаг. Үүнд:
1. Тухайн нөхцөл байдал нь мэдээ баримтыг илрүүлэн гаргахад
төдийлөн тохирохгүй байх
2. Мэдээллийг илрүүлснээр сандралд хүргэх
3. Илрүүлэлт нь асуугдагчийн нэр хүндэд саад болох буюу ердийн дүр
төрхөд нь нөлөөлөх
Эдгээр нөхцөл байдлын улмаас хариултанд гажилт гарч болно. Тийм гажилт
гаргахгүй байхын тулд дараахь аргуудыг хэрэглэнэ.
1. Гажилтын эсрэг төлөв байдал. Эхлээд тандах ерөнхий асуудал
тавьж, дараа нь асуух гэж буй асуултаа асууна.
2. Шууд бус төлөв байдал. Асуугдагчид тавих эмзэг асуудлыг “бусад
хүмүүсийн” талаар асууж буй байдлаар тавина. Энэ бол
хариулагчийн өөрийнх нь зан төлөв, түүний өгсөн хариултанд ямар
нэг байдлаар тусгагдана гэсэн үг.
3. Үсгээр хариулах хариулт. Эмзэг хариултуудыг тусгай картанд үсэг
буюу тоогоор тэмдэглэж хариулагч үг хэлэхийн оронд үсэг буюу тоог
хэлэх буюу тэмдэглэх хэлбэрээр асуултанд хариулна.
3. Хариулах хэлбэрийн сонголт. Асуултын агуулгыг нягт нямбай
тодорхойлсны дараа асуугдагчаас ямар хэлбэрээр асуулга авах вэ? гэдгээ
сонгох нь асуулгын дизайны маш чухал үе шат юм.
Асуултын хэлбэрийн хувьд авч үзвэл асуулт нь бүтэцлэсэн,
бүтэцлээгүй, битүү, нээлттэй гэсэн асуулгын 4 хэлбэрийг ялгаж үздэг.
Эдгээрийг хослуулаад бүтэцлэсэн нээлттэй, бүтэцлэсэн битүү, бүтэцлээгүй
нээлттэй, бүтэцлээгүй битүү гэсэн үндсэн 4 хэлбэртэй байдаг. Бүтэцлэсэн
асуулт гэдэг нь хариултын хувилбарууд нь бэлэн байгаа асуултын хэлбэр.
Жишээ нь, МУИС-ийг ХИС-тай харьцуулахад:
 Улсын сургууль
 Сургалтын материаллаг бааз сайтай
 Багшлах боловсон хүчин чадварлаг
 Сургалтын төлбөр хямд
 Хөрвөх чадвар сайтай
 Байршил тохиромжтой
 Төгсөгчид нь чадварлаг эрэлт өндөртэй
Бүтэцлээгүй асуулт гэдэг нь хариулагч өөрийнхөө үгээр хариулах
хэлбэр. Жишээ нь, ХИС-ийн талаархи таны бодол:

93
Асуултыг бүтэцлэхийн давуу тал нь:
 хариулагчтай харилцах боломж сайтай,
 хүчин зүйлийг олон талт хэмжигдэхүүнээр үнэлүүлж чаддаг,
 учир нь судлаач өөрөө хэмжигдэхүүний хувилбар бий болгодог,
 хариулахад цаг хугацаа бага зарцуулна,
 цуглуулсан мэдээг хэвлэх, кодлоход мөн хугацаа бага зарцуулна,
 хөндлөнгийн оролцоо багатай шууд хараад ойлгоно,
 хариулахад хялбар хариулагчийн зүгээс ямар нэг чадвар шаардахгүй.
Сул тал нь:
 шинэ санаа гаргаж авах боломж муутай, тэр бүгд гүнзгий
детальчилсан хариултын хувилбарыг бүрдүүлж чадахгүй
 судлаачийн хувьд ямар хариултын хувилбар сонгох, юуг асуух тал
дээр нилээд хугацаа зарцуулна
 хариулагчийн өөрийнх нь бодож байсан хариулттай бүрэн дүүрэн
нийцэх, мөн үнэн хариулагдсан эсэхэд баталгаа байхгүй
Бүтэцлээгүй асуултын давуу ба сул тал нь үүний эсрэг байна.
Нээлттэй асуулт гэдэг нь хариулагчид асуултанд өөрийн чөлөөт
хариулт өгөхөөр зохиосон асуултыг хэлнэ. Өөрөөр хэлбэл, тойруу бус шууд
утгатай асуулт юм. Энэ асуултыг хариулагчид яагаад энэ асуултыг асууж
байгаа шалтгаан нь тодорхой бөгөөд хүнээс энэ асуудлыг шууд асуухад үнэн
зөв хариулт өгөх боломжтой нөхцөлд хэрэглэдэг.
Битүү асуулт гэдэг нь шууд бус, тойруу утгатай асуулт байна.
Хариулагчид яагаад энэ асуултыг асууж байгаа шалтгаан нь тодорхойгүй
бөгөөд хүнээс энэ асуудлыг шууд асуухад үнэн зөв хариулахгүй нөхцөлд
хэрэглэдэг. Өөрөөр хэлбэл, тухайн асуултанд хариулахаас түдгэлзэх байдал
ихтэй үед хэрэглэнэ. Жишээ нь, Та хямд үнэртэй ус худалдан аваад түүнийгээ
үнэтэй үнэртэй усны шилэнд хийж хэрэглэх үү?
А. тийм б. үгүй
Энэ асуултанд хүн шууд үнэн хариулт өгөх магадлал тун бага. Ихэнхи
хүмүүс худлаа хариулт өгнө. Иймээс битүү тойруу утгаар Жишээ нь, хүмүүс
хямд үнэтэй үнэртэй ус худалдан аваад түүнийгээ үнэтэй үнэртэй усний
шилэнд хийж хэрэглэдэг тохиолдол бий юу?
А. байж болно б. байж болохгүй
Энэ тохиолдолд хариулагчаас өөрөөс нь тулгаж асуулгүй бусад
хүмүүсээр төлөөлүүлж асууж байгаа учир хүмүүс үүнийг бусад хүмүүсийн
өмнөөс хариулж байгаа гээд үнэн хариулт өгнө.
Судлаач асуулт боловсруулалтын дээрх хэлбэрүүдийг сонгохдоо
дараах аргыг хэрэглэнэ.

94
Бүтэцлэсэн битүү асуулт хариулт нь бэлэн боловч асуулт нь тойруу
утгаар илэрхийлэгдэнэ. Жишээ нь, хүмүүс хямд үнэтэй үнэртэй ус худалдан
аваад түүнийгээ үнэтэй үнэртэй усний шилэнд хийж хэрэглэдэг тохиолдол бий
юу?
А. байж болно б. байж болохгүй
Бүтэцлэсэн нээлттэй асуулт нь бүтэцлэсэн битүү асуултын яг эсрэг
байна. Жишээ нь, Та Сэрүүлэг сонинг байнга уншдаг уу?
А. тийм б. үгүй
Бүтэцлээгүй битүү асуулт гэдэг нь хариулт нь бэлэн биш, хүн өөрийнхөө
үгээр хариулна. Гэхдээ асуултыг яагаад асууж байгаа нь хариулагчид
тодорхойгүй байна. Битүү асуулт 2 шинж чанартай. Нэг бол тойруу, шууд бус
утгаар асуух, эсвэл яагаад энэ асуултыг асууж байгаа нь хариулагчид
тодорхойгүй байна. Үүнийг бүтэцлэсэн, бүтэцлээгүй 2 янзын хэлбэрээр
илэрхийлж асуудаг. Бүтэцлээгүй битүү асуулт нь ихэвчлэн өгүүлбэр гүйцээх,
үг холбох хэлбэрийн асуулт байдаг. Жишээ нь, ХИС-ийн сургалтын
технологийн давуу тал нь:
__________________________________________________________________
_________________________________________________________________
Энэ нь өгүүлбэр гүйцээх бүтэцлээгүй битүү асуулт. Яагаад ингэж асууж
байгаа нь хариулагчдад тодорхойгүй.
Та дараах үгнүүдийг ямар үгнүүдтэй хослуулбал зохимжтой гэж үзэж
байна.
Ахмад . . . . . . .
Хүч . . . . . . . .
Бяцхан . . . . . . . Энэ нь үг холбох бүтэцлээгүй битүү асуулт. Учир
нь хариулагч өөрийнхөө үгээр хариулах тул бүтэцлээгүй, яагаад үг холбуулж
байгаа нь хариулагчдад тодорхой бус байна.
Асуултын хариулах хэлбэрийн сонголтын нэг хэлбэр бол 2-оос нэгийг
сонгох асуулт юм. Энэ бол хариулагчид тийм/үгүй, мэднэ/мэдэхгүй,
зөвшөөрнө/зөвшөөрөхгүй гэх мэт хоёр хариултын аль нэгийгсонгон асуултанд
хариулдаг олон сонголттой асуудлын онцгой хэлбэр юм. Заримдаа “мэдэхгүй”
г.м-ээр сонирхолын хоёр шинж хосолж төвийг сахисан шинж гарч ирэх нь буй.

95
Хоёроос сонгох асуултын давуу тал:
1. Удирдахад түргэн бөгөөд хялбар
2. Сурвалжлагч нөлөөлөх боломж туйлын бага
3. Хариултыг кодлох, шинжлэхэд хялбар
Дутагдалтай тал:
1. Бололцоот олон янзын үнэлгээ гарч ирэх боломжтой боловч зөвхөн
хоёр янзын хариултаар хязгаарладаг.
2. Асуугдагчийг хэмжээсийн бодит алдаа агуулсан үр дүн гаргахад
түлхдэг.
3. Асуултыг үгээр хэрхэн илэрхийлэв гэдгээс үүдэн алдаа гарах
боломжтой.
Хоёроос нэгийг нь сонгох асуултыг хэрэглэхэд хэзээ ч төвийг сахисан
хариулт өгөх боломжгүй. Хэрэв хоёрдмол байр суурь баримталбал өгөгдсөн
сэдвээр ярилцахаас судлаач зайлсхийлээ гэсэн үг.
Асуултын хариулах хэлбэрийн сонголт нь олон сонголттой байж болно.
Хариулагч өгөгдсөн шинж тэмдгүүдээс нэг буюу түүнээс илүүг сонгож
хариулна.
Олон сонголттой асуултын давуу тал:
1. Сурвалжлагчийн нөлөөлөл компьютерт боловсруулах зардал,
хугацааг багасгана.
2. Сурвалжлагчаас захиргаанд хүргэхэд хялбар бөгөөд түргэн байна.
3. Асуулгын үед бүтэц бүхий хариулт өгөх асуулт хэрэглэж хариулагчтай
хамтран ажиллах болно.
Дутагдалтай тал:
1. Үр ашиг бүхий олон сонголттой асуудлыг төлөвлөх нь нилээн их
хугацаа ба зардал гаргадаг.
2. Тухайлсан шинжүүдээс сонгохыг сурвалжлуулагчид тайлбарлахдаа
үр дүнд нөлөөлж болохуйц ташрамын санааг хамт тайлбарлачихаж
болно.
3. Хариулагчийн өгсөн олон янзын хариултын дарааллыг өөрчилж
мэдээ сэлтийг гажуудуулж болно.
Олон сонголттой асуултын хариултыг зөв авахын тулд:
1. Шинж тэмдгүүдийн тоонд анхаарна. Байж болох бололцоот бүх
хариултуудыг хамтад нь цуглуулахыг эрмэлзэнэ. Гэвч асуугдагч өөрөө
нэмж санаагаа бичих “бусад” гэсэн мөрийг гаргаж зохих зай үлдээн
асуултуудыг боловсруулах хэрэгтэй.
2. Гажуудуулах боломжийг багасгахыг хичээнэ. Сурвалжлагчийн өгсөн
хариултын дарааллаас болж гажуудал байнга тохиолддог.
Асуугдагчид 1-р хариултыг дандаа тэмдэглэчих гээд байдаг. Ийм
асуулганд тусгаж буй бэлэн хариултын байрыг сольж тараах нь
эцсийн дүндээ зөв дүгнэлт гаргах бололцоог бүрдүүлнэ.

96
Асуултын хариулах хэлбэрийн сонголтын өөр нэг төрөлд бидний өмнөх
бүлэгт үзсэн хүсэл хандлагын үнэлгээний хэмжээсүүд багтан орж болно.
4. Асуултын үгийг шийдэх нь: Асуулгын зүрх нь хариулт өгөх ёстой
асуултууд юм. Тэрхүү асуултууд нь судлах мэдээллийн хэрэгцээ ба олох
мэдээ сэлтийг холбогч нь болдог. Энд судлаагч ба хариулагч асуултыг ижил
утгаар ойлгохуйц байх нь их чухал. Тийм биш бол хэмжээсийн ноцтой алдаа
гарч судалгааны үр дүнд нөлөөлөх болно. Тухайлбал, нэг асуултанд олон
хэрвээ, хэрвээ гэсэн нөхцөл заах, тэр бүр хэрэглэгддэггүй үг хэллэг хэрэглэх
зэрэг нь хариултыг хүндрүүлдэг. Судлаач асуудлаа үгээр илэрхийлэхэд
анхаарах 9 чухал заалт бий.
1. Энгийн үгээр илэрхийлэх. Асуулгад хэрэглэж буй үгүүд
асуугдагчийн үгийн баялагийн төвшинд нийцсэн байх чухал юм.
Олон нийтэд зориулсан асуулгыг төлөвлөж байхдаа 7-р ангиас / 12-
оос дээш/ насны хүмүүс болж өгвөл насанд хүрэгчдийг
хамааруулахаар тооцох хэрэгтэй.
2. Цэвэр үг хэллэгийг хэрэглэх. Үг нь бүх хариулагчид адил утгаар
ойлгохоор “цэвэр” байх ёстой. Хүмүүсийн анги бүлэг ба газар зүйн
байршлаас хамаарч янз бүрийн утгатай болчихдог олон тооны
үгээс нийтлэг хэрэглэгддэг үгүүдийг сонгож олох хэрэгтэй.
3. Удирдамжийн шинжтэй асуудлаас зайлсхийх. Удирдамжийн
шинжтэй асуудал бол уг асуултанд ямар хариу өгөхийг битүү
дохиолон мэдэгдсэн хэрэг болдог. Ийм асуудал нь асуултын
хариултын талаарх судлаачийн буюу шийдвэр гаргагчийн үзэл
бодлыг илэрхийлэх нь олонтой. Удирдамжийн асуудал судалгааны
үр дүнд алдаа гарах үндэс болдог.
4. Хэлбийлгэх асуудлаас зайлсхийх. Хэлбийлгэх асуулт бол сэтгэл
хөдлөлийн шинжтэй буюу сайшаах ба сайшаах мэдрэмж бүхий
үгийг багтаана. Хандлага, байр суурийн талаарх ганцхан хүсэлт нь
хүн ба байгууллагын нэр хүндтэй хослохоороо хариулагчийн
хариултыг ихээхэн хэлбийлгэж болно.
5. Далд утгатай шинжээс зайлсхийх. Асуултанд холбогдох бүхий л
шинжийг тодоор томъёолох нь чухал.
6. Далдуур таамаглал хийхэд хүргэхээргүй байх хэрэгтэй.
7. Үнэлгээнээс тойрох. Асуугдагч үнэлгээ өгч байж хариулахааргүй
буюу ерөнхийлөхгүй байхаар асуултыг зохиох нь зүйтэй юм.
8. Давхар утгатай асуултаас тойрох. Нэг асуултаар хариулт өгөхгүй
байхаар асуултын утгыг бодож зохиох нь зөв. Давхар утгатай
асуулт гарахаар бол хоёр болгож салгаж асууна.
9. Санааг төвлөрүүлэх. Асуугдагчийн санааг төвлөрүүлэхээр асуулт
сонирхол татдаг.

97
5. Асуултын дараалал. Асуултыг дараалуулах нь асуугдагчийн
хариултад нөлөөлөх бөгөөд судалгааны үр дүнд алдаа гарах шалтгаан болж
болно. Эхэлж буй судлаач дараах зааврыг мөрдөх нь зүйтэй.
1. хүн ам зүйн шинж чанартай буюу атрибуцийн хүчин зүйлд багтах
асуултыг асуулгын хамгийн төгсгөлд асуу. Хүний нас, орлого,
боловсрол, ажил эрхлэлт, өрх бүлийн байдал гэх зэрэг асуулт нт
хүнийг сэтгэл зүйн хувьд их эвгүй байдалд хүргэдэг. Ер нь хүний
хувийн асуудал руу шууд хандаж орох явдал харилцааны хувьд
тийм сайхан зүйл биш гэдгийг санах хэрэгтэй.
2. Энгийн бөгөөд сонирхолтой, нээлттэй асуулт хэрэглэх. Нээлттэй
асуулт бол асуугдагчийн сонирхолыг илэрхийлж олоход дөхөмтэй
юм.
3. Эхэнд нь ерөнхий асуулт асуу. Сэдвийн хүрээнд ерөнхий асуудал
тавих нь өвөрмөц асуултын урьдач нөхцөл болно.
4. Сонирхолгүй бөгөөд хүнд асуултыг дарааллын сүүлд оруулна. Ичиж
зовмоор буюу эмзэг, иж бүрэн буюу мохоо асуултыг доогуур байр
эзлүүлнэ. Байрлалыг зөв тогтоож чадвал хариулах сонирхол
нэмэгдэнэ.
5. Асуултыг хичнээн энгийнээс нарийн руу шилжүүлж байгаа ч гэсэн
асуулт бүр дэх хэл найруулга, үг үсгийн сонголт хүнд хэцүү бол
асуултыг хялбар байдлаас хүнд байдал руу шилжүүлсэн нь
харагдахгүй. Санааны хувьд бүгд хүнд тусна гэсэн үг.
6. Логик дарааллаар нь асуудлыг байрлуулах. Асуух дарааллыг
асуугдагчийн хэтийн чиглэлийн үүднээс байрлуулна.
6. Асуулгын бодитой шинжүүд:Асуулгыг бодитойгоор гаргаж ирэх нь
хариулагчтай хамтран ажиллахад шууд нөлөөлнө. Ялангуяа шуудангаар хийх
судалгаанд их чухал юм. Цаасны чанар ба түүн дээр асуулгыг буулгасан
байдал нь асуугдагчийн асуулгад хандах анхны хандлагыг тодорхойлно.
Асуултын томъёолол хариултанд нөлөөлнө. Нээлттэй асуулгын хариуг
бичихэд зориулан хангалттай зай үлдээвэл зохино.
7. Урьдчилсан шалгалт, засалт, эцсийн хувилбар. Асуулгыг эцэслэн
ашиглахын өмнө түүнийг урьдчилан шалгаж, засвар байвал хийх
шаардлагатай. Анхны шалгалтыг жинхэнэ сурвалжлага авалттай төсөөтэй
цөөн тооны 15-20 асуугдагчийг хамруулан хийнэ. Эцсийн ашиглалтын өмнө
ихэнх асуулгад наад зах нь нэг удаагийн урьдчилсан хяналт хэрэгтэй байдаг.
Хэрэв асуулгад ямар нэг өөрчлөлт хийх шинж тэмдэг илэрвэл дахин хяналт
хийсэн ч болох юм. Ийнхүү асуулга судалгааны асуултуудыг зохиож эцсийн
хувилбараар бэлэн болгоно гэдэг нь олон талаас нь нягтлан боловсруулж
хэрэгжүүлэх нарийн нийлмэл үйл явц болохыг авч үзлээ. Судлаач та энэ арга
зүйг удирдлага болгон асуулгаа зохиож чадвал судалгаандаа амжилт олох
хүчирхэг хэрэгслийг эзэмшиж буй хэрэг.

98
МАРКЕТИНГИЙН СУДАЛГААНЫ ТҮҮВЭРЛЭН СУДЛАХ АРГА
Түүврийн дизайны төрлүүд.
Түүвэрлэх арга ажиллагааг нь түүврийн дизайны төрлүүдэд илэрлээ
олдог. Түүврийн дизайн дотроо хоёр үндсэн бүлэгт хуваагдах бөгөөд тэдгээр
нь тус бүрдээ харилцан ялгаатай 3-4 төрөлд хуваагддаг юм. Үүнийг дараах
бүдүүвчээр илэрхийлж болно.
Дурын нэгжийг нь түүвэрт хамруулах боломжийг үнэлэх, мэдэх аргагүй
тийм нийдмээс гаргасан түүврийг магадлалт бус түүвэр гэдэг бол нийдмээс
нэгж бүр нь мэдэгдэж байгаа, түүвэрт хамруулах ямар нэгэн боломжтой тийм
нийдмээс гарган авсан түүврийг магадлалт түүвэр гэнэ. Эхлээд магадлалт
бус түүврийн төрлүүдийг авч үзье.
Магадлалт бус түүвэрийн магадлалт түүврээс ялгагдах нэг онцлог нь
олонлогийн тухайн нэг элементийн сонгогдох боломжийг бий болгодог.
Дөхөмтэй түүвэр. Судлаачийн хамгийн тохиромжтой хэлбэрээр
аргачлал нь тодорхойлогдож байгаа түүврийг дөхөмтэй түүвэр гэдэг. Үүнтэй
холбогдуулан нэгжийн хувьд дараах ялгаатай ойлголт гарч ирдэг.
 Тухайлсан нэгж
 Нийт нийдэм
Тухайлсан нэгж нь дөхөмтэй түүвэрт өртөх ёстой нэгж. Дөхөмтэй
түүвэрт өртсөн хэсэг цаад нийт нийдмээс дараах байдлаар ялгагдана. Нэгд,
өртсөн хэсэгт судалгаанд хамрагдах ёстой нэгжүүдээс хамрагдаагүй байх.
Хоёрт, өртсөн хэсэгт судалгаанд хамрагдах ёсгүй нэгжүүдээс хамрагдах.

99
Зурагт давхцсан хэсэг нь судалгаанд өртөх ёстой тухайлсан нэгжийн хэсэг.
Дурын буюу тохиромжит түүвэр. Мэдээ сэлтийг хаанаас авах вэ?
гэдгээ тохиолдлын байдлаар шийдсэн тийм түүврийг дурын түүвэр гэнэ.
Сурвалжлагч асуулт асуухад тохиромжтой учраас тохиромжит түүвэр ч гэж
нэрлэж болно. Энэ түүврийг хийхэд энгийн хялбар боловч түүвэрт
хамаарагдаж буй нэгж нийт нийдмийг төлөөлж байгаа эсэхийг мэдэх арга
байдаггүй. Иймээс санаа олж авах болон ерөнхий асуулгыг мэдэх зорилготой
шинжих судалгаанд хэрэглэж болно. Харин тодруулах ба учир шалтгааны
судалгаанд тохиромжгүй юм.
Зорилтод түүвэр буюу шүүн тунгаах түүвэр. Энэ түүвэрт нэгжийг
төлөөлөх түүвэр хийж чаддаг. нэгжээс түүвэр хийхдээ судлаач тэр эрэгтэй,
тэр эмэгтэй миний судалгаанд хамгийн тохиромжтой гэж бодож түүвэрлэдэг.
Өөрөөр хэлбэл, зорилтод нэгжийг төлөөлж чадна гэж итгэсэн нэгжээ түүвэрт
хамааруулахыг хэлнэ. Судлаачийн өөрийн итгэл үнэмшилд голлон
тулгуурладаг. Судалгааны эхний шатанд буюу судлаач анхны үзэл бодлоо
шалгахад хэрэглэж болно. Гэвч төлөөлөх чадвар сул байдгийг мартаж
болохгүй. Зорилтот түүвэр хийхдээ судлаач нэгжийн талаар мэдээлэл сайтай
байх ёстой. Дөхөмтэй түүвэрээс ялгагдах байдлыг нь зургаар харуулъя.
Тандаж мэдэх үүднээс судалгаа явуулж буй үед ихэвчлэн дөхөмтэй
түүврийг хэрэглэдэг, харин цаг хугацаа, мөнгө байвал нэмж тодотгох үүднээс
зорилтот түүврийг хэрэглэдэг. Түүврийн хэмжээ харьцангуй бага байхад
боломжтой үед зорилтот түүврийг хэрэглэвэл илүү тохиромжтой.
Хувьт түүвэр. Ерөнхий нийдэмд байгаа тодорхой шинжүүд бүхий
нэгжүүдтэй адил тэнцүү харьцаатайгаар түүврийн нийдмийн нэгжүүдийг
сонгох замаар хийсэн түүврийг хувьт түүвэр гэнэ. Хувьт түүвэр нь дараах
алхмуудаас бүрдэнэ. Үүнд:

100
1. Нэгжийн шинж чанаруудыг нь нарийн хянаж шинжилж үзсэний дараа
нэгжийг хэд хэдэн сегментүүдэд хуваана.
2. Судлаачийн шийдвэрээр тодорхойлогдсон сегмент бүрээс сонгогдох
түүврийн хувь хэмжээг тогтоох
3. Хувь хэмжээ тогтоосон сегментээс аль болох тохиромжтой хэлбэрээр
түүвэрлэх.
Жишээ нь: Нэгэн коллежийн 2000 оюутнаас хувьт түүврийн аргаар
сонголт хийе. Тэдгээрээс 640 нь 1,520 нь 2,440 нь 3,400 нь 4-р дамжаанд тус
тус суралцдаг байна гэж бодъё. Нийт оюутны 1400 нь эрэгтэй, 600 нь эмэгтэй
оюутан байсан гэвэл бид түүвэрт 200 оюутныг хамааруулахаар төлөвлөсөн
байвал түүвэрт хамрах оюутан дамжаа бүрээр дараах байдалтай байна.
Хүснэгт 1.
Түүвэрлэсэн оюутнуудын тоо (хүйсээр)
дамжаа Оюутны тоо эрэгтэй эмэгтэй
1-р дамжаа 64 45 19
2-р дамжаа 52 36 16
3-р дамжаа 44 31 13
4-р дамжаа 40 28 12
Бүгд 200 140 60
Түүвэрт хамарсан оюутнуудаас судалгаа авахуулахаар сурвалжлага
хийх хүн бүрт тодорхой хувь ноогдуулж өгнө. Манай жишээнд 10 хүнээр
судалгаа хийлгэнэ гэвэл хүн бүрт 20 оюутан дараах тэнцэл харьцаагаар
ноогдоно.
Хүснэгт 2.
Нэг судлаачийн судалгаа хийх оюутны тооны бүтэц (хүйсээр)
дамжаа
Судлах оюутны
Тоо
Эрэгтэй Эмэгтэй
1-р дамжаа 6 5 1
Бүгд 20 14 6
Хувьт түүвэр ойлгомжтой бөгөөд хийхэд хялбар болох нь тодорхой
байна. Гэвч:
1. Түүвэрт хамаарах нэгжийн тоон харьцаанаас өөр бусад шинжийг тусгах
боломжгүй.
2. Судлаачийн дадал чадварын төвшнөөс хамаарсан алдаа, гажилт гарах
магадлал ихтэй.
3. Ерөнхий нийдмийг хэр зэрэг төлөөлж буй нь тодорхой бус зэрэг
дутагдлууд байдгийг энэ аргыг сонгон хэрэглэхдээ анхааралдаа
байлгах хэрэгтэй юм.

101
Нэгжийг хүчин зүйлийнх нь ижил төстэй байдлаар хэсэгчилж
байгаагаараа хувь хэмжээ тогтоож түүвэрлэх арга нь хэсэгчилсэн түүвэртэй
эхний алхамд адилхан, гэвч нэгжийн хүчин зүйлийг зориуд зорилготойгоор
сонгож түүвэрлэж байгаагаараа зорилтот түүвэртэй адил, бас аль болох өөрт
тохиромжтой байдлыг харгалзан түүвэрлэж байгаагаараа зорилтот түүвэртэй
ойролцоо байдаг.
Магадлалт түүврийн тухай авч үзье. Магадлалт түүвэр нь итгэх завсар
байгуулах, таамаглал дэвшүүлэх боломжтой. Магадлалт түүвэр цаг хугацаа,
зардал илүү зарцуулдаг. Энэ нь дараах шалтгаантай. Үүнд:
 нэгжийг төлөөлөх чадвар, мэдээллийн үнэн зөв, найдвартай
байдлыг хангах шаардлага өндөр байдаг.
 Түүврийн нэгжүүдийн сонголт нь урьдчилан боловсруулсан
аргачлалыг дагаж мөрдөх ёстой. (магадлалын тэгш байдлыг
алдагдуулж болзошгүй).
Энгийн санамсаргүй түүвэр. Ерөнхий нийдмийн нэгж бүр нь илэрхий
мэдэгдэж байдаггүй боловч сонголтонд орох ижил тэнцүү боломжтой байгаа
нөхцөлд санамсаргүй түүвэр хийнэ. Энгийн санамсаргүй түүврийн аргачлалыг
тооцох математик томъёо нь
N- нийт зорилтот нийдмийн тоо
n- түүврийн хэмжээ
Нэгжийн элемент цөөн үед хэд хэдэн янзаар түүвэр хийх бололцоотой.
Нэгжийн элемент их үед олон янзаар түүвэр хийх боломж муутай. Ийм үед
түүврийнхээ хэмжээг нэмэгдүүлээд нэг удаа түүвэр хийх нь зүйтэй. Тийм
учраас амьдрал дээр энгийн санамсаргүй түүвэр хийхдээ нэгжийн
элементүүдийг маш сайн хольж хутгаж, тухайн олонлогийг төлөөлж чадах бүх
боломжит элемент тус бүрээс нь түүвэрлэх хэрэгтэй гэдгийг гол баримтлал
болгоно. Хамгийн гол нь нэгжийн бүх элементүүдийн судалгаанд оролцох
магадлал тэнцүү гэдгийг сайтар бдох хэрэгтэй.
Санамсаргүй сонголтыг сугалааны журмаар буюу санамсаргүй тооны
хүснэгт хийж ашиглаж болно. Ямар нэгэн хууль зарчмыг баримтлалгүй
санамсаргүй дарааллаар байрласан шифрүүдийг санамсаргүй тоо гэнэ.
Санамсаргүй тооны хүснэгтийг хэд хэдэн оронтой тоонуудаар ямар нэгэн
хууль баримтлалгүй бүрдүүлсэн байдаг. Энэ хүснэгтийг ашиглахын тулд:
1. Нийдмийн нэгж бүрийг дугаарлана.
2. Эхлэх цэгийг санамсаргүйгээр сонгон авна.
3. Түүвэр нийдмийн тоотой тэнцүү хэмжээний санамсаргүй тоонуудыг
хүснэгтээс хуулж бичнэ.
4. Хэрэв ерөнхий нийдмийн нэгжийн тоо 999-өөс хэтрэхгүй үед хүснэгтийн
4 оронт тоонуудын эхний буюу эцсийн оронг орхино.

102
5. Эцэст нь ижил тоонуудыг эргүүлж соливол зохино. Санамсаргүй тооны
хүснэгтийг компьютерт хадгалж ашиглахад тохиромжтой юм.
Хэсэгчилсэн санамсаргүй түүвэр. Зорилтод нийдмийг ижил төсөөтэй
туслах бүлгүүдэд хуваагаад тэрхүү бүлэг бүрээс энгийн санамсаргүй түүврийн
аргаар сонголт хийнэ. Томоохон ерөнхий нийдмээс түүвэр хийхэд хэсэгчилсэн
санамсаргүй түүврийн аргыг ашиглаж болно. Жишээ нь: Үндэсний их
сургуулийн 3000 оюутан хэд хэдэн факультет, хүрээлэнд хуваагддаг. Иймээс
факультет, хүрээлэн бүрийн оюутны тоотой пропорционалаар түүвэрт хамрах
оюутнуудын тоог сонгон авч судалгаа хийнэ.
Хэсэгчилсэн санамсаргүй түүвэр бол энгийн санамсаргүй түүврийн
дэвшилтэт хэлбэр юм. Учир нь санамсаргүй түүвэрт нэгж дэх бүх
элементүүдийн судалгаанд оролцох магадлал тэгш гэдэг зарчмыг нэгжийг
хэсэгчилж түүвэрлэснээр илүү сайн хангадаг. Хэсэгчилсэн түүвэр нь дотроо 2
ангилагдана. Үүнд: 1. Хувийн жин тооцож хэсэгчилэх түүвэр
2. Хувийн жин тооцолгүй хэсэгчилэх түүвэр.
Хэсэгчилсэн санамсаргүй түүвэрт олонлогийг хэсэгчилэхэд дараах
зарчмуудыг баримтлана. Үүнд:
 нэгжийг тодорхой шинж чанарынх нь хувьд нэг ангилалд
багтаах байдлаар хэсэгчилэх.
 Нэгжийг хэсэгчилэхэд нэг хэсэгт багтах хүмүүсийн тоо
харилцан адилгүй байж болно. Энэ тохиолдолд хэсэг тус бүрт
хувийн жин тооцох байдлаар түүвэрлэнэ.
 Түүвэрлэхдээ хэсэг тус бүрээс энгийн санамсаргүйгээр
түүвэрлэнэ.
Нэгжийг тодорхой шинж чанараар хэсэгчилнэ. Тухайлбал, мэргэжлийн
чиглэлээр нь хэсэгчилж болно. Хэсэгчилсэний дараа түүвэр авахдаа хэсэг тус
бүр дэх хамрагдах хүмүүсийн тоог харгалзуулан хувийн жин тогтооно.
Хэсэг тус бүрээс авах түүврийн тоог олохдоо:
q - нэг хэсэгт ноогдох түүврийн тоо
Q- Нийт түүврийн тоо
m - нэгжийн нэг хэсэгт ноогдох тоо
M - Нэгжийн нийт тоо
Хэсэгчилсэн түүвэрт хувийн жин тооцолгүй түүвэрлэх нь нэгжийн шинж
чанарын хэлбэлзлийн түвшингээс хамаарна. Судалгааны хүчин зүйл бол
нэгжийг тодорхойлж байгаа шинж чанар учир нэгжийн хүчин зүйлийн
хэлбэлзлийн түвшингээс хамаарна гэдэг нь зарим хүчин зүйл хэт хувьсамтгай
чанартай байдаг. Түүний өөрчлөлт нь маш түргэн нөхцөлд хувийн жин тооцож
түүвэрлэх нилээд бэрхшээлтэй (дутагдалтай).
Бүлэглэсэн санамсаргүй түүвэр. Энэ түүврийг дараах дарааллаар
хийдэг.

103
1. Ерөнхий нийдмийн нэгж болгонд байдаг ямар нэг нийтлэг шинж
тэмдгээр нь дэд бүлгүүдэд хуваана.
2. Санамсаргүй түүврээр дэд бүлгийг сонгоно.
3. Сонгогдсон бүлгүүдийн нэгж бүр бүгд судалгаанд хамрагдах ёстой.
Судалгаа хийх газруудад хүрэлцэн очиход их цаг хугацаа, зардал
шаардаж байгаа үед бүлэглэсэн түүврийг хийх нь зохимжтой байна. Жишээ
нь: Монгол орны 21 аймаг, Улаанбаатар хотоос маркетингийн аль нэг
судалгааг зэрэг авахад бэрхшээлтэй. Иймд 5-6 аймгийг төлөөлүүлэн авч,
тэдгээрээс санамсаргүй түүврийн аргаар сонголт хийнэ. Үүнийг зарим
тохиолдолд нэг хэвийн сонголт гэж нэрлэдэг.
Бүлэглэсэн санамсаргүй түүвэрт бүлэг дотроо ялгаатай, бүлэг хооронд
ижилхэн байдаг. Иймээс бүлэг бүр нь нэгжээ төлөөлж чаддаг учир аль ч
бүлгээс түүвэр авч болно. Өөрөөр хэлбэл, нэгжийг шинж чанарын ялгаатай
байдлаар ангилал хийлгүй дурын дэд хэсгүүдэд хуваадаг. Нэгжийг шинж
чанарын ялгаатай ангилал хийж мэдэхгүй тохиолдолд бүлэглэл хийдэг. Энэ
нь түүврийг хялбаршуулж буй бас нэг арга юм.
Тогтолцоот буюу системт түүвэр. Тогтолцоот буюу системт түүвэр нь
ерөнхий нийдэм дэх эхний нэгж ба к дугаар нэгж хоёрын дундаас нэг нэгж
санамсаргүйгээр сонгогдоно. Мөн санамсаргүй сонгогдсон нэгж ба к дугаар
нэгж бүр түүврийн хэмжээгээр түүвэрлэгдэнэ. Тогтолцоот буюу системт
түүврийг дараах аргачлалаар хийнэ.
Санамсаргүй эхлэлээр тухайлбал ерөнхий нийдмийн 12 дахь нэгж
бүрийг сонгон авна. Нийдмээс жинхэнэ байдлаар 12 дахь нэгж бүрийг
сонгосон эсэхийг сайтар анхаарах хэрэгтэй байдаг. Үүнийг заримдаа механик
сонголт гэж нэрлэдэг. Ер нь хэд дэх нийдмийг сонгох нь ерөнхий нийдэм ба
түүвэр нийдмийн нэгжийн тооноос хамаарна. Судалгаанд хамаарах ерөнхий
нийдмийн 3000 нэгжээс түүвэр нийдэмд 300 нэгжийг хамруулахаар
тооцоолбол 3000:300 тэнцүү 10 учраас 10 дахь нэгж бүрийг түүвэрлэн авч
судалгааны обьект болгоно.
Тогтолцоот буюу системт түүврийн статистик үр дүн нь энгийн
санамсаргүй түүврийн үр дүнтэй ойролцоо гарч болно. Энэ нь нэгжийн
элементүүдийн дарааллаас хамаарна.
Түүврийн дизайн бол их нарийвчилсан зүйл бөгөөд магадлалт түүврийн
аргуудаас цөөн тооны суурь шинжтэй аргыг сонгон хэрэглэхийг хичээх нь
зүйтэй. Үр ашигтай сонголт хийхэд компьютер хэрэглэх нь зохимжтой байна.
Түүврийн зохистой хэмжээг тодорхойлох
Ерөнхий нийдмээс түүвэрлэлтэд хэд хичнээн нэгжийг сонгож судлах вэ?
гэдэг нь түүвэрлэлтийн амин чухал асуудал юм. Түүврийн хэмжээ нь судалгаа

104
явуулж буй байгууллагын болон судлаачын санхүүгийн чадавхиас ихээхэн
хамаардаг. Санхүүгийн хувьд боломжтой бол аль болох түүврийн хэмжээг их
байлгах, тааруухан бол тэр хэмжээгээр түүвэр хязгаарлагдана. Түүврийн тоо
хэмжээ нь нэг талаас судалгааны зорилтыг биелүүлж чадахуйц хангалттай
хэмжээний байх, нөгөө талаас илүү хөдөлмөр, цаг зарцуулахад хүргэхгүйгээр
зохистой хэмжээнд байх хоёр шаардлагыг оновчтой хослуулж байх учиртай
байна. Энэ хослолыг хангаж чадсан түүвэр нийдмийн тоог түүврийн зайлшгүй
хэрэгцээт тоо буюу зохистой хэмжээ гэдэг. Энэ тоог нэгэнт явагдсан ямар нэг
ажиглалтын материалд тулгуурлан алдааны хязгаарын томъёог ашиглаж
тодорхойлдог.
Түүвэрлэн судлах явцад алдаа ямар нэг хэмжээгээр гарна. Түүврийн
арга хэлбэр олон, тэдгээрийг ашиглах чиглэл, хандлага өөр, алдаа нь ч
харилцан адилгүй байдаг. Иймээс алдаа болгоныг дунджаар тооцоолон
гаргадаг. Статистикийн ухаанд алдааны хязгаарыг дараах ерөнхий
томъёогоор бүх төрлийн түүвэрт бодож олно гэж үздэг.
d=txμ
Энд d - алдааны хязгаар
t – нормчлогдсон хэлбэлзэл
μ - дундаж алдаа
Ихэнх түүврийг давтагдах ба үл давтагдах 2 аргаар явуулдаг. Удаа
дараагийн туршилтанд ажиглалтын ижил шинж бүхий хэд хэдэн нэгж оролцох
бол давтагдах, өөр өөр шинж бүхий нэгжүүд оролцох бол үл давтагдах түүвэр
болно. Үл давтагдах аргын туршилт болгонд шинэ нэгжүүд сонгогдох учраас
энэ нь ямар ч нөхцөлд давтагдахаасаа илүү үр дүн өгдөг. Гэхдээ ерөнхий
нийдмийн бүрэлдэхүүнд бусдаасаа онцгой ялгаатай нэгж оролцоогүй нөхцөлд
давтагдах түүвэр үр дүнтэй болдог байна. Түүврийн сонголтын аргаас
хамааран дундаж алдааг янз бүрийн арга замаар тодорхойлдог. Жишээ нь:
Санамсаргүй түүврийн дундаж алдааны энгийн томъёо нь:
Энд G2- түүвэр нийдмийн дисперси
n- түүвэр нийдмийн тоо
N- ерөнхий нийдмийн тоо
W - сонирхож буй шинж тэмдгийн тооны түүвэр нийдэм дэх
хувийн жин
Тодорхой жишээ авъя: 2500 өрхөөс 50 өрхийг хүүхдийн тоог нь
харгалзан үл давтагдах санамсаргүй түүврээр сонгон авч цуглуулсан тоо
баримтаар дараах цувааг байгуулжээ.
Хүүхдийн тоо 0 1 2 3 4 5 Дүн

105
Өрхийн тоо 10 20 12 4 2 2 50
Цувааны үзүүлэлтүүдээр тооцоо хийж 3-р хүснэгтээр илэрхийлье.
Хүснэгт 3.
Дисперсийн тооцоо
n Х Х-Х- (X-X-)2 (X-X-)2*t
0 10 0 -1.5 2.25 22.5
1 20 20 -0.5 0.25 5.0
2 12 24 0.5 0.25 3.0
3 4 12 1.5 2.25 9.0
4 2 8 2.5 6.25 12.5
5 2 10 3.5 12.25 24.5
Дүн 50 74 - - 76.5
Дунджыг тооцоолбол 74:50=1.48 Дисперси 76.5:50=1.53
Алдаа дундаж утгаар 1.53:50*(1-50:2500)=0.1732 болно.
Судлаач бидэнд 3-аас олон хүүхэдтэй өрхийн тоо сонирхогдож байгаа
гэвэл: Хувийн жин нь 2+2:50=0.08 болж алдаа хувийн жингээр:
Түүврийн алдаа нь дисперситэй шууд, түүвэр нийдмийн тоотой урвуу
пропорцианал учраас хэлбэлзэл бага, туршилт олон байхын хирээр алдаа
багасна. Тухайлбал, түүвэр судалгааны үнэн зөв байдлыг 2 дахин
сайжруулахын тулд түүвэр нийдмийн тоог даруй 6 дахин нэмэгдүүлэх хэрэгтэй
болно. Энэчлэн дундаж алдааг нэг хэвийн түүвэр болон бусад төрлийн түүвэр
тус бүрд ялгаатайгаар тодорхойлдогийг статистикийн аль ч ном, сурах
бичгээс танилцаж болно.
Алдааны хязгаарыг тодорхойлоход ашигладаг өөр нэг гол үзүүлэлт бол
нормчлогдсон хэлбэлзэл юм. Норчлогдсон хэлбэлзлийн магадлалыг
хүснэгтээр харуулъя.
Нормчлогдсон хэлбэлзлийн магдлал.
магадлал магадлал магадлал
1.0 0.6827 2.0 0.9545 3.0 0.9973
1.1 0.7287 2.1 0.9643 3.1 0.9981
1.2 0.7699 2.2 0.9722 3.2 0.9986
1.3 0.8064 2.3 0.9785 3.29 0.9990
1.4 0.8385 2.4 0.9836 3.3 0.9990
1.5 0.8664 2.5 0.9876 3.4 0.9993
1.6 0.8904 2.58 0.9900 3.5 0.9995
1.7 0.9109 2.6 0.9907 3.6 0.9997
1.8 0.9281 2.7 0.9931 3.7 0.9998
1.9 0.9426 2.8 0.9949 3.8 0.9999
1.96 0.9500 2.9 0.9963 3.9 0.9999

106
Нормчлогдсон хэлбэлзэл, магдлал хоёр шууд дропорцианал
хамааралтай байна. Энд жишээлбэл: t=2 байх үеийн магадлал 0.9545 байгаа
нь сонголтын 10000 алдаанаас 9545 нь +2 гэсэн хэлбэлзлээс хэтрэхгүй гэсэн
үг юм. Бид одоо d=t*µ гэсэн томъёог ашиглан алдааны хязгаарыг
тодорхойлох бололцоотой болов. Манай дээрх жишээний хувьд 0.954 гэсэн
магадлалаар алдааны хязгаарыг олно гэвэл:
2*0.1732=0.3464 байна.
Алдааны хязгаарыг тодорхойлсноор түүврийн зайлшгүй хэрэгцээт тоог
тооцоолон гаргах боломж бүрддэг юм. Санамсаргүй түүврийн хувьд түүний
хэмжээг дараах томъёогоор тодорхойлно.
Давтагдах Үл давтагдах
Дундаж утганд T2G2/d2 t2G2N/(Nd2+t2G2)
Мэдэгдэж байгаа
хувийн жинд
t2W(1-W)/d2 T2W(1-W)N/Nd2+t2W(1-W)
Тодорхой биш хувийн
жинд
0.25t2/d2=t2/4d2 (0.25t2xN)/(Nd2+0.25t2)
Бидний урьд өмнөх жишээнд хүүхдийн тоог нь харгалзаж түүвэрлэн
авсан өрхийн тоо тохирч байна уу? гэдгийг тооцож үзье. Өрхийн тоог үл
давтагдах санамсаргүй түүврээр сонгосон болохоор хүснэгтийн
t2G2N/(Nd2+t2G2) томъёог ашиглая.
Бид 0.954 магадлалаар авсан тул t=2 гэдгийг дээр дурьдсан билээ.
Өмнөх тооцооны үр дүнгүүдийг дээрх томъёонд орлуулан тооцвол:
Ийнхүү түүвэрлэх өрхийн тоог шинжих түүвэр 50-н өрхөөс наад зах нь 4
дахин нэмэгдүүлж түүвэрлэх шаардлагатай болох нь судалгаагаар
тогтоогдлоо.
Түүврийн алдааг тооцож байх үедээ түүврийн бус алдаа байгаа гэдгийг
давхар бодолцох хэрэгтэй. Түүврийн бус алдааг мэдээллийг хэвлэж нэгтгэж
байх үедээ олж харна. Түүврийн бус алдаанд:
 түүврийн хүрээний алдаа
 асуултанд хариулаагүй байх алдаа
 асуулт боловсруулалт, хэмжигдэхүүний алдаа гэх зэрэг
алдаанууд хамаарна.
Түүврийн хүрээ гэдэг бол түүвэрт сонгогдох зорилтот нийдэмийн
нэгжүүдийн жагсаалт юм. Түүврийн хүрээний алдаа гэдэг бол зорилтот
ерөнхий нийдэмээс түүвэрт сонгогдож чадсан байна уу?, үгүй юу? Гэдгээс
үүдэн гарч ирнэ. Энд судлаачийн сонирхож байгаа ерөнхий нийдмээс түүвэрт
хамрагдсан байна уу?, эсвэл огт өөр нэгжийн хүмүүс хамрагдаад ороод ирсэн
байна уу гэдэг дээр хамаг асуудал төвлөрнө.
Түүврийн бус алдааг хянахдаа дараах аргуудыг хэрэглэнэ.

107
 аль болох иж бүрэн түүврийн хүрээг гаргахыг оролдох. Өөрөөр
хэлбэл түүврийн хүрээг тэлж өгснөөр түүврийн хүрээний алдааг
багасгана.
 асуултанд хариулахгүй байх алдааг багасгах. Тухайлбал, түүврийн
хэмжээг тэлэх, эргэж утасдах, эсвэл уулзах цагийн хуваарийг
өөрчлөх, судалгааны ач холбогдол, зорилгоо хүнд ойлгуулах гэх мэт
аргуудыг хэрэглэнэ.
 Асуулт боловсруулалт, хэмжигдэхүүний алдааг багасгах. Үүний тулд
асуултын мэдрэмжийг түвшинг бууруулах хэрэгтэй. Мөн асуулт
хүмүүст сонирхолтой бөгөөд хялбар байх ёстой ба чадварлаг
ярилцагчийг зориуд сонгож ажиллуулах хэрэгтэй байдаг.

108
МЭДЭЭ СЭЛТИЙГ ХЭМЖИЖ ШИНЖЛЭХ
Мэдээ сэлтийн хяналт ба код.
Маркетингийн судалгааны асар өргөн цар хүрээтэй, олон талтай ажлын
төгсгөлийн хэсэг нь мэдээ сэлтийг шинжлэн дүгнэлт гаргах явдал юм. Энэ
ажлын зорилго нь цуглуулсан мэдээнээс утга санааг олж авахад оршино.
Шинжилгээний арга зүй нь мэдээг цуглуулах үйл явцтай маш нарийн
уялдаа холбоотой байдаг юм.
Мэдээ сэлтийн шинжилгээг хэд хэдэн үе шатыг дамжин хийгддэг гэж
үзэж болно.
Хянан шалгах ажлын зорилго нь дөнгөж цуглуулж явсан түүхий мэдээнд
чанарын стандарт тогтооход оршино. Үзлэг хийх, хэрэв шаардлагатай бол
асуулга ба ажиглалт бүрийн хэлбэрт засвар хийхийг хяналт гэдэг. Үзлэг ба
засвар нь 2 үе шаттай байна. үүнд: 1. Урьдчилсан хяналт
2.Байгууллагын төвлөрсөн хяналт.
Урьдчилсан хяналтыг мэдээ сэлтийг илэрхий алдаа мадагийг олж
илэрүүлэхэд чиглүүлнэ. Үүний хамт судалгааг гардан явуулж буй ажилтнууд
судалгааны арга зүйн талаар дутуу дулимаг ойлголттой байсан бол түүнийг нь
залруулж өгнө.
Асуулга ба мэдээлэл цуглуулах бусад хэлбэрээр мэдээ сэлт гарган
авсан даруй урьдчилсан хяналт хийх нь ашигтай. Учир нь мэдээ цуглуулах
явцад учирч байсан хүндрэл бэрхшээлийг судлаач мартаагүй үед нь асуудлыг
залруулж болно.
Урьдчилсан хяналтаар анхаарах зүйлүүд:
1. Иж бүрдүүлсэн байдал.Энэ хяналтаар бөглөөгүй мөр, хуудас байгаа
эсэхийг илрүүлнэ. Хоосон мөр, хуудас нь хариулагч асуултыг
зөвшөөрөөгүй, түүний үзэл бодолд нийцээгүй буюу асуултанд хэрхэн
хариулахаа мэдээгүйн илэрхийлэл гэж үзэхээс өөр аргагүй. Чухам
юунаас болсон шалтгааныг судлаач ажилчид судалгааны үйл явцыг
санаж байгаа үед нь асууж бололцоогоороо гүйцээлгэх нь чухал.
2. Тод бөгөөд гаргацтай байдал. Гаргацгүй бөглөснөөс болж асуулгыг
нэгтгэхэд хүндрэл гарах учраас энэ нь их чухал юм.
3. Ойлгомжтой байдал. Зарим тохиолдолд хариулт ойлгомжгүй болсон
бол тэр даруй илрүүлж засуулна.
4. Дэс дараалал. Хариултууд нэг нь нөгөөтэйгээ уялдаатай, логик
дараалал бүхий болсон эсэхийг шалгана. Асуултын нэг хуудсанд
өнгөрсөн оройн телевизийн хөтөлбөрийг үзсэн тухай хариулт өгсөн
хэрнээ нөгөө хэсэгт нь үзэж амжаагүй гэсэн хариулт өгсөн байвал
дахин өгч засуулан логик уялдааг нь хангана.
5. Нэг жигд байдал. Хариултуудыг нэг адил нэгжээр авах нь чухал.
Жишээлбэл, долоо хоногт нэг хүний уншсан сэтгүүлийн тоог тогтоох
зорилготой асуултанд сард уншдаг сэтгүүлийн тоогоор хариулсан бол
ижил биш нэгж болно. Энэ үед хариулагчтай шуурхай холбоо тогтоож
тайлбарлан зөв хариулт авах хэрэгтэй болно.

109
Урьдчилсан хяналтыг дагалдуулан байгууллагын төвлөрсөн хяналт хийнэ.
Төвлөрсөн хяналтаар илүү иж бүрэн бөгөөд нарийвчилсан үзлэг хийж алдааг
залруулна. Энэ ажлыг судалгааны зорилго ба арга зүйг сайн эзэмшсэн
мэргэжлийн хүн хийж гүйцэтгэнэ.
Дадлага туршлага бүхий хүмүүс асуулгын хариултыг хэсэг бүрээр хуваан
авч шалгаж үзнэ. Нэг хянагч асуулгын А хэсгийг, нөгөө нь Б хэсгийг гэх мэтээр
хянана. Алдаа мадагтай хариулт бүхий асуулгуудыг хоёр ялгаж үзнэ.
Залруулах боломжгүй алдаатай асуулгыг шинжилгээнд оруулахгүйгээр хасаж,
боломжтойг үлдээн алдааг засуулах буюу асуулга, ажиглалтыг дахин хийж
үнэн зөв болгоно.
Мэдээ сэлтийг хэвлэхдээ зохион байгуулалтын хувьд мэдээ сэлтийг
цуглуулах явцдаа түүнийг хэвлэх, бүх мэдээ сэлт цуглуулагдсаны дараа
нэгдсэн мэдээллийг гаргаж ирэх гэсэн 2 үе шаттайгаар явагдана. Судалгааны
явцад мэдээ сэлтийг компьютерт хэвлэх нь боловсруулсан асуултанд хяналт
тавьж, дор бүр нь алдааг нь засч сайжруулдаг. Өөрөөр хэлбэл, мэдээ сэлтийг
цуглуулах явцад түүнийг засч судалгааг үр дүнтэй болгох алхамыг хийнэ.
Үүний үр дүнд бүх мэдээ сэлт цуглуулагдсаны дараа нэгдсэн мэдээг хэвлэхэд
асуултууд явцдаа засалт хийгдсэн учир үндсэндээ шүүн тунгагдсан,
найдвартай мэдээ сэлтийг нэгтгэж, цэгцлэж байгаа хэрэг юм.
Мэдээ сэлтийг хэвлэхдээ компьютерийн Exsel программ дээр хийх бүрэн
боломжтой.
Хүснэгт
Мэдээ сэлтийг шинжилгэээнд бэлэн болгох үүднээс тодорхой тоон хэлбэрт
оруулан ангилах арга ажиллагааг кодлох гэнэ. Мэдээ сэлтийг дараах
байдлаар кодлоно:
 асуулт бүр дэх хариултуудыг ангилалд оруулах
 Ангилалыг харгалзах тоон хэмжигдэхүүнээр илэрхийлэх
 Шаардлагатай тохиолдолд ангилал дотор дэд ангилал хийх
 Кодоор дамжуулан мэдээг цуглуулах асуулгад өгсөн хариулт бүрд
тусгай дугаар онооно.
 Кодолсноор уг мэдээ сэлтийн үр дүнг компьютерт түргэн
боловсруулах боломжтой болдог.
Кодлохын тулд эхлээд өгсөн хариултуудыг өвөрмөц хэсгүүд буюу
ухагдахуунууд болгож зохих зохих байранд нь тавьж үзнэ. Хариултуудыг
агуулга шинж байдлаар нь задлан ялгаж төрөлжүүлэн тус бүрд нь тоо оноож
өгнө гэсэн үг.
Мэдээ сэлтийг ангилахад нээлттэй буюу бүтэцлээгүй асуултын хувьд
хамгийн хүндрэлтэй байдаг. Нээлттэй асуултанд хүн бүхэн өөр өөрийнхөөрөө
хариулт өгдөг учир түүнийг ангилах нилээд хүндрэлтэй байдаг. Хаалттай буюу
бүтэцлэсэн асуултын хувьд хариулт нь бэлэн учир ангилал хийхэд хялбар
байдаг. Нээлттэй асуултын хариултыг ангилахдаа нилээд бодож хариултын
чанарыг алдагдуулахгүйгээр аль болох цомхон ангилалд оруулах

110
хэрэгтэй.Нээлттэй асуултын хариултууд нь хариулагч бүхэн өөрийнхөөрөө
бие биенээсээ чанарын эрс ялгаатайгаар хариулсан тохиолдолд цомхотгон
ангилах нь мэдээллийг бүрэн гүйцэт авч чадахгүйд хүргэдэг. Зарим
тохиолдолд цомхон дэд ангилал болгох боломжгүй байж болно. Энэ
тохиолдолд хариулт бүр нь тодорхой хувиар илэрхийлэгдэнэ. Эдгээрээс гадна
ялгаатай хувь хэмжээ бүхий интервал тогтоож ангилж болно. Тухайлбал, (0%-
10%), (21%-40%), (41%-60%), (61%-80%), 81%-100%) гэх мэт.
Үүнээс гадна “Хариулж мэдэхгүй”, “хариулахгүй”, “тооцохгүй”, “мэдэхгүй”
гэх мэтийн хариултууд тус бүрийг агуулгаар нь нэг ижил бүлгүүдэд ангилж
бүлэг тус бүрд ижил төрлийн тоог оноон кодлох хэрэгтэй. Эдгээр хариултууд
тайлбарлахад тодорхойгүй. Тухайлбал, хариулагч хариулахаас татгалзаад
мэдэхгүй гэсэн байж болно, эсвэл үнэхээр мэдэхгүй байж болно, эсвэл худлаа
мэдэхгүй гэж хариулсан байж болно. Тийм учраас анхнаасаа асуултаа
боловсруулахдаа мэдэхгүй юмуу, эсвэл саармаг, хоёрдмол утгатай хариултын
хувилбар аль болох оруулахгүй байх хэрэгтэй.
Ангилал хийж дууссаны дараа ангилал бүрт харгалзах тоон хэмжигдэхүүн
бий болгоно. Харин хаалттай асуултын тухайд бол асуулга зохиохоос өмнө
кодлож болно. Жишээ нь асуулгын анкетын 2 дахь асуулт нь: Та энэ
бүтээгдэхүүний чанарыг хэрхэн үнэлж байна вэ? гэсэн асуулт байна гэвэл
үүнд 2 гэсэн ерөнхий код онооно. Хариултыг дараах байдлаар хаалттай
хэлбэрээр авч кодолж болно. Жишээ нь,
2-1 маш сайн чанартай
2-2 чанартай
2-3 дунд зэрэг чанартай
2-4 чанар тааруухан
2-5 маш чанаргүй.
Хариулт бүрийг кодлохдоо мөр бүрт зөвхөн нэг шинж тэмдэг оноохоос
гадна зөвхөн тоогоор кодлон үсгээр тэмдэглэдэггүй.
Бүх хариултуудад тоо оноож дуусан эмх цэгцтэй болгосноор мэдээг
компьютерт оруулан тооцоолох боломж бүрдэнэ.

111
SPSS пpoгpaмм
Маркетингийн cyдaлгaaны мэдээллийг бoлoвcpyyлaxaд зopиyлcaн oлoн
тooны пpoгpaмм зoxиoгдcoн бa тэдгээpээc cүүлийн үeд нэлээд өpгөн
xэpэглэгдэж бaйгaa нь SPSS пporpaмм юм. SPSS пpoгpaммын гoл дaвyy тaл
нь Windows-ын opчинд aжиллaдaг бycaд пpoгpaммyyдтaй цoнxны бүтэц,
үндcэн үйлдлүүд нь ижил, өгөгдлийн caнтaй aжиллaдaг иxэнx пpoгpaммтaй
мэдээлэл coлилцox өpгөн бoлoмжтoй бaйдaгт opшинo.
SPSS пpoгpaммтaй aжиллaxaд дapaax үндcэн гypвaн цoнx aшиглaгддaг.
 Data Editor (xянax)
 Output (гapгax цoнx)
 Syntax (кoмaндын цoнx)
Data Editor бyюу xянax цoнx. SPSS пpoгpaммтaй aжиллaж эxлэxэд
xaмгийн түpүүнд энэ цoнx идэвxждэг. Энэ цoнx бoл aнxлaн aжиллaж эxлэx гoл
aжлын цoнx юм. Шинээp мэдээллийг opyyлax, opyyлcaн мэдээллийн aлдaaг
шaлгaж зacвapлax, зapим мэдээллийг xacax, өгөгдлүүдийг дaxин бүлэглэx,
xyвьcaгчийн төpлийг тoгтoox, өгөгдлүүдийг caнaмcapгүйгээp бoлoн тoдopxoй
шaлгyypaap coнгoж xapyyлax зэpэг тooцooг xийx ypьдчилcaн бэлтгэл aжлыг
Data Editor цoнxoнд гүйцэтгэнэ.
Output бyюy гapгax цoнx (үp дүнгийн цoнx). SPSS пpoгpaммд
opyyлcaн aливaa өгөгдлөөc ямap нэгэн үp дүнг гapгaж aвaxaд шинэ Output
цoнx aвтoмaтaap нээгддэг. Өөpөөp xэлбэл ямap нэгэн бoлoвcpyyлaлт,
xapьцyyлaлт xийx, ямap нэгэн үйлдэл xийж кoмaнд өгөxөд үp дүн нь Output
цoнxoнд гapдaг бaйнa. Иймээc ч энэ цoнxыг Output бyюy rapгax цoнx xэмээн
нэpлэжээ. Энэ цoнx зүүн бapyyн xoёp xэcгээc тoгтoнo. Бapyyн тaлын xэcэгт
бoлoвcpyyлaлтын эцcийн үp дүнгүүд гapax бөгөөд үүнийг xypaaнгyйлaн зүүн
тaлын дэлгэц дээp бaйpлyyлcaн бaйнa.
Svntax кoмaндын цoнx. Hэгэнт opyyлcaн мэдээтэй aжиллaxaд янз
бүpийн үйлдлийг гүйцэтгэx шaapдлaгa гapнa. Эдгээp үйлдэл нь бoдoлт,
бoлoвcpyyлaлт, шинжилгээнээc гaднa өrөгдлийг дaxин зoxиoн бaйгyyлax,
шинэ xyвьcaгч үүcгэx, xyвьcaгчдыг нэгrгэx, өгөгдлийг шүүx, мөн түүнчлэн
тycлax чaнapын үйлдүүд ч бaйж бoлнo. Yүнийг гүйцэтгэxдээ кoмaндын цэcийг
aшиглaж бoлox бoлoвч түүнд бaйxгүй үйлдлийг гүйцэтгэx шaapдлaгa
тoxиoлдcoн эcвэл xэд xэдэн үйлдлийr нэгтгэx, oлoн дaвтaгдax үйлдлүүдийг
гүйцэтгэxийн тулд Syntax цoнxoнд гүйцэтгэx үйлдлийн дapaaллыг бичиж өгнө.
Өөpөөp xэлбэл Syntax цoнxoнд aливaa үйлдлийг гүйцэтгэx кoмaндын
дapaaлaл, xялбap npoгpaммыг бичиж өгдөг. Иймээc энэ цoнxтoй aжиллaxaд
xэpэглэгчээc пpoгpaммчлaлын oйp зyypын мэдлэг шaapдaгдaнa. Ep нь ямap ч
үйлдлийг гүйцэтгэxдээ Syntax цoнxыг aшиглaж бoлox бoлoвч xялбap
үйлдлүүдийг гүйцэтгэxдээ кoмaндын цэc бoлoн кoмaндын xэpэгcлүүдийг
aшиглax нь дөxөмтэй. SPSS 9.0 бoлoн түүнээc xoйшxи xyвилбapyyд нь энэ
тaлaapaa бүp ч дaвyy, xэpэглэxэд xялбap бoлcoн бaйдaг. SPSS пpoгpaммын
эдгээp гypвaн цoнx нь нэгдcэн нэг epөнxий кoмaндын цэcтэй (Menu) бaйx

112
бөгөөд xapин цoнx бoлгoн өөpийн гэcэн зopиyлaлтын кoмaндын xэpэгcлүүдтэй
(Toolbaгs) бaйнa. Xянax цoнxoн дaxь өгөгдлийн caн *.sav гэcэн
өpгөтгөлтэйгөөp xaдгaлaгддaг бoл aливaa бoлoвcpyyлaлт шинжилгээний үp
дүн бoлox гapгax цoнxoн дaxь мэдээллүүд *.spo гэcэн өpгөтгөлтэй, syntax
цoнxoнд бичcэн кoмaндын дapaaлaл *.sps өpгөтгөлтэй биe дaacaн фaйл бoлж
xaдгaлaгддaг.
Шинжилгээ xийx үндcэн дapaaлaл.
SPSS пpoгpaммыг aшиглaн мэдээлэл бoлoвcpyyлax aжиллaгaa нь
дapaax үндcэн үe шaттaй бaйнa.
IAлxaм II aлxaм III алxaм IY aлxaм
Өгөгдлөө
xянax цoнx
бyюy Data
Editor-т
opyyлax
Бoлoвcpyyлax
apгa, гүйцэтrэx
үйлдэл,
кoмaндaa
coнгox
Шинжилгээ
xийx
xyвьcaгчдыг
coнгoж aвax
Гapcaн үp
дүнг
шинжлэx
Маркетингийн сvдaлгaaны мэдээллuйг зoxиoн бaйгуулax нь
Маркетингийн сyдaлгaaны эцcийн үp дүн нь aнxдaгч мэдээллийн үнэн
бoдитoй бaйдлaac иxээxэн шaлтгaaлдaг. Mэдээллийн чaнapт cyдлaaчийн
мэдлэг тypшлaгa, мэpгэжлийн ёc зүй, cyдaлгaaны бэлтгэл, зoxиoн бaйгyyлaлт,
cyдaлгaaг явyyлж бyй opoн зaй, цaг xyгaцaa, cyдaлгaaнд зapцyyлж бyй xөpөнгө
мөнгө, дэмжлэг, aнкeт xэpэглэгдэxүүн xэp зэpэг чaнapтaй бoлoвcpyyлaгдcaн,
xэмжилтийн нaйдвapтaй бaйдaл, асуугдагч (pecпoндeнт) cyдaлгaaнд xэp үнэн
cэтгэлээcээ xaндcaн зэpэг oбъeктив, cyбъeктив oлoн xүчин зүйл нөлөөлдөг
билээ.
Маркетингийн сyдaлгaa явyyлaxaд xaмгийн иx цaг xyraцaa шaapддaг,
тexник aжилтaй xэcэг нь мэдээлэл цyглyyлax бoлoн мэдээллийг кoмпьютepт
opyyлж, нэгтгэн дүгнэx шaтyyд бaйдaг. Tиймээc ч энэ үe шaтyyдaд л
мэдээлэлд aлдaa гapч, мэдээллийн чaнap бyypax мaгaдлaл өндөp. Xэдийгээp
aнxдaгч мэдээллийг мaш үнэн зөв, чaнapтaй цyглyyлcaн ч гэcэн, кoмпьютepт
opyyлaxдaa xaйнгa xaндaж aлдaa гapгaвaл энэ нь өмнөx шaтны үp дүнг
үгүйcгэж бaйгaa xэpэг юм. Маркетер ямap ч caйн cyдaлгaa явyyлж, чyxaл
мэдээллийг цyглyyллaa ч rэcэн шивэxдээ aлдaa гapгaж, үp дүнг нь үгүйcгэx юм
бoл маркетингийн cyдaлгaa явyyлaxын xэpэг байхгүй. Hөгөө тaлaac
мэдээллийн чaнapыг xaдгaлнa гээд цaг xyгaцaa aлдвaл цyглyyлcaн
мэдээллийн үнэ цэнэ бyypч бoлox тaлтaй.
Маркетингийн cyдaлгaaны aнxдaгч мэдээллийн epөнxий xэлбэp.
Маркетингийн cyдaлгaaны үp дүнд oлж aвcaн aнxдaгч мэдээлэл нь дэвүүp
xэлбэpийн бүтэцтэй бaйдaг.
E - cyдaлгaaны oбъeктyyдын oлoнлoг,
I - индeкc,
X - xyвьcax xэмжигдэxүүний oлoнлoг гэвэл aнxдaгч мэдээлэл мaaнь

113
E — X , i =1,n гэcэн бүтэцтэй гэж үзэж бoлнo. Mэдээллийг aнкeтын
apгaac гaднa өөp бycaд ямap ч apгaap цyглyyлcaн бaй кoмпьютepт opyyлaxaap
бэлтгэx явцaд шинж тэмдгийн yтгyyдыг бүлэглэж, нээлттэй acyyлтyyдыг xaaж,
кoдлoж дyгaapлacны эцэcт aливaa мэдээлэл нэг л epөнxий xэлбэpт opдoг. Энэ
нь
гэcэн дэвүүp xэлбэpийн бүтэц бaйнa.
Өөpөөp xэлбэл aнкeтын acyyлт бүp шинж тэмдэг бoлгoн тyc тycдaa
кoмпoнeнт бoлж зaдapдaг бөгөөд үүнээc үндэcлэн өгөгдлийг кoмпьютepт
opyyлax apгaчлaлыг бoлoвcpyyлax ёcтой юм.
Энэ бүтэцтэй yялдyyлaн зapим маркетингийн cyдлaaчид oлoн xэмжээcт
өгөгдлийr oбъeкт-шинж тэмдэг гэcэн xүcнэrт xэлбэpтэйгээp төcөөлөx нь
xялбap төдийгүй, xaмгийн тoxиpoмжтoй гэж үзcэн бaйнa. Энэ xүcнэгтийн
мөpүүд нь oбъeктийг төлөөлөx бөгөөд, бaгaнa нь шинж тэмдэг бoлнo.
Tyxaйлбaл i дүгээp мөp, k дyгaap бaгaнын oгтлoлцoл дээp, i-p oбъeктийн k-p
шинж тэмдгийн yтгa бaйpлax юм. Ийнxүү coциoлorийн cyдaлгaaны aнxдaгч
мэдээллийг oбъeкт - шинж тэмдэг (шинж тэмдэг -oбъeкт биш) гэcэн xүcнэгт
xэлбэpтэй гэж төcөөлөx нь бидний cyдaлгaaны өгөгдлийг кoмпьютepт шивж
opyyлax үндcэн зaгвap бoлж өгнө.
Tиймээc маркетингийн cyдaлгaaны мэдээллийг xүcнэгтэд шивж
opyyлaxдaa мөpийн дaгyy тyxaйн нэг aнкeтын /тyxaйн тoxиoлдoлд aнкeт rэe/
өгөгдлүүдийг, бaгaнын дaгyy xyвьcax xэмжигдэxүүнийг бaйpлyyлдaг. Өөpөөp
xэлбэл нэг асуугдагчийн xapиyлт бyюy нэг aнкeтын өгөгдлүүд биe дaacaн нэг
мөp бoлнo. Yүнийг case бyюy бичлэг (тoxиoлдoл) xэмээн нэpлэнэ. Xapин нэг
бaгaнaнд тoдopxoй нэг шинж тэмдгийн yтгyyд бичигддэг. Tyxaйлбaл
маркетингийн тoдopxoй cyдaлгaaнд opoлцoгчдын нac, xүйc бoлoн cyдaлгaaны
aливaa бycaд үзүүлэлтүүд тyc тycдaa нэг бaгaнaнд бaйpлax бa түүнийг
Variable бyюy xyвьcax xэмжигдэxүүн rэж нэpлэдэг.
Mэдээллийг кoмпьютepт opyyлax. Маркетингийн cyдaлгaaны aнxдaгч
мэдээллийг, дээp дypдcaн oбъeкт-шинж тэмдэг зaгвapын дaгyy шивдэг.
Mэдээллийг шивэx гэдэг энэ xэллэг нь пepфoкapтaд шивж, цooлдoг бaйcaн
тэp үeэc xэpэглэгдэж эxэлcэн ч өнөөг xүpтэл aшиглaгдcaap бaйнa. Шивэxдээ
ypьдчилaн шивэx apгaчлaлaa бoлoвcpyyлж тoлгoй мөpийг бэлддэг. Toлгoй
мөpөнд бүx xyвьcax xэмжигдэxүүн бyюy variable -yyдыг тyc тycдaa бaгaнa
бoлгoн бичиж, энэ тyc тycдaa бaгaнyyдaд тoлгoй мөpийн дaгyy xyвьcax
xэмжигдэxүүнүүдийг opyyлнa. Mөн xaмгийн эxний бaгaныг aнкeтийн дyгaap
opyyлaxaд зopиyлж үлдээдэг. Aнкeт бүp xoopoндoo дaвxцaxгүйгээp
ялгaaтaйгaap дyгaapлaгдcaн бaйx ёcтoй. Жишээлбэл тoлгoй мөpөнд
бичигдcэн Q1 гэcэн шинж тэмдэг нь нac, Q2 нь xүйc, Q3 бoлoвcpoл гэвэл Q1
бaгaнaнд cyдaлгaaнд opoлцoгчдын нac нь л зөвxөн бичигдcэн бaйx ёcтoй.

114
Xapин Q2 бaгaнaнд эpэгтэй бoл 1, эмэгтэй бoл 2 гэx мэтчилэн 1 эcвэл 2 гэcэн
тooны aль нэг нь л бичигдэнэ. Ийнxүү бaгaнa бoлгoн зөвxөн нэг шинж
тэмдгийг илэpxийлж, тyxaйн бaгaнaнд тyxaйн шинж тэмдгийн yтгyyдaд
xapгaлзax кoд л бичигдэнэ. 3 xүpтэл xapиyлтыг coнгoнo yy, xaмгийн гoл гэcэн
xoёp xapиyлтыг coнroнo yy гэx мэтчилэн xэд xэдэн xapиyлт coнгox
бoлoлцooтoй acyyлтыг oлoн coнгoлттoй acyyлт гэx бa энэ нь шивэx бoлoн
бoлoвcpyyлaxaд нэлээд aжиллaгaaтaй бaйдaг. Oлoн coнroлттoй acyyлтыг
шивэx xэд xэдэн xyвилбap бий. Yүнд:
1. Coнгox xaмгийн дээд бoлoмжийн тooгoop тyc тycдaa бaгaнaнд
зaдлax. Жишээлбэл 3 xүpтэл xapиyлт coнгoнo yy гэcэн acyyлтыг Q5_1, Q5_2,
Q5_3 гэcэн rypвaн бaгaнa бoлгoн зaдaлж, эxний бaгaнaнд 1-p coнгoлтыг,
дapaaгийн бaгaнaнд 2-p coнгoлтыг, 3-p бaгaнaнд cүүлийн coнгoлтыг шивж
тэмдэглэдэг.
2. Tyxaйн acyyлтын xapиyлтын xyвилбapын тooгoop бaгaнaнд
зaдлax. 5-p acyyлт 9 янзын бoлoмжит xapиyлтын xyвилбapтaй бaйcaн rэвэл
түүнийг Q5_1-ээc Q5_9 xүpтэлx ecөн тycдaa бaгaнa бoлгoж зaдaлдaг. Xэpэв
асуугдагч 2, 4, 7-p xapиyлтыг coнгoж дyгyйлcaн бoл Q5_2 бaгaнaнд 2 гэcэн тoo,
Q5_4 гэcэн бaгaнaнд 4 гэcэн тooг, Q5_7 бaгaнaнд 7-ийн тooг шивж, бycaд
бaгaныг xoocoн opxиx жишээтэй.
Aнкeтийг шивэxэд бэлдэж кoдлoxдoo дaвxap мэдээллийн нaйдвapтaй
бaйдлыг шaлгaж, xүчингүй aнкeтyyдыг xacдaг. Гэвч пpaктикт анхан шатны
хяналтыг хийгээгүй буюу aнкeт нэг бүpийг шaлгax бoлoлцooгүй цaг дaвчyy,
эсвэл aнкeтийн xapиyлтын өмнөx дyгaapыг шyyд кoд бoлгoн aшиглacaн, мөн
aнкeтийн xapиyлтyyдыг ypьдчилaн кoдлocoн зэpэг тoxиoлдoлд aнкeтыг
шaлгaлгүйrээp шyyд шивэx тoxиoлдoл гapдaг юм. Ийм үeд зapим acyyлт бүpэн
бөглөrдөөгүй xoocoн бaйx тoxиoлдoл бaйдaг бөгөөд үүнийг эcвэл xoocoн
opxиx, эcвэл 0 бичиx зaмaap шийдвэpлэдэг. Xoocoн opxиcoн зaйг SPSS
пpoгpaмм missing value xэмээн тooцox yчиp xүчингүй xapиyлтyyдыг
тooцooнooc xacax бoлoмжтoй. 0 бичcэнээp cүүлд aнкeтыг шивж дyyccaны
дapaa шaлгaxдaa дaвxap xүчинrүй aнкeтyyдыг илpүүлж xacaxaд илүү
дөxөмтэй бaйдaг юм. Гэxдээ зaйлшгүй xapиyлcaн бaйx ёcтoй acyyлтын xyвьд
0 бичиx нь тoxиpoмжтoй бaйдaг. Tyxaйлбaл xөдөөгийн өpxүүдийн xyвьд
мaлын тooг acyyж xэpэв бaйxгүй бoл 0 гэж opyyлax нь тoxиpoмжтoй бaйдar.
Xэpэв тa Excell пpoгpaмм aшиглaн мэдээллээ шивж бaйгaa бoл тoлгoй
мөp бoлoн aнкeтийн дyгaap бүxий бaгaныг дэлгэцэнд бaйнгa xapaгдaж
бaйxyйцaap бэxлэx xэpэгтэй. Yүний тyлд Window мeнюд бaйx Freeze Panes
кoмaндыг aшиглaapaй. Энэ кoмaндыг дapcнaap кypcop бaйpлaж бaйcaн
нүднээc зүүн тийшxи бaгaнyyд бoлoн дээшxи мөpүүд бэxлэгдэнэ. SPSS
пpoгpaммд шивж бaйгaa бoл бaгaнын xaягийг xyвьcaгчийн нэpээp нэpлэж
бoлox бa мөpийн дyгaap нь aнкeтийн дyгaapыг чинь opлoнo. Гэвч энэ нь
aнкeтийн дyгaap xapaaxaн биш гэдгийг мapтaж бoлoxгүй.

115
Mэдээллийг шивэx цaг xyгaцaaг xэмнэx өнөөгийн нөxцөлд xaмгийн
тoxиpoмжтoй apгa бoл oлoн кoмпьютep aшиглaн зэpэг шивэx явдaл юм.
Xичнээн oлoн кoмпьютep aшиглaна төдий чинээгээр мэдээллийг шивэx xypд
нэмэrдэж зapцyyлax xyгaцaa бaгacax нь oйлгoмжтoй. Yүний зэpэгцээ oлoн
кoмпьютepт xyвaaж шивcнээp нэг xүнд oнoгдox aнкeтийн тoo, aжлын aчaaлaл
бaгacч, aлдaa гapax мaгaдлaл бyypaн, мэдээллийн нaйдвapтaй бaйдлыг
xaнгaxaд эepэг нөлөөтэй бaйдaг. Жишээ нь ямap нэг cyдaлгaaны 1000 шиpxэг
aнкeт шивэx бoллoo гэж caнaя. Xэpэв 20 кoмпьютep дээp 20 cyдлaaч зэpэг
шивэx бoл нэг xүнд 50 шиpxэг aнкeт oнoгдoж, энэ aжлыг дyнджaap 5 цaгт
бaгraaн гүйцэтгэx бoлoлцooтoй. Дээp нь cyдлaaчид биe биeнийxээ шивcнийг
coлиoд шaлraчиxвaл шивэлтийн чaнap ч caйжиpнa. Xapин 2 xүн шивэx бoл
дop xaяж 7 xoнoг шaapдлaгaтaйн дээp ямap ч тypшлaгaтaй cyдлaaч бaйлaa
rэcэн xэт иx aжлын aчaaллaac зaлxaлт үүcч, шивэлтийн чaнap бyypдaг.
Шивэx aжлыг xөнгөвчлөxийн тyлд aнкeтийн oнцлoгт тoxиpyyлaн зapим
бaгaнyyдыг өнгөөp ялгaж бyдax нь мaш тoxиpoмжтoй бaйдaг. Ингэcнээp тa
xaaxнa явж бaйгaaгaa мэдэx бoлoн aль acyyлтын xapиyлтыr шивж opyyлcнaa
мэдэx, түpгэн бapимжaa aвaxaд чинь тyн xялбapxaн бoлoxыг мэдpэx бoлнo.
Aнкeтийн шинэ xyyдacнaac эxэлж бaйгaa acyyлтaд xapгaлзax бaгaнa, шинэ
бүлэг acyyлт эxэлж бaйгaa бaгaнa, эcвэл зүгээp л 10 дaxь бaгaнa бoлгoныг өөp
өөp өнгөөp бyдaaд бaйж бoлнo.
Yүнээc гaднa өөp бycaд төpлийн өгөгдлийн фaйлyyдыг (Жишээ нь:
EXCEL, DBASE, STATISTICA, ACCESS бoлoн тeкcт өгөгдлүүд) SPSS
пpoгpaммд зopиyлж, Data Editor цoнx pyy xөpвүүлэн тaтaж aвч бoлox бa мөн
түүнчлэн мэдээлэл opyyлaxaд зopиyлaгдcaн, xялбapшyyлcaн тycлax чaнapын
пpoгpaммyyд (Data entry г.м) бoлoн мэдээллийг opyyлax бycaд тexник
(микpoфoн, cкaйнep, тecтийн мaшин г.м), шинэ тexнoлoгийг ч өpгөн aшиглax
бoлoмжтoй юм.
Mэдээллийг шaлгax. Ямap ч тypшлaгaтaй cyдлaaч, яaж ч нямбaй
шивлээ ч гэcэн caнaмcapгүй aлдaa xэзээд гapдaг. Yүнийг apилгaxын тyлд
шивcэн мэдээллийг цэгцэлж нэгтгэcний эцэcт дaxин caйтap шaлгax xэpэrтэй.
Mэдээллийг шивж дyycмaгц cyдлaaчид биe биeнийxээ opyyлcaн мэдээллийг
coльж шaлгax нь шaлгax эxний шaт бoлнo. Энэ шaтaнд шивэлттэй нэгэн aдил
opyyлcaн мэдээллээ мөp мөрөөp нь шaлгaдaг. Ингэж oбъeкт нэг бүpийг тyc
тycaд нь aнкeтийн дyгaapтaй тaapyyлaн шaлгax нь нэлээд иx цaг xyгaцaa
(бapaг шивэлттэй нэrэн aдил) шaapдaxын зэpэгцээ aлдaa бac л гapax
мaгaдлaлтaй.
Шaлгax xoёp дaxь шaтaнд мэдээллийг мөpөөp биш xapин бaгaнaap нь
шaлгaнa. Өөpөөp xэлбэл oбъeктoop нь биш шинж тэмдгээp нь xөөж шaлгaдaг.
Бaгaнaap шaлгax явцaд бaгaнa зөpcөн мэдээллүүдийг roл нь илpүүлж, ийм
aлдaa гapcaн aнкeтyyдыг дaxин шaлгaxaд caнaмcapгүй aлдaa нэлээд бaгacнa.
Жишээлбэл xүйc гэcэн шинж тэмдгийн xyвьд тyxaйн бaгaнaнд эpэгтэй бoл 1
эмэгтэй бoл 2 гэcэн тoo шивcэн бoл үүнээc өөp тoo тyxaйлбaл 3 гэcэн тoo

116
бaйx ёcгүй. Иймээc энэ 3 гэcэн тoo шивэгдcэн aнкeтийг oлж шaлгaxaд бaгaнa
зөpcөн, бyдилcaн aлдaa илэpч зacaгдaнa. Xэpэв тa Excell пpoгpaммыг
aшиглaж бaйгaa бoл үүний тyлд Auto Filter кoмaндыг aшиглaж бoлox юм.
Бaйpлaлaap кoдлocoн тoxиoлдoлд бaгaнa зөpcөн зapим aлдaa тэp
бoлгoн илpэx бoлoмжгүй бaйдaг. Tyxaйлбaл xүйc гэcэн шинж тэмдэг шивэгдэx
ёcтoй бaгaнaнд дapaaгийн acyyлтын 1 юмyy 2 гэcэн кoдтoй xapиyлт шивэгдвэл
энэ нь илpэxгүй гэcэн үг. Xapин дэc дapaaлaн кoдлocoн бoл бaгaнa зөpөx,
xapиyлт бyдилax aлдaaг нэг бүpчлэн илpүүлж зacax бoлoмжтoй. Гэxдээ энэ
тoxиoлдoлд oлoн opoнтoй тoo бичдэг yчиp шивэxэд xүндpэлтэй бaйдгийг дээp
дypдcaн. Иймээc бaйpлaлaap кoдлox apгa нь шивэxэд тoxиpoмжтoй, шaлгaxaд
тoxиpoмжгүй бaйдaг бoл дэc дapaaлaн кoдлox apгa нь шивэxэд xүндpэлтэй,
шaлгaxaд xялбap бaйдaг гэж oйлгoж 6oлнo.
Xapин xoлимoг бaйдлaap, тyxaйн aнкeтийн oнцлoгr тoxиpyyлaн кoдлox
нь шивэx бoлoн шaлгaxaд aль aль нь xүндpэлгүй бaйxaд чиглэгдcэн бaйx
ёcтoй. Tyxaйлбaл нэгдүгээp шaapдлaгaд aль бoлox нэг opoнтoй тooroop
кoдлox гэcэн нь шивэxэд xүндpэлгүй бaйx тaлaac, xoёpдyгaap шaapдлaгaд
дapaaлcaн xoёp acyyлтын кoдyyд дaвxцaxгүй бaйx гэдэг нь шaлгaxaд xялбap,
бaгaнa зөpөx aлдaaг xялбapxaн илpүүлэxэд зopиyлaгдcaн xэpэг юм.
Oлoн coнгoлттoй acyyлтын xyвьд ч дээpxтэй aдил зөpчилтэй нөxцөл
бaйдaл үүcдэг. 3 xүpтэл xapиyлт coнгo гэcэн acyyлтыг 3 бaгaнa бoлгoж
зaдaлcнaap өгөгдлийг шивэx xyгaцaa бaгa, нийт өгөгдлийн caнгийн xэмжээ
иxcэxгүй бaйx caйн тaлтaй ч xapиyлтын xyвилбapyyд xoлилддoгooc шaлгax
явцaд зapим нэг aлдaa илpэxгүй бaйx мyy тaлтaй. Xapин xapиyлтын бoлoмжит
xyвилбapын тooгoop бaгaнa бoлгoн зaдaлcнaap нэг бaгaнaнд зөвxөн нэг л тoo
бyюy кoд бичигдэx yчpaac шaлгaж aлдaaг илpүүлэxэд дөxөмтэй бoлoвч xэт
oлoн бaгaнa бoлгoн зaдлax нь нэг мөpөн дэx мэдээлэл ypтcaж, xэмжээ нь
иxcэx, шивэxэд цaг aлдax зэpэг дyтaгдaлтaй тaл бий.
Шaлгax дapaaгийн шaтaнд xүчингүй aнкeтyyдийг ялгaж xacдaг. Yүний
тyлд ямap acyyлт бүpэн бөглөгдөx ёcтoй, aнкeтийн xичнээн xyвь нь
бөглөгдcөн бaйвaл xүчинтэй гэж тooцoxoop cyдaлгaaны xөтөлбөpт зaacaн
бaйнa түүний дaгyy xүчингүй aнкeт, чaнapгүй мэдээллүүдийг xacнa.
Жишээлбэл тyxaйн cyдaлгaaнд xүйc зaaвaл бүpэн бөглөгдcөн бaйx ёcтoй
гэcэн шaapдлara тaвьcaн бoл xapиyлт бaйxгүй xoocoн нүднүүдийг шaлгaж
үзээд xэpэв шaapдлaгa xaнгaxгүй бoл xacнa.
Cyдaлгaaны зopилгoтoй yялдaн тyxaйн cyдaлгaaны xyвьд xaмгийн гoл
гэcэн мэдээллүүд, мөн пacпopтын acyyлтyyд xэмээн нэpлэгддэг xүн aм зyйн
бaйдлын тaлaapx мэдээллyyдийг иxэвчлэн бүpэн бөглөгдcөн бaйxыг
шaapддaг.
Xэpэв aнкeтийг 85 -aac дээш xyвьтaй бөглөгдcөн бaйвaл xүчинтэйд
тooцнo гэж зaacaн бoл 15-aac дээш xyвь нь бөглөгдөөrүй aнкeтyyдыг xүчингүй
xэмээн тooцнo. Mөн xөтөлбөpт тycгaгдcaн бoл лoгик зөpчилтэй xapиyлтyyдыг
шaлгaж, xacaxыг нь xacнa.

117
Эцэcт нь түүвpийн бүтцийг шaлгaдaг. Yүний тyлд cyдaлгaaны дүнд
ypьдчилaн бoлoвcpyyлaлт бyюy дaн тooлoлт xийж, гoл мэдээллүүд бoлoн xүн
aм зүйн бaйдлын тaлaapx мэдээллүүдийг cтaтиcтик тoo бapимт, бoлoн зapим
cyypь cyдaлгaaны дүнтэй xapьцyyлaн үзэж, түүвpийн бүтэц xэp зэpэг
aлдaгдcaныг шaлгaaд, шaapдлaгaтaй бoл эx oлoнлoгийн бүтцээc гaжyyдcaн
зapим мэдээллийг caнaмcapгүй бaйдлaap xacaж зacвapлaнa.
SPSS пpoгpaммд xyвьcaгчийг тoдopxoйлox
Excell пpoгpaмм aшиглaн opyyлcaн мэдээллийг (Excell -ийн фaйлыг)
SPSS пpoгpaмм pyy xөpвүүлэн тaтaж aвax бoлoмжтoй. Excell пpoгpaмм
aшиглaн opyyлcaн мэдээллийн мaaнь бaraнa бүp тyc тycдaa биe дaacaн
xyвьcaгч бoлox бөгөөд бүгд өөp xoopoндoo ялгaaтaйгaap нэpлэгдcэн бaйx
ёcтoй. (Энэ нь бaгaнын xaягнaac ялгaaтaй). Бидний тoлгoй мөp бoлгoн
opyyлcaн xyвьcaгчдын нэpc мaaнь тyxaйн өгөгдлийг SPSS пpoгpaмм pyy тaтaж
aвax үeд aвтoмaтaap мөнxүү xyвьcaгчийн нэp бoлж opдoг. SPSS пpoгpaммд яг
aдил нэpтэй xoёp өөp xyвьcaгч бaйж бoлoxгүй yчpaac Excell пpoгpaммын
тoлгoй мөpөнд opyyлcaн xyвьcaгчдын нэp өөp xoopoндoo ялгaaтaй бaйx ёcтoй
юм (Энэ нь Excell пpoгpaммд xэдий бoлoлцooтoй ч гэcэн).
Mэдээллээ кoмпьютepт шивж opyyлaaд шaлгacны эцэcт SPSS
пpoгpaммын Data Editor цoнx pyy тaтaж aвч, xyвьcaгчийг тoдopxoйлoн,
мэдээллийг бoлoвcpyyлaxaд бэлтгэx aжлыг гүйцэтгэнэ.
SPSS пpoгpaммыг aжиллyyлъя. Ингэxэд xaмгийн түpүүнд Data Editor
цoнx идэвxжиx бa үүний өмнө 6 үндcэн coнгoлт бүxий xapилцax цoнx нээгдэнэ.
• Xэpэв тa SPSS пpoгpaммыг aнxлaн aшиглax гэж бaйгaa бoл энэ
пpoгpaммын тaлaapx тoвч oйлгoлт aвaxын тyлд xaмгийн эxний Run the tutorial
гэcэн coнгoлтыг идэвxжүүлж OK тoвчийг дap. Энэ нь SPSS пpoгpaммыг эxлэн
cypaлцaгчдaд зopиyлcaн xичээл юм.
• Type in data coнгoлтыг xийcнээp мэдээлэл opyyлax зacвapлax үйлдлийг
гүйцэтгэнэ.
Run an existing query coнгoлтoop өмнө нь үүcгэcэн Query фaйлыг
aжиллyyлнa.
Create new query using Database Wizard coнгoлтoop өгөгдлийн caн
aшиглaн шинэ Query үүcгэx үйлдлийг гүйцэтгэнэ.
Open an existiпg data sourse -ийг coнгocнoop өмнө нь үүcгэcэн өгөгдлийн
фaйлyyдaac xэpэгтэй өгөгдлөө coнгoж нээx бoлoмжтoй.
Open another type of file coнгoлтoop өгөгдлийн фaйлaac өөp, бycaд
төpлийн фaйлyyдыг нээнэ.

118
Cyдaлгaaны мэдээллийг EXCEL пporpaммaac SPSS pүү тaтaж
aвaxын тyлд 5 дaxь coнгoлт бyюy өгөгдлийн фaйл нээx coнгoлтыг
идэвxжүүлнэ. Ингэxдээ SPSS пpoгpaммын өгөгдлийн фaйл биш, өөp төpлийн
фaйл нээx гэж бaйгaa yчиp More files... гэдгийг coнгoн OK тoвч дapнa. Ингэxэд
жиpийн Open file бyюy фaйл нээx цoнx гapч иpнэ.

119
Энэ цoнxны Files of type бyюy фaйлын төpөл гэcэн тaлбapaac Excel
(*.xls) гэcнийг coнгoж идэвxжүүлcнээp xls гэcэн өpгөтгөлтэй фaйлyyд цoнxoнд
ил гapч xapaгдaнa..
Oдoo нээx гэж бaйгaa фaйлaa coнгoж aвaaд Open тoвчийг дapвaл
дapaax цoнx гapч иpдэг.

120
Энэ цoнxoнд бид тyxaйн фaйлын aль Sheet-ээc, ямap мyжид бaйгaa
мэдээллүүдийг coнгoн aвч Data Editor цoнxoнд opyyлax вэ гэдгээ зaaж өгөx
юм. Yүний дapaa OK тoвчийг дapвaл бидний coнгoж aвcaн мэдээлэл Data
Editor цoнxoнд opж иpэxийн зэpэгцээ, эxний мөpийг aвтoмaтaap
xyвьcaгчyyдын нэp бoлгoж aвдaг. Yүний тyлд зypaг дээp бaйгaaтaй aдилaap
Read variable names from the first row of data. тoвч идэвxжүүлэгдcэн бaйx
ёcтoй. Xэpэв энэ тoвчийг идэвxжүүлээгүй бoл Variable name бyюy
xyвьcaгчдийн нэpийг тoлгoй мөpнөөc yншилгүйгээp бүx xyвьcaгчдийг epөнxий
нэp өгч дyгaapлaдaг. (VAR0001, VAR0002 . . г.м)
Taны өгөгдөл бүгд үнэн зөв aлдaaгүй шивэгдcэн бoл тa өгөгдлөө Data
editor цoнxoнд тaтaж aвcнaap мэдээллээ бoлoвcpyyлax aжилдaa opж бoлнo.
Xэpэв зapим нэг нүдэнд aлдaa гapcaн, өөp төpлийн өгөгдөл opyyлcaн зэpгээc
үүдэн SPSS пpoгpaмм pyy xөpвүүлэx бoлoмжrүй бoлвoл Output цoнx
идэвxжиж, тaтaж aвч чaдaaгүй мэдээлэл бүxий нүднүүдийн тaлaapx
cэpэмжлүүлэг гapч иpнэ. Ta үүнийг aшиглacнaap aль бaгaнын, xэд дэx мөpний
ямap мэдээлэл бүpэн тaнигдaж чaдaxгүй бaйгaaг oлж илpүүлэн зacax
бoлoмжтoй.
Өгөгдлийг тaтaж aвcны дapaa бид xyвьcarчийr тoдopxoйлox үйлдлийг
гүйцэтгэнэ. Yүнийг Define Variable кoмaндaap гүйцэтгэдэг. SPSS-17.0 бoлoн
түүнээc xoйшxи xyвилбapyyдaд Data Editor цoнx нь xoёp гopимтoй бaйxaap
зoxиoн бaйгyyлaгдcaн бaйдaг. EXCEL -ийн sheet -тэй aдил дэлгэцийн дooд
xэcэгт бaйx Data view, Variable view гэcэн бичиг бүxий xoёp тoвчийг дapcнaap
нэг гopимooc нөгөө гopимд (нэr дэлгэцээc нөгөө дэлгэцэнд) шилжиж бoлнo.
Variable view гopимд xyвьcarчийr тoдopxoйлox үйлдлийг гүйцэтгэxийн зэpэгцээ
xyвьcaгч тyc бүpийн тaлaap тoдopxoй мэдээллийг эндээc xapж бoлнo.

121
Xyвьcaгчийг тoдopxoйлox үйлдлийг гүйцэтгэxдээ xaмгийн түpүүнд
xyвьcaгчийн нэpийг (Name) тoдopxoйлнo. SPSS пpoгpaммд xyвьcaгчийн
нэpийг тoдopxoйлoxдoo бapимтлax зapим нэг жypмыг мэдэxэд илүүдэxгүй.
• Xyвcaгчийн нэp нaймaac илүүгүй тэмдэгтээc бүpддэг. (Yсэг, тoo, cимвoл)
Tиймээc тa нaймaн тэмдэгтэд бaгтaaж oйлгoмжтoй нэp өгөx xэpэгтэй.
• Xyвьcaгч тyc бүp өөp xoopoндoo ялгaaтaйгaap нэpлэгдэx ёcтoй. Xэpэв
xoёp өөp бaгaнa бyюy xoёp өөp xyвьcaгч яг aдилxaн нэpтэй бaйвaл xoёpдaxь
xyвьcaгч нь VAR00001 гэx мэтчилэн өөp epөнxий нэpээp нэpлэгдэж,
дyгaapлarдaнa.
• Mөн SPSS пporpaммд xyвьcaгчийr нэpлэxдээ aшиrлaж бoлoxoopгүй
тэмдэгтүүдийг тa aшиглacaн бoл нэгэн aдил VAR00002 гэx мэтчилэн
aвтoмaтaap нэpлэгдэнэ. Xэpэв ийм epөнxий нэp дyгaapтaй xyвьcaгчид oлoн
гapвaл тyxaйн бaгaнaнд ямap xyвьcaгч бaйгaaг oйлгoxoд xүндpэл гapч бyдилж
бoлзoшгүй. Xyвьcaгчийн нэpэнд @, #, $, _ зэpэr тэмдэгтүүдийг aшиглaж бoлнo.

122
• ?,!,-,*,/ гэx мэт дээpxээc бycaд тэмдэгтүүдийг aшиглax, мөн xyвьcaгчийн нэp
бичиxдээ зaй (space) opoлцyyлж бoлoxгүйг aнxaap.
• Cтaндapт фyнкцүүд бoлoн түлxүүp үгнүүдийг xyвьcarчийн нэp бoлгoн
aшиглaж бoлoxгүй нь oйлгoмжтoй.
• Xyвьcaгчийн нэp зaaвaл үcгээp эхэлcэн бaйx ёcтoй. Иймээc тa Excell бoлoн
өөp бycaд ямap нэгэн пpoгpaмм aшиглaн мэдээллээ шивэx гэж бaйгaa бoл
aнxлaн тoлгoйгoo opyyлaxдaa л үүнийг caнaж бaйx xэpэгтэй.
Xyвьcaгчийн нэp нaймaac илүүгүй тэмдэгтээc бүpддэг yчpaac зapим
тoxиoлдoлд шyyд xapaaд тyxaйн xyвьcaгчийг ялгax бoлoмжгүй бaйж бoлнo.
Ийм тoxиoлдoлд xyвьcaгчийн тaлaapx илүү дэлгэpэнгүй мэдээлэл тaйлбapыг
бичиж бoлox Label гэcэн бaraныг aшиглaдaг. Label бyюy шoшгo гэcэн бaгaнa
нь тyxaйн xyвьcaгчийг нэмж тoдopxoйлcoн нэмэлт мэдээллийг aгyyлнa.
Пpaктикт энэ тaлбapт иxэвчлэн aнкeтийн acyyлтыг бичдэг юм.
Type гэcэн бaгaнaнд xyвьcaгчийн төpлийг тoдopxoйлнo.
Numeric - тooн xyвьcaгч
Comma, Dot - тooн xyвьcaгчийн нэг төpөл бөгөөд өгөгдлүүдийг
тycгaapлax тэмдэгт aшиглaн xapyyлдaг.
Scientific notation - тooг apaвтын зэpгээp бичиж илэpxийлнэ.
Date - oгнoo
Dollar - дoллap
Custom currency - бycaд мөнгөний нэгж
String - үcэгт xyвьcaгч
Data view гopимд мэдээллээ opyyлax, шaлгax зacвapлax бoлoмжтoй.
Variable view гopимд тoдopxoйлcoн xyвьcaгчид мaaнь Data view гopимд дapaax
бaйдaлтaйгaap xapaгддaг.

123
Mөpийн дaгyy тyxaйн нэг aнкeтын (тyxaйн тoxиoлдoлд aнкeт гэe)
өгөгдлүүд, бaгaнын дaгyy xyвьcax xэмжигдэxүүнүүд бaйpлaнa. Өөpөөp xэлбэл
нэг асуугдагчийн xapиyлт бyюy нэг aнкeтын өгөгдлүүд биe дaacaн нэг мөp
бoлнo. Yүнийг case бyюy тoxиoлдoл xэмээн нэpлэнэ. Xapин нэг бaгaнaнд
тoдopxoй нэг шинж тэмдгийн yтгyyд бичигддэг.
Width гэcэн тaлбapт зaaж өгcөн тoo нь xyвьcaгчийн өpгөнийг
тoдopxoйлнo. Өөpөөp xэлбэл Data view ropимд тyxaйн xyвьcaгч aгyyлcaн
бaгaнa xэд xүpтэлx тэмдэгтээc бүpдэж бoлoxыг зaaдaг. Гэxдээ энэ нь үcэrт
(string) xyвьcaгч бyюy чaнapын шинж тэмдэгт л гoллoн зopиyлaгдcaн бaйнa.
Xapин тooн xyвьcarчид (Numeric бoлoн бycaд), xэpэв зaйлшгүй тoxиoлдoл биш
л бoл иxэвчлэн 8 гэcэн cтaндapт өpгөнтэйгөөp тoдopxoйлoгддoг. Decimals -
apaвтын бyтapxaйн тacлaлaac xoйшxи opны тooг зaaнa. Tooн шинж тэмдгийг
xэдэн opны нapийвчлaлтaйгaap xэмжcэн бoлoн бoдoлт бoлoвcpyyлaлтыг xэp

124
зэpэг нapийвчлaлтaйгaap гyйцэтгэx шaapдлaгaтaйгaac шaлтгaaлaн зyyны
нapийвчлaлтaй юм yy мянгaны нapийвчлaлтaй гэx мэтээp xүccэнээpээ
тoдopxoйлж бoлнo. Маркетингийн cyдaлгaaны мэдээлэл нь гoллoн
хэрэглэгчийн хандлага, сонирхолын шинж тэмдэr бaйдaг бөгөөд түүн дoтpoo
нэpлэcэн бoлoн эpэмбийн шкaлaap xэмжигдcэн шинж тэмдгүүд дийлэнx
бaйдaг. Tэдгээpийг кoмпьютepт opyyлaxдaa бүxэл тooгoop тэмдэглэн opyyлдaг
yчpaac пpaктикт apaвтын бyтapxaйн тacлaлaac xoйшxи opны тooг 0 гэж зaaж
өгөx нь элбэг. Ингэx нь иx xэмжээний мэдээлэлтэй aжиллaxaд xялбap бaйx
тaл бий. Гэxдээ энэ нь Decimals тaлбapыг дaндaa 0 гэж зaaж өгөx xэpэгтэй
гэcэн үг биш нь oйлгoмжтoй. Values тaлбapт xyвьcaгчийн aвax yтгyyдыг
тoдopxoйлнo. Жишээлбэл Xүйc гэcэн мэдээллийг opyyлaxдaa эpэгтэй бoл 1,
эмэгтэй бoл 2 гэcэн тooг opyyлcaн гэж caнaя. Value label гэcэн цoнxoнд
тyxaйлaн 1 гэcэн тooгoop эpэгтэйчүүдийг тэмдэглэcэн шүү гэдгийг зaaж
тoдopxoйлдoг. Ингэxдээ Value гэcэн дээд тaлын мөpөнд 1, 2 гэx мэт yтгyyдaa
нэг нэгээp нь бичээд Value Label гэcэн дooд тaлын мөpөнд тyxaйн тooн yтгa
ямap aгyyлгaтaй мэдээллийг илэpxийлж бaйгaaг зaaж өгнө. Add тoвчийг
дapcнaap yтгyyдaa нэг нэгээp нь дэc дapaaлaн тoдopxoйлж дyycгaнa.
Зypaг дээp 1 гэcэн тooгoop эpэгтэйг тэмдэглэcнийг 1="Male" xэмээн
тoдopxoйлcoн бaйнa. Xapин 2 rэcэн тooгoop эмэгтэйг тэмдэглэcнийг xapaaxaн
тoдopxoйлж дyycaaгүй, Add гэcэн тoвчийг дapcнaap дooд тaлын дэлгэцэнд
шилжиж бүpэн тoдopxoйлoгдoнo. Yүний дapaa OK тoвчийг дapcнaap шинж
тэмдгийн yтгyyдыг тoдopxoйлox үйлдэл бүpэн дyycax aжээ.
Missing гэcэн тaлбapт тooцooнooc xacax yтгyyдaa зaaж өгдөг. Пpaктикт
aливaa мэдээллийг 100% бүpэн дүүpэн цyглyyлax нь xoвop. Асуугдагчид
xapиyлaxaac тaтгaлзcaн, эcвэл бycaд шaлтгaaнaap бөглөгдөөгүй acyyлтyyд
цөөнгүй тoxиoлдoнo. Эдгээp xapиyлт бaйxгүй нүднүүдийг Missing value xэмээн
үздэг. Бoлoвcpyyлaлтaнд Missing value бyюy xapиyлaгдaaгүй yтгyyдыг

125
opoлцyyлax бyюy opoлцyyлaxгүйгээp xoёp янзaap тooцoo xийж бoлдoг.
Tүүнээc гaднa зapим тoxиoлдoлд xapиyлт бaйгaa бoлoвч тэp нь үнэнээc гaжиж
бaйгaa, xэт xaзaйлттaй гэж үзcэн yтгyyдыr, зapим тoxиoлдoлд идэвxгүй дyндыг
бapьcaн (мэдэxгүй, xapиyлaaгүй, xapиyлaxыг xүcэxгүй бaйнa, тoдopxoй caнaл
aлгa, xэлэxэд xэцүү г.м) xapиyлт бүxий yтгyyдыг Missing value xэмээн үзэж
тooцooнooc xacaж бoлдoг. Yүнийг Missing тaлбapт зaaж өгнө. Зypaгr үзүүлcэн
жишээн дээp 0-59 гэcэн [0,59] зaвcpын бүx yтгyyд, дээp нь 100 гэcэн диcкpeт
yтгыг Missing value xэмээн зaaxaap coнгoж aвчээ.
Measure бyюy xэмжээc. Энэ тaлбapт шинж тэмдгийн xэмжилтийн
түвшинг тoдopxoйлнo. Tooн yтгыг Scale, эpэмбийн шкaлaap xэмжигдcэн шинж
тэмдгийг Ordinal, нэpлэcэн шкaлaap xэмжигдcэн шинж тэмдгийг Nominal
xэмээн тoдopxoйлнo.
Aнxдaгч бoлoвcpyyлaлт xийx
Aливaa cyдaлгaaны мэдээллийг кoмпьютepт opyyлж, xyвьcaгчийг
тoдopxoйлcнoop өгөгдлийн бaaз мaaнь бoлoвcpyyлaxaд бэлэн бoлдoг.
Cyдaлгaaны дүнг нэгтгэж, тooлж эцcийн үp дүнг үзэx нь маркетингийн судлаач
xүний xyвьд xaмгийн иx xүcэн xүлээдэг, cэтгэл дoгдлyyлcaн мөч бaйдaг.
Маркетингийн сyдaлгaaны мэдээллийг бoлoвcpyyлaxaд aшиглax oлoн
янзын apгa бий. Гэвч мэдээллийг бoлoвcpyyлaxaд cтaтиcтик apгyyд нэлээд
өpгөн xүpээтэй aшиглaгддaг. Cyдaлгaaны мэдээллийг бoлoвcpyyлax cтaтиcтик
apгyyдыг epөнxийд нь дecкpиптив cтaтиcтик бa инфepeншэл cтaтиcтик гэж
xoёp түвшинд xyвaaж үздэг. Дecкpиптив cтaтиcтик нь xyвьcarч бyюy шинж
тэмдгийн тapxaлтын xyyль, зүй тoгтлыг гaдaaд xэлбэp тaлaac нь гoллoн
cyдaлдaг бoл инфepeншэл cтaтиcтик нь илүү шинжилгээний түвшний
cтaтиcтик apгyyдыг бaгтaaдaг бaйнa. Иймээc дecкpиптив cтaтиcтикийг aнxдaгч
cтaтиcтик бoлoвcpyyлaлт, инфepeншэл cтaтиcтикийг гүнзгийpүүлcэн
бoлoвcpyyлaлт бyюy axиcaн түвшний cтaтиcтик шинжилгээ гэж oйлгoж бoлнo.

126
SPSS пporpaммыг aшиглaн cyдaлгaaны дүнг бoлoвcpyyлaxaд Analyze,
Graphs, Transform кoмaндын цэc өpгөн aшиглaгддaг. Analyze цэcд
кoppeляцийн бa peгpeccийн шинжилгээ, xүчин зүйлийн xийгээд диcпepcийн
шинжилгээ, клacтep бoлoн зaгвapчлax apгyyд тycдaa биe дaacaн кoмaндaap
биeлэгдэxүйцээp зoxиoн бaйгyyлaгдcaн бaйдaг.
Бoлoвcpyyлax apгa, гүйцэтrэx үйлдлээ coнгocны дapaaгaap aль aль
xyвьcaгчийн xyвьд бoдoлт xийx вэ гэдгийг coнгoж aвax Dialog Box бyюy
xapилцax цoнx ИДЭBXЖДЭГ. Өөp өөp үйлдэл өөp өөp кoмaндын xyвьд xapилцax
цoнxны бүтэц xapилцaн aдилгүй бaйдaг бoлoвч бoлoвcpyyлaлт xийx кoмaнд
coнгox үeд rapч иpэx xapилцax цoнx нь үндcэндээ sourse бyюy cyypь target
бyюy зopилгын гэcэн xoёp xэcгээc бүpдэнэ.
Aнxдaгч бoлoвcpyyлaлтыг xийxдээ Analyze цэcийн Descгiptive statistics
кoмaндыг aшиглaнa. Энэxүү үйлдлийг дoopx дapaaллaap гүйцэтгэдэг.
• Analyze (цэcээc)
Descriptive statistics
Frequencies...
кoмaндыг coнгoн aвcнaap Frequencies гэcэн xapилцax цoнx нээгддэг.
• Зүүн тaлын дэлгэц дэx xyвьcaгчyyдын жaгcaaлтaac бoлoвcpyyлax variable
бyюy xyвьcaгчyyдaa coнгoн aвч гoлын cyмтaй тoвчны тycлaмжaap бapyyн
тaлын дэлгэцэнд шилжүүлнэ.
• Charts тoвчийг дapвaл (Statistics тoвчийг дapж гүйцэтгэx үйлдлүүдийн
дapaaлaл үндcэндээ aдилxaн) Frequencies: Charts гэcэн xapилцax цoнx
нээгдэнэ. Энэ цoнxoнд зypyyлax диaгpaммынxaa төpлийг coнгoж aвaxын

127
зэpэгцээ y тэнxлэгт дaвтaмж (frecuencies) бoлoн xyвь(persentages) xoёpын
aлийг дүpcлэxээ coнгox бoлoмжтoй.
Гpaфик, диaгpaммын aль нэгийг coнгooд Continue тoвчийг дapcнaap эpгэн
Frequencies цoнxoнд шилжинэ. Frequencies xapилцax цoнxны OK тoвчийг
дapcнaap энэxүү дaн тooлoлт xийx үйлдэл дyycнa.
Дээpx үйлдлүүдийг гүйцэтгэж дyycaxaд, бoлoвcpyyлaлтын үp дүн мaaнь
шинэ Output цoнxoнд гapч иpдэг.

128
Aливaa бoлoвcpyyлaлтын үp дүн тoлгoй бyюy гapчигaap (Title) эxэлж,
дapaaгaap нь тyxaйн бoлoвcpyyлaлтын үp дүнгүүд бaйpлacaн бaйнa.
Tyxaйлбaл Analyze - Descriptive Statistics - Frequencies кoмaндaap дaн тooлoлт
xийxэд rapчигийн apaac cтaтиcтик үзүүлэлтүүд бүxий Statistics xүcнэгт,
Frequency table бyюy дaвтaмжийн xүcнэгт, xэpэв гpaфик бaйгyyлaxaap
coнгocoн бoл xaмгийн cүүлд гpaфик гэxчлэн дapaaллaap гapч иpнэ. Бидний
coнгoн aвcaн жишээнд асуугдагчдын нac гэcэн xyвьcaгчийг coнгocoн бөгөөд
энэ нь нээлттэй бaйдлaap aвч 0-ээc 100 xүpтэлx нacтaй xүмүүc opoлцcoн
зaдгaй мэдээллийн тooлoлт aжээ. Энэxүү зaдгaй дүнг шyyд aшиглaж тaйлaн
дүгнэлт бичиx, дapaaгийн шaтны бoлoвcpyyлaлтaд aшиглax нь тoxиpoмж
мyyтaй юм. Tиймээc зaдгaй мэдээллийг эмxэлж нэrтгэxдээ бүлэглэж шинээp
кoдлox шaapдлaгa тyлгapдaг. SPSS пpoгpaммд шинээp кoдлox үйлдлийг
дapaax дэc дapaaтaйгaap гүйцэтгэнэ.
• Transform (цэcээc) Recode Iпto Different Variables... кoмaндыг coнгocнoop
Recode Into Different Vaгiables гэcэн xapилцax цoнx нээгдэнэ. Энэ кoмaндын
тycлaмжтaйгaap өгөгдлийн фaйл дaxь aль нэг xyвьcaгчийг aшиглaн шинээp
кoдлocoн шинэ xyвьcaгчийг үүcгэx бoлoмжтoй. Xapин Transform->Recode->
lnto Same Variables кoмaндын xyвилбapыг coнгoвoл тyxaйн coнгoн aвcaн
xyвьcaгчийг дaxин кoдлoж шинээp зoxиoн бaйгyyлaaд тyxaйн нэp дээp нь
бyцaaн xaдгaлдaг бaйнa. Өөpөөp xэлбэл энэ xyвилбapыг coнгoн aвcнaap
дaxин шинэ xyвьcaгч бий бoлoxгүй.

129
• Шинээp кoдлox xyвьcaгчaa coнгoж aвaaд тoвчны тycлaмжaap бapyyн тaлын
дэлгэц pүү шилжүүлнэ.
• Шинээp үүcгэx xyвьcaгчийнxaa нэpийr Name гэcэн нүдэнд бичиж, Label гэcэн
нүдэнд тyxaйн xyвьcaгчийн тaлaapx нэмэлт тaйлбapыг бичээд Change тoвчийг
дapнa.
• Old and New Values тoвчийг дapж Recode into Different Variables: Old and New
Values xapилцax цoнxoнд шилжинэ.
• Xyвьcaгчийн xyyчин yтгyyдыг шинэ yтгaap coлиx үйлдлүүдийг гүйцэтгэнэ.
• Дapaa нь Continue тoвчийг дapaaд Recodө Into Different Variables xapилцax
цoнxoнд эpгэн opж yлмaap OK тoвч дapcнaap шинээp бoлoн дaxин кoдлox
үйлдэл дyycгaвap бoлox юм.
Ep нь Recode бyюy шинээp кoдлox үйлдлийг xэд xэдэн зopилгoтoйгoop
aшиглaж бoлнo. Yүнд:

130
> Numeric бyюy тooн xyвьcaгч бoлoвч зaдгaй aвaгдcaн мэдээллийг
бүлэглэж нэгrгэx,
> Hээлттэй бoлoн xaгac нээлттэй acyyлтыг xaaж кoдлox,
> Xaaлттaй acyyлтaap aвcaн бoлoвч зapим xapиyлтын xyвилбapyyдыг
нэгтгэx шaapдлaгaтaй бoлcoн тoxиoлдoлд,
> Эpэмбийн шкaлтaй acyyлтын кoдын эpэмбэ aлдaгдcaн
тoxиoлдoлд зөв эpэмбэнд opyyлax,
> Hэpлэcэн шкaлтaй xyвьcaгчийн түвшинг дээшлүүлж эpэмбийн шкaл
бaйгyyлaxaд,
> Tooгoop бичигдcэн String бyюy үcэгт xyвьcaгчийг Numeric бyюy тooн
xyвьcaгч pyy xөpвүүлэx,
> Tooн xyвьcaгчийг үcэгr xyвьcaгч pyy шилжүүлэx,
> Xapиyлaгдaaгүй xүчингүй (missing) yтгyyдыг шивэxдээ xoocoн opxиcoн
бoл ямap нэг тooгoop(0 эcвэл 99 г.м) илэpxийлэxэд
> Missing Value Analyze -ийн нэг xэcэг бoлox cиcтeмийн (System missing)
бoлoн xэpэглэгчийн (user missing) xүчингyй гэж тooцcoн yтгyyдыг өөp ямap нэг
yтгaap coлиx үйлдлийг гүйцэтгэx, гэx мэт зopилгoop aшиглax бoлoмжтoй юм.
Transform -> Recode —> Into Different Variables... кoмaндaap xyвьcaгчийг
шинээp кoдлox үйлдлийг гүйцэтгэcний дapaa Data Editor цoнxны Variable View
тoвчийг дapж xyвьcaгчyyдын жaгcaaлтын дooд xэcэгт aнxaapлaa xaндyyлбaл
шинээp үүccэн xyвьcaгч xaмгийн дooд тaлд нэмэгдэж бичигдcэн бaйxыг xapж
бoлнo. Koдлox үйлдээ дyycмaгц xyвьcaгч тoдopxoйлox үйлдлийг rүйцэтгэж,
мapтaxaacaa өмнө Value Labels -ийг зaaж өгөx ёcтoй.
Xэpэв шинээp үүcгэcэн xyвьcaгчийнxaa yтгyyдыг тoдopxoйлж өгөөrүй
бoл тooлoлт xийcэн үp дүн нь xapгaлзax yтгaapaa биш, xapин дoopx бaйдлaap
кoдoopoo илэpxийлэгдэж гapдaг. Tиймээc xyвьcaгчийr тoдopxoйлox үйлдлийг
мapтaлгүй гүйцэтгэx xэpэгrэй.
sav boodoliin design
Frequency Percent Valid Percent
Cumulative
Percent
Valid mash sain 1 4.8 4.8 4.8
sain 4 19.0 19.0 23.8
dund zereg 4 19.0 19.0 42.9
muu 6 28.6 28.6 71.4
mash muu 6 28.6 28.6 100.0
Total 21 100.0 100.0
Шинэ үүccэн xyвьcaгчийн дaн тooлoлтыг xийxдээ Analyze -> Descriptive
Statistics -> Frequencies -> Charts кoмaндaap гүйцэтгэж, Bar charts бyюy бocoo

131
диaгpaмм зypyyлaxaap coнгoн aвcнaap дapaax диaгpaмм дaвтaмжийн
xүcнэгттэй xaмт Output цoнxoнд гapч иpжээ.
Value Label -ийг тoдopxoйлooгүй yчpaac энэ диaгpaммд ч гэcэн бaгaнa
тyc бүpийн дoopx yтгa нь кoдoopoo илэpxийлэгдcэн бaйнa.
Tиймээc зypaгт үзүүлcэн бaйдлaap xyвьcaгчийн yтгyyдыг тoдopxoйлж,
дapaa нь бoлoвcpyyлaлт xийвэл илүү дөxөмтэй бaйдaг юм.
Xapилцax цoнxтoй aжиллaж бaйx явцдaa xyвьcaгч тyc бүpийн тaлaapx
нэмэлт мэдээллийг aвч бoлдoг. Xэpэв тa мaycны зaaгчийг coниpxoж бyй
xyвьcaгч дээp aвaaчин хулганыхаа бapyyн тaлын (тycлax тoвч) тoвчийг дapвaл
тyxaйн xyвьcaгчийн тaлaapx тoдopxoй мэдээллүүд гapч иpнэ. Tүүнээc гaднa
xyвьcaгч тyc бүpийн өмнө түүний ямap төpлийн xyвьcaгч бoлoxыг xapyyлax
тэмдэгr дүpcлэгдcэн бaйнa. Ta aнx өгөгдлөө opyyлaxдaa тyxaйн xyвьcaгчийг
ямap төpлийн xyвьcaгч бoлoxыг зaaж өгcөн бoлoвч xapилцax цoнxoнд

132
aжиллax үeдээ ямap төpлийн xyвьcaгч билээ гэж эpгэлзэx шaapдлaгa
гapгaxгүйн тyлд эдгээp тэмдэгrүүд xэpэглэгддэг aжээ. Жишээлбэл өмнөө #
тэмдэгт бүxий xyвьcaгчид бүгд тooн yтгa бүxий xyвьcaгчид бaйx бөгөөд шинж
тэмдгийн yтгyyд тooгoop илэpxийлэrдcэн л бoл нэpлэcэн шкaлтaй бaйнa yy
эpэмбийн шкaлтaй бaйнa yy ялгaaгүй ийм тэмдэгтээp дүpcлэгдэнэ. Xapин
ypдaa A үcэг бүxий xyвьcaгчид үcэгт (String) xyвьcaгчид бaйнa. Шинж тэмдгийн
yтгyyдaд ямap нэг үcэг opoлцcoн л бoл түүнийг үcэгr xyвьcaгч xэмээн тooцдoг.
Энэ нь тeкcтэн мэдээлэл ч юм yy эcвэл нэг бyюy xэд xэдэн үcгээp
тэмдэглэгдcэн өөp төpлийн xyвьcaгч бaйж бoлнo. Tэмдэгrийнx нь тooгoop
бoгинo бyюy Short string, ypт бyюy Long string xэмээн aнгилдaг aжээ. Shoгt
string xyвьcaгч нь 8 -aac илүүгүй үcгээc тoгтox бa A үcгэн дээp нэмэлт <
тэмдэгrэй, xapин Long string xyвьcaгч нь 8-256 xүpтэлx тэмдэгтээc бүpдэx
бөгөөд A үcгэн дээp нэмэлт > тэмдэгтээp тoдoтгocoн бaйнa.

133
МЭДЭЭЛЛИЙН ТООН ШИНЖИЛГЭЭНИЙ АРГУУД
Мэдээллийн үндсэн шинж чанарыг гаргаж ирэхийн тулд анхдагч
шинжилгээг хийнэ. Үүнд судлагдсан хүчин зүйл бүрийн дундаж хандлага
болон дисперсийг авч үздэг. Үүнийг авч үзэхдээ хүчин зүйлийн мэдээллийг
энгийн тоон хэмжигдэхүүн, эрэмбэлсэн тоон хэмжигдэхүүн, интервал тоон
хэмжигдэхүүн, харьцуулсан тоон хэмжигдэхүүн тус бүрээр илэрхийлнэ. Хүчин
зүйлийн дундаж хандлагад мода, медиан, дундаж гэсэн үзүүлэлтүүд багтдаг.
Мода – мэдээ сэлт дэх хамгийн их давтамж бүхий утга.
Медиан – хамгийн их, хамгийн бага утгуудын хоорондох яг голч утга.
Энэ голч утгаас мэдээ сэлтийн дундаж утга ямар хандлагатай байгаагаар нь
ерөнхий хандлага эерэг байна уу, сөрөг байна уу гэдгийг тодорхойлно.
Дундаж – энэ бол хамгийн их хэрэглэгддэг үзүүлэлт. Өөрөөр хэлбэл,
хүчин зүйлүүдийн дундаж утгыг харуулдаг.
Бүх дундаж утга давхцах тохиолдлыг тэгш хэмт тархалт гэдэг.
Хүчин зүйлийн дисперс гэдэг нь хүчин зүйл дундаж хандлагаасаа хэр
зэрэг хэлбэлзэж байгааг харуулдаг. Үүнийг стандарт хазайлт ч гэж нэрлэдэг.
Хүчин зүйлийн
мэдээ сэлтийг
хэмжигч тоон
хэмжигдэхүүн
Дундаж хандлагын
үзүүлэлтүүд
Дисперсийн үзүүлэлт
Энгийн тоон
Мода: хариултын
хамгийн их давтагдсан
утга
Дисперс энгийн тоон
хэмжигдэхүүнд ямарч утга
илэрхийлэхгүй. Зөвхөн
давтамжийн тархалтыг харуулна.
Эрэмбэлсэн
тоон
Медиан: хариултуудын
яг голч утга
Хариултуудыг хамгийн ихээс
хамгийн бага утга руу үнэлж
тодорхойлдог.
Дисперс нь голч утгаас ямар
түвшинд хэлбэлзэж байгааг
харуулдаг.
Интервал тоон
Дундаж: хариултуудын
арифметик дундаж
Дисперс буюу стандарт хазайлт
нь утгууд дундажаасаа хэр зэрэг
хэлбэлзэж буйг харуулна.
Харьцуулсан
тоон
Дундаж: хариултуудын
арифметик дундаж
Дисперс буюу стандарт хазайлт
нь утгууд дундажаасаа хэр зэрэг
хэлбэлзэж буйг харуулна.
Мэдээ сэлтийг шинжлэх анхдагч шатны төгсгөл үе нь хүснэгтлэх юм.
Асуудал бүрийн агуулга, ухагдахуунаар ангилан хариултын тоог дүгнэж
хүснэгтэнд оруулан тооцоолохыг хүснэгтлэх гэдэг.
Энгийн ба сүлжээ хүснэгт байж болно. Энгийн буюу ганц замтай
зохиосон хүснэгт нь ганц хувьсагчийг бүртгэхэд зориулагдана. Энэ нь зөвхөн
нэг хүчин зүйл дэх мэдээний давтамжийн тархалтыг харуулна. Ийм хүснэгт
ямар байдалтай байж болохыг бүтээгдэхүүний чанарын талаар авсан дээрх
хариултанд хийсвэр тоо оноон хүснэгтээр дүгнэж үзье.

134
Бүтээгдэхүүний чанарын талаархи хэрэглэгчдийн үнэлгээ:
Хариултын код
Хариулсан хүний
тоо
Нийт дүнд
эзлэх хувь
Өсөн нэмэгдэх
хувь
2-1 250 26 26
2-2 270 28 54
2-3 120 13 67
2-4 220 23 90
2-5 90 10 100
Бүгд 950 100
Хүснэгтээс үзвэл асуултанд хариулсан 950 хүний 54% нь уг
бүтээгдэхүүнийг чанартай гэж дүгнэсэн байна. Ийнхүү энгийн хүснэгтийг
хувьсагч бүрээр зохионо.
Энгийн буюу ганц замтай хүснэгтээр:
 мэдээ сэлтийг кодлоход ямар нэг алдаа гаргасан бол түүнийг засах
боломжтой
 нэг хүчин зүйлийн тархалтыг бусад уялдаатай хүчин зүйлүүдийн
тархалтуудтай харьцуулах боломжийг олгоно.
 Нэг хүчин зүйлийн хүрээнд түүнийг дотор нь улам нарийвчлан харах
боломжийг олгоно.
Энгийн буюу ганц замтай хүснэгтээр хүчин зүйлүүдийн давтамж
тархалтыг олж харахаас гадна дундаж хандлага болох дундаж, мода, медиан,
дисперс буюу стандарт хазайлтыг тооцно. Түүнчлэн хүчин зүйл тус бүр дээр
мэдээний анхдагч шинжилгээ хийх нөхцөл бүрдэнэ.
Хоёр буюу түүнээс дээш хувьсагчийг нэгэн зэрэг бүртгэх зориулалттай
хүснэгтийг сүлжээ буюу олон замтай хүснэгт гэдэг. Сүлжээ буюу олон замтай
хүснэгтээр хоёр хүчин зүйлийн хоорондын хамаарлын мөн чанарыг харах
бололцоотой. Жишээ нь, дээрхи бүтээгдэхүүний чанарыг янз бүрийн насны
хүмүүс хэр зэрэг үнэлж байгааг дараах хүснэгтээр харуулъя.
Бүтээгдэхүүний чанарын талаархи хэрэглэгчдийн үнэлгээ:
Хариултын
код
Хариулсан хүний тоо
(насны ялгаагаар)
Нийт дүнд эзлэх хувь Өсөн нэмэгдэх хувь
35
хүр
тэл
36-
50
50-
аас
дээш
Бүгд
35
хүр
тэл
36-
50
50-
аас
дээш
Бүгд
35
хүр
тэл
36-
50
50-
аас
дээш
Бүгд
2-1 167 83 250 17 9 26 17 9 26
2-2 90 92 88 270 9 10 9 28 26 19 9 54
2-3 38 38 44 120 4 4 5 13 30 23 14 67
2-4 70 68 82 220 7 7 9 23 37 30 23 90
2-5 28 28 34 90 3 3 4 10 40 33 27 100
Бүгд 393 309 248 950 40 33 27 100
Энэхүү сүлжээ хүснэгтээс үзвэл харьцангуй залуу хүмүүс тухайн
бүтээгдэхүүний чанарыг сайн гэж үнэлсэн байна. Настайчууд дийлэнхдээ
чанаргүй гэж дүгнэсэн байна. Иймээс энэ бүтээгдэхүүний зорилтот зах зээл нь
залуучууд байх боломжтой байна. Сүлжээ хүснэгт судалж буй үзэгдэл, үйл
явцын шалтгаант хэлхээ холбоог илүү гүнзгий танин мэдэх бололцоо олгож
байгаагаараа давуутай байдаг.

135
ШИНЖЛЭХ АРГЫГ СОНГОХ:
Мэдээ сэлтийг шинжлэх ажиллагаа ихэнхидээ нэмэгдэл шинжилгээ,
ялангуяа статистик утгыг эрж хайхыг шаарддаг. Энэ зорилгоор шинжилгээний
тохирох арга зүйг сонгох, үр дүнгээс нь үнэн зөв дүгнэлт хийх асуудал чухлаар
тавигддаг. Статистик нь мэдээ сэлтийг ангилна, нэгтгэнэ, зохион байгуулна,
шинжлэнэ, тайлбарлана. Иймээс мэдээ сэлтийг ангилах, ижил төстэй шинж
байдлаар нь нэгтгэх, мэдээ сэлтийг шинжлэн задалж шинжлэх ухааны
үндэслэлтэй тайлбарлахад статистик шинжилгээний гол ач холбогдол
илэрдэг. Үүнийг жишээн дээр авч үзье. “Витафит”, “Жагар” ундааны амтын
талаархи хэрэглэгчдийн үнэлгээг судалъя. Судалгаанд оролцогчдыг
магадлалт түүврийн дизайны хувьт түүврийн аргаар сонгосон гэж бодъё.
Ундаа бүрийг дараах 5 зэрэглэлийн үнэлгээгээр үнэлье. Үүнд:
Их чихэрлэг амттай (ИЧА)
Чихэрлэг амттай (ЧА)
Амт нь зүгээр (АЗ)
Тааруухан амттай (ТА)
Муухай амттай (МА)
Энд гол асуудал нь бага хэмжээний түүвэрт оролцогчид хоёр өөр
төрлийн ундааг үнэлсэн аргад анхаарлаа хандуулахад оршино. Шинжилгээг
хүснэгтэнд харуулсан 10 хариултанд үндэслэн хийе.
Ундааны талаархи хэрэглэгчдийн үнэлгээ:
И гэдэг нь 2 ундаа ижил гэж үнэлсэн үнэлгээ. Хүснэгтээс харж ямар
арга замаар шинжилгээ хийх нь оновчтой вэ? гэдэг асуудлыг шийдвэрлэнэ.

136
Хүснэгтэд үзүүлсэн аргууд үнэт чанарт өгсөн оноогоор ялгагдаж байна.
Жишээлбэл, “А” аргыг авч үзье. Хэрэглэгч тухайн ундааг их чихэрлэг амттай
гэж үзэж байгааг 2 оноогоор, чихэрлэг амттайг 1 оноогоор, муухай амттайг –2
оноогоор, амт нь зүгээр бол 0 оноогоор, тааруухан амттайг –1 оноогоор тус
тус тэмдэглэсэн. Ингээд онооны нийт дүнг ундаа бүрээр тооцоолон гаргахад
“Жагар” ундааны хувьд дундаж оноо нь 0.8, “Витафит” ундааны дундаж оноо
1.2-той тэнцэж байна. Эндээс аль нь илүү амттайг тодорхойлохын тулд
дундаж оноонд тулгуурлан ундаануудын хоорондын ялгааг хувийн жингээр
тооцож гаргая. “Жагар” ундаатай харьцуулсан дүгнэлтийг гаргаж үзье.
Учраас “Витафит” 50%-аар илүү их чихэрлэг сайхан амттай байна гэсэн
дүгнэлт хийж болно.
Одоо суурь харьцуулалтыг “Витафит” ундаагаар авъя:
болж “Витафит” 33%-иар илүү үнэлгээтэй байна гэсэн дүгнэлтэд хийж болно.
“Б” аргын хувьд их чихэрлэг амтыг 1-ээр, муухай амтыг 5-аар
тэмдэглэсэн. “В” аргын хувьд эсрэгээр оноо өгсөн байна. Харин “Г” аргын
хувьд их чихэрлэг амтыг 1-ээр, муухай амтыг –1 оноогоор үнэлсэн байна. “Д”
аргын хувьд тусгайлан оноо өгөлгүйгээр алийг нь илүү их чихэрлэг амттай гэж
үзэж байгааг тэмдэглүүлсэн байна. Арга тус бүрээс гарах дүгнэлтийг дээрх 2
аргаар гаргаж тооцон үзэж болно.
Маркетингийн судалгааг хийхдээ сонирхож буй нийт нийдмээ бүгдийг
хамруулж чаддаггүй учраас нийт нийдмийг төлөөлж чадахуйц түүвэр авдаг.
Түүврийнхээ мэдээг ашиглан нийт нийдмийнхээ байдлыг таамагладаг. Түүвэр
шууд нийт нийдмийг 100% төлөөлөх баталгаа байхгүй учраас түүврийн алдааг
тооцож, түүн дээрээ тулгуурлан нийт нийдмийн таамаглал шалгахад
статистик таамаглал шалгах аргыг хэрэглэдэг. Таамаглал шалгах аргын
хүрээнд хамгийн эхний ойлголт нь үндсэн таамаглал ба өрсөлдөгч
таамаглалын тухай асуудал юм. Энэ 2 таамаглал нэг нь хүлээн зөвшөөрөгдөж
байхад, нөгөө нь заавал үгүйсгэгдэж байдаг. Иймээс таамаглалын I, II төрлийн
алдаа гарч ирдэг.
Таамаглалд I төрлийн алдааг хамгийн бага байлгах нь хамгийн чухал
байдаг. Учир нь бодит байдал дээр худлаа байхад түүнийг түүврийн мэдээн
дээр үндэслээд үнэн гэж дүгнэх явдал хамгийн аюултай. Ийм учраас

137
статистик I төрлийн алдааг хамгийн бага байлгах зорилго тавьж таамаглал
шалгадаг. Эндээс I төрлийн алдаа гарч болох магадлал, I төрлийн алдаа
гарахгүй магадлал гэсэн 2 эсрэг тэсрэг магадлалуудыг авч үзэх хэрэгтэй. Нэг
үзэгдлийн эсрэг, тэсрэг магадлалуудын нийлбэр 1-тэй тэнцүү гэж үздэг. Алдаа
гарч болох магадлалыг α гэвэл 1-α бол алдаа гарахгүй байх магадлал юм.
Алдаатай байх магадлал α-г ач холбогдлын зэрэг гэдэг. (1-α)-г алдаа гарахгүй
байх магадлал буюу итгэх түвшин гэж нэрлэдэг.
Статистикт таамаглал шалгахад үндсэн таамаглалтай өрсөлдөх
таамаглалын 3 хувилбар байдаг гэж үздэг. Нэгжийн утгыг μ, түүврийн утгыг X
гэж тэмдэглэнэ.
гэж болно. Статистикт эхний хувилбарыг хоёр-талт таамаглал шалгах арга
гэж нэрлэдэг. Харин хоёрдох, гуравдах хувилбаруудыг нэг-талт таамаглал
шалгах арга гэдэг.
Статистик таамаглал шалгах маш олон аргууд байдаг. Үүнээс
маркетингийн судалгаанд дараах аргууд хамгийн өргөн хэрэглэгддэг. Үүнд:
1. мэдээллийг таамаглаж байгаа утга ба бодит утга хоорондын
тохиромжтой байдлыг шалгах Х2 арга.
2. Нэг түүврийн дундажаар итгэх завсар байгуулж таамаглал шалгах
арга.
3. Нэг түүврийн хувийн жингээр итгэх завсар байгуулж таамаглал
шалгах арга.
4. Нэг түүврийн дундажаар шууд таамаглал шалгах арга.
5. Хоёр түүврийн дундажаар шууд таамаглал шалгах арга.
6. Хоёр хүчин зүйлийн хоорондын хамаарлыг шалгах Х2 арга.
1. Мэдээллийн таамаглаж байгаа утга ба бодит утга хоорондын
тохиромжтой байдлыг шалгах Х2 арга:
Хэрэв менежерийн үндсэн таамаглал нь бүтээгдэхүүнд хандах
хэрэглэгчдийн хандлага ижил, өрсөлдөгч таамаглал нь бүтээгдэхүүнд хандах
хэрэглэгчдийн хандлага ялгаатай гэсэн байвал үүнийг статистик Х2 хүснэгтийг
ашиглана. Өрсөлдөгч таамаглал ялгаатай гэсэн байгаа учир таамаглалаа
хоёр-талт таамаглал шалгах аргаар шалгана. Энд чөлөөний зэргийг к-1 гэж
тооцно. К гэдэг нь ажиглалт хийсэн нэгжийн тоо. Ажиглалт хийсэн нэгжийн
тоог 4 гэвэл чөлөөний нэгж нь d.f=4-1=3 болно. Таамаглалын алдаатай байх
магадлалыг 5%-иар, алдаагүй байх магадлалыг 95%-иар авбал менежер
өөрийнхөө таамаглалыг илүү бодитой буюу зөв гэж итгэнэ. Иймээс итгэх

138
түвшин р=0.95, таамаглал алдаатай байж болох магадлалыг хамгийн багаар
α=0.05 гэж авна. Ингээд статистик тогтмол хүснэгтээс d.f=3, α=0.05 байх үеийн
утгыг харвал Х2
с=7.81 байна. Үүнийг өөрсдийн бодит мэдээнээс бодож
гаргасан утгатай харьцуулна. Үүнийг дараах томъёогоор тооцно.
Энэ томъёо нь ажигласан бодит утга, таамагласан утга хоорондын
зөрүүг харуулна. Бодит утга, таамагласан утга хоёр зөрүү багатай болон
ямарч зөрүүгүй бол Х2
α = 0 болно. Энэ нь үндсэн таамаглалыг илүү баталж
өгнө. Харин зөрүү ихтэй буюу таамаглал Х2
α >0 байвал үндсэн таамаглал
хүлээн зөвшөөрөгдөхгүй. Өөрөөр хэлбэл, менежер бодит байдлаас нилээд
хол таамагласан байна гэсэн үг. Иймээс Х2
а<X2
c бол үндсэн таамаглал хүлээн
зөвшөөрөгдөнө. Х2
а>X2
c бол үндсэн таамаглалаас татгалзана.
2. Нэг түүврийн дундажаар итгэх завсар байгуулж таамаглал
шалгах арга:
I. Хэрэв ерөнхий нийдмээс түүврийг энгийн санамсаргүй түүврээр авсан
бол дараах байдлаар итгэх завсар байгуулж таамаглал шалгана. Итгах завсар
байгуулахад түүврийн дундаж ба түүврийн дисперсийг тооцох ёстой. Түүврийн
мэдээнд 95%-ийн магадлалтайгаар итгэж нэгжийн параметрийг таамаглана.
Итгэх түвшин р=0.95 гэвэл хоёр-талт статистик тогтмол хүснэгтээс Z утгыг олж
харвал Zp=1.96. Итгэх завсар нь нэгжийн дундажаас их байх утга, нэгжийн
дундажаас бага байх утга гэсэн завсарт интервал байгуулж тайлбарлагддаг
тул хоёр-талт статистик тогтмол хүснэгтийг ашиглана.
Тооцож гаргасан түүврийн дундаж ямарч байсан дараах завсарт унах
ёстой.
μ-Zp*σμ≤Х≤μ+Zp*σμ энд Zp=1.96 тэгвэл μ-1.96σμ≤Х≤μ+1.96σμ болно.
Интервалыг тус бүрт нь задалбал:
μ-1.96σμ≤Х
μ+1.96σμ≥Х болно. Хэрэв μ, Х хоёрын байрыг соливол
Х-1.96σμ≤μ
Х+1.96σμ≥μ болно. Үүнийг нийлүүлбэл: Х-1.96σμ≤μ≤Х+1.96σμ болно.
Түүврийн дундажийг ашиглан нэгжийн дундаж утгыг таамаглана. Нэгжийн
дисперс (σμ)-г түүврийн стандарт хазайлтаар илэрхийлнэ. Түүврийн стандарт
хазайлтыг S-ээр тэмдэглэдэг.
Түүврийн дундаж утганд харгалзах стандарт хазайлт (Sx)-ыг дараах
томъёогоор олно.
Нийт түүврийн стандарт хазайлтыг дараах томъёогоор олно.

139
Түүврийн мэдээг ашиглаж ерөнхий нийдмийг таамаглахын тулд
хэмжигдэхүүнүүдийг кодлоно.
II. Хэрэв ерөнхий нийдмээс түүврийг хэсэгчилсэн санамсаргүй түүврээр
авбал түүврийн дундажаар итгэх завсар байгуулахдаа:
1. Түүврийн хэсэг бүр дэх дундаж болон стандарт хазайлтуудыг тооцно.
2. Эдгээрийг нэгтгэж, нийт түүврийн ерөнхий жигнэсэн дундаж болон
стандарт хазайлтуудыг олно.
3. Нийт түүврийн итгэх завсар байгуулж, ерөнхий нийдмийн дундажийг
таамаглана.
Нийт түүврийн ерөнхий жигнэсэн дундажийг олохдоо хэсэг тус бүрийн
дундажийг хэсэг тус бүрт ноогдох хүмүүсийн тоо буюу тухайн хэсгийн нийт
түүвэрт эзлэж байгаа хувийн жингээр нь үржүүлэн нэмж тооцно.
L-түүврийн хэсгийн дундаж
Wk-нийт түүврийн эзлэж байгаа тухайн хэсгийн хувийн жин.
Итгэх завсар байгуулахын тулд түүврийн дундажид харгалзах стандарт
хазайлтуудыг хэсэгчилсэн түүврийн хувьд эхлээд түүврийн хэсэг бүрийн
дундажид харгалзах стандарт хазайлтыг олно.
Sk-түүврийн нэг хэсгийн стандарт хазайлт
√nk-түүврийн нэг хэсэгт ноогдох нэгжийн тоо.
Нийт түүврийн дундажид харгалзах стандарт хазайлтыг тооцохдоо нэг
хэсгийн дундажид харгалзсан стандарт хазайлтыг тухайн хэсгийн эзлэх
хувийн жингээр үржүүлж нэмнэ. Тухайлбал,
3. Нэг түүврийн хувийн жингээр итгэх завсар байгуулж
таамаглал шалгах:
Судалгаанд ашиглах параметр нь нэгжийн хувийн жин байх тохиолдолд
нэгжийн хувийн жинг таамаглахдаа түүврийн мэдээнээс итгэх завсар
байгуулна. Энэ нь үндсэндээ түүврийн дундажаар итгэх завсар байгуулж
таамаглал шалгахтай ижилхэн. Стандарт хазайлтын тооцоололт бага зэрэг
ялгаатай. 95%-ийн итгэх түвшинтэйгээр нэгжийн хувийн жингийн итгэх
завсарыг байгуулбал:
Р-1.96Sp≤‫≤ח‬P+1.96Sp
Энд ‫-ח‬нэгжийн хувийн жин
P-түүврийн хувийн жин

140
Sp-түүврийн хувийн жингийн стандарт хазайлт
Түүврийн хувийн жинг дараах томъёогоор тооцно.
m-тодорхой сонирхож буй шинж чанарыг агуулж буй түүврийн нэгжийн тоо
n-нийт түүврийн нэгжийн тоо
Түүврийн хувийн жингийн стандарт хазайлтыг
томъёогоор тооцно.
Хэрэв ерөнхий нийдмээс түүврийг хэсэгчилсэн санамсаргүй түүврийн
аргаар авбал хувийн жинг итгэх завсар байгуулж таамаглах арга нь үндсэндээ
нэг нэгжийн дундажийг хэсэгчилсэн санамсаргүй түүврийн аргаар итгэх завсар
байгуулж таамаглал шалгахтай зарчмын хувьд ижилхэн.
Рк – нэг хэсгээс тооцсон түүврийн хувийн жин:
Sk – нэг хэсэгтэй холбогдох стандарт хазайлт:
SPk – нэг хэсгийн хувийн жингийн стандарт хазайлт:
Нийт түүврийн хувийн жин:
Нийт түүврийн хувийн жингийн стандарт хазайлт:
Итгэх завсар байгуулалгүйгээр шууд таамаглал дэвшүүлээд нэгжийн
параметрийг шалгадаг. Үүнд хамгийн гол нь таамаглал шалгах статистик
коэффициентуудыг ашигладаг. Шууд таамаглал дэвшүүлж шалгахдаа дараах
2 хувилбарыг ашигладаг. Үүнд:
1. Түүврийн нэгжийн дундажийг таамаглан шалгах
2. Түүврийн нэгжийн хувийн жинг таамаглан шалгах
Дундажаар таамаглал шалгахад:
 нэг түүврийн дундажаар таамаглал шалгах
 хоёр түүврийн дундажаар таамаглал шалгах гэсэн 2 арга байдаг.
4. Нэг түүврийн дундажаар шууд таамаглал шалгах арга:

141
Нэг түүврийн дундажаар шууд таамаглал шалгахад зорилтот ерөнхий
нийдмээс авсан түүврийн дундажийг ашиглана. Нэг нэгжийн дундажаар
таамаглал шалгах нөхцөлд нэгжийн дундажийг тодорхой тоотой тэнцүү гэж
үздэг. Тэр тоог хоёрдогч мэдээллээс тодорхойлж болно, эсвэл судлаач
өөрийн туршлага дээрээ үндэслэн тодорхойлж болно. Таамаглахдаа тэр тоог
сонгосон зорилтот ерөнхий нийдмийн дундажтай тэнцүү, эсвэл ялгаатай байж
болно гэж шалгана. Хэрэв түүврийн хэмжээ n≥30 бол дараах томъёогоор буюу
Z статистик коэффициентээр шалгана.
Шалгах алхамууд нь: H0:μ=μ0
H1:μ≠μ0
μ- судлаачийн сонгосон зорилтот ерөнхий нийдмийн дундаж
μ0-судлаачийн тэнцүү гэж үзэж байгаа тоо буюу урьдчилан тооцож
байгаа нэгжийн дундаж
Эндээс дээрх томъёо нь:
μ- зорилтот ерөнхий нийдмээс авсан түүврийн дундаж.
Зорилтот ерөнхий нийдмээс авсан түүврийн дундаж нэгжийн дундажийг
таамагласан тэнцүү гэж үзэж байгаа тоо хоёрын хоорондын зөрүү их биш бол
Н0 таамаглал хүлээн зөвшөөрөгдөнө, харин зөрүү их бол Н0 таамаглал
няцаагдана. Үүнийг хэвийн тархалтын статистик тогтмол хүснэгтийн
коэффициенттэй харьцуулж шалгана.
5. Хоёр түүврийн дундажаар шууд таамаглал шалгах арга:
Хоёр түүврийн дундажаар шууд таамаглал шалгах арга нь нэг ерөнхий
нэгжээс 2 янзын түүвэр аваад, уг түүврүүдийн мэдээг ашиглан нэгжийн
дундажийг шалгана. Таамаглал:
H0:μ1=μ2
H1:μ≠μ2 Ингэхдээ t статистикаар шалгадаг боловч түүврийн хэмжээ их
гэсэн үед Z статистикийг ашиглаж болно. Статистик коэффициентийг
шалгахдаа дараах томъёог ашиглана.
Үүнээс дундажид харгалзах стандарт хазайлтыг:
S2
p-нийт түүврийн дисперс. Үүнийг дараах байдлаар тодорхойлно.

142
Энэ томъёо нь хоёр түүврийн
дисперс хоорондоо тэнцүү гэсэн нөхцөлд ашиглагдана. Хэрэв хоёр түүврийн
дисперс буюу стандарт хазайлт нь бие биенээсээ ялгаатай гэсэн нөхцөлд
дундажид харгалзах стандарт хазайлтыг дараах томъёогоор тооцно.
Хоёр түүврийн дундажийн таамаглал шалгахын тулд эхлээд
түүврүүдийн стандарт хазайлт хоорондоо тэнцүү байна уу, ялгаатай байна уу
гэдгийг шалгах хэрэгтэй. Үүний тулд нэгжийн дисперс нь түүврүүдийн
дисперстэй ижилхэн, өөрөөр хэлбэл, түүврүүдийн дисперс хоорондоо
ижилхэн байна уу, ялгаатай байна уу гэсэн таамаглал шалгах болно. Хэрэв
түүврийн дисперсүүд ижилхэн гэдэг нь батлагдвал нэгжийн дисперс яг тийм
байна. Хэрэв түүврийн дисперсүүд ялгаатай гэдэг нь батлагдвал нэгжийн
дисперс нь тодорхойгүй байна гэж үзнэ. Учир нь нэг нэгжээс хоёр янзын
түүвэр авч дундажийг шалгаж байгаа.
Дисперсийг шалгахдаа:
Н0:σ2
1=σ2
2
Н0:σ2
1≠σ2
2 Үүнийг шалгахдаа F тархалтаар шалгадаг.
Тооцсон Fc коэффициентоо F тархалтын статистик тогтмол хүснэгтийн
Fs коэффициенттэй харьцуулна. Харьцуулж харахдаа итгэх түвшин (1-α),
чөлөөний зэрэг гэсэн 2 хэмжигдэхүүнийг ашиглана. Чөлөөний зэргийг
numerator ба denominator түвшинд харна.
Түүврийн хувийн жингээр таамаглал шалгах нь нэг түүврийн дундажаар
таамаглал шалгахтай үндсэндээ аргачлалын хувьд ижилхэн. Энд хувийн
жингийн стандарт хазайлтыг дараах томъёогоор тодорхойлно.
q нь (1-p)-тэй тэнцүү. Р-түүврийн хувийн жин.
tc утгыг хувийн жингээр шалгах тохиолдолд авч үзэхдээ:
томъёог ашиглана.
Хэрэв нэгжээс хоёроос дээш түүвэр авсан нөхцөлд дундажийг
дисперсийн шинжилгээг (analysis of variance, ANOVA) ашиглаж таамаглал
шалгадаг.
6. Хоёр хүчин зүйлийн хоорондын хамаарлыг шалгах Х2 арга:

143
Хүчин зүйлүүдийн хоорондын хамаарлыг шалгахад ямар тоон
хэмжигдэхүүнээр уг хүчин зүйлүүд илэрхийлэгдсэн байна гэдгээс шалтгаалан
хамаарлыг шалгах коэффициентүүд нь өөр өөр байна. Тухайлбал:
1. Хэрэв энгийн тоон хэмжигдэхүүнээр илэрхийлэгдсэн байвал
чанарын хоёр өгөгдлийн хоорондын хамаарлыг шалгах Х2 аргыг ашиглана. Х2-
ын арга хоёр хүчин зүйлийн хоорондын хамаарлын статистик ач холбогдлыг
тодорхойлоход өргөн хэрэглэгддэг аргуудын нэг юм. Х2-ын аргаар шалгахын
тулд хүчин зүйлийн хоорондын хамаарлыг харуулсан сүлжээ буюу олон замт
хүснэгтийг байгуулна. Сонирхож байгаа хоёр хүчин зүйлийг сонгоод
хоорондоо хамааралтай эсэхэд нь таамаглал дэвшүүлнэ. Таамаглалын
алхамууд нь:
Н0 – хоёр хүчин зүйл хоорондоо хамааралгүй
Н1 - хоёр хүчин зүйл хоорондоо хамааралтай гэсэн байдалтай байна.
Х2-ын аргаар шалгахад дараах статистик коэффициентийг ашиглана.
Oij - ажиглалтын бодит утга
Eij - таамаглаж буй утга.
Таамаглаж буй утгыг аргачлалаар тодорхойлно. Дараа нь
гаргаж авсан Х2 утгаа Х2
s-ын статистик тогтмол хүснэгттэй харьцуулж
шалгана. Үүний тулд чөлөөний зэргийг df=(r-1)(c-1) гэж тооцно. Энд r- мөрийн
тоо, с-баганын тоо. Хэрэв таамаглал Х2<Х2
s бол Н0 таамаглал хүлээн
зөвшөөрөгдөнө. Харин таамаглал Х2>Х2
s бол Н0 таамаглалаас татгалзана.
Аливаа хоёр хүчин зүйлийн хамаарлыг тооцохдоо хамаарлын хүч ямар
байгааг шалгана. Х2-ын хамаарлын хүчийг дараах коэффициентээр тооцно.
Хэрэв С коэффициент нь 0 рүү их ойртсон байвал
хамаарлын хүч сул, 1 рүү ойртсон байвал хамаарал хүчтэй байна гэж үздэг.
Мөн сүлжээ буюу олон замт хүснэгтийн мөр баганын тооноос
хамааруулан хүчин зүйлийн хоорондын хамаарлын хүчийг шалгадаг.
f=min(r,c)-мөр эсвэл баганын хамгийн бага тоо
2. Хэрэв интервал буюу харьцуулсан тоон хэмжигдэхүүнээр
илэрхийлэгдсэн байвал (Pearson product moment correlation) Пеарсоны
корреляцийн коэффициентийг хэрэглэнэ. Судалгаанд гурван хүчин зүйл
харьцуулсан тоон хэмжигдэхүүнээр илэрхийлэгдсэн байна гэж бодъё. Тэгвэл
эхлээд хоёр хүчин зүйлийн хоорондын хамаарлыг тодорхой график дээр
дүрслэн харах хэрэгтэй. Хоёр хүчин зүйл шууд хамааралтай буюу ерөнхийдөө

144
шугаман хандлагатай байж болно. Эдгээрийн нэг гол хүчин зүйл гуравдах
хүчин зүйл хоёрийн хоорондын хамаарлыг үзэхэд тэдгээр нь урвуу
хамааралтай байж болно.
Пеарсоны корреляцийн коэффициентийг:
Энд n- түүврийн хэмжээ
Хi ба Yi-түүврийн i нэгж дэх утгууд
SX ба SY-хүчин зүйл тус бүрийн стандарт хазайлт.
Пеарсоны коэффициент нь Спеарманы коэффициентийн нэгэн адил +1
бол шууд хамааралтай, -1 бол урвуу хамааралтай байна.
Нийт зах зээлийн хувьд эдгээр нь хоорондоо хамааралтай эсэхийг
таамаглал дэвшүүлж шалгана.
Н0:рs=0
H1:ps≠0
Таамаглал rC>rS ба rC<-rS бол Н0 хүлээн зөвшөөрөгдөхгүй. Харин Н1
таамаглал батлагдана.
Пеарсоны корреляцийн коэффициентийн хувьд Н0 таамаглал
батлагдах буюу нэгжийн корреляци 0-тэй тэнцүү гэж гарсан тохиолдолд
онолын хувьд шугаман биш хамаарал байна гэж үздэг.
3. Хэрэв эрэмбэлэгдсэн тоон хэмжигдэхүүнээр илэрхийлэгдсэн байвал
(Spearman’s rank-order correlation coefficient) Спеарманы корреляцийн
коэффициентийг ашиглана. Хамаарлыг шалгах коэффициент нь:
d1
2- эрэмбэ хоорондын ялгааны квадрат
di- эрэмбэ хоорондын ялгаа. Энэ нь гэж
тодорхойлогдоно.
SPi-сонирхож буй нэг хүчин зүйлийн эрэмбэлэл
GPi-сонирхож буй нөгөө хүчин зүйлийнх нь эрэмбэлэл
n-эрэмбийн тоо.
Хэрэв rs нь +1 рүү илүү ойртвол төгс шууд хамааралтай, -1 рүү ойртвол
төгс урвуу хамааралтай гэж дүгнэнэ.
Санамсаргүй түүврээр авсан нэгжийн хүчин зүйлүүдийн хамаарлийн
дүгнэлтэд үндэслэн ерөнхий нийдмийн хувьд энэ нь ямар хамааралтайг
дараах байдлаар таамаглан шалгана.
Н0:рs=0
H1:ps≠0 ps-хоёр эрэмбийн хоорондын нэгжийн
корреляцийн коэффициент.

145
Таамаглалаа шалгахдаа n≥10 үед n-2 гэсэн чөлөөний зэрэгтэй t
тархалтын коэффициентоор шалгана.
Таамаглал t>ts ба t<-ts үед Н0 хүлээн зөвшөөрөгдөхгүй. Харин Н1
таамаглал батлагдана.
Регрессийн шинжилгээ. Энэ нь хамаарагч хүчин зүйл дэх
өөрчлөлтийг үл хамаарагч хүчин зүйлээр хэр зэрэг тайлбарлаж чадахыг
тодорхойлдог. Гэхдээ тэдгээрийн шалтгааныг тодорхойлж чадахгүй. Энгийн
регрессийн шинжилгээнд хоёр ба түүнээс дээш хүчин зүйлүүд хоорондын
функциональ хамаарлыг тодорхойлдог. Харин нэгээс олон үл хамаарагч
хүчин зүйл авсан тохиолдолд олон хүчин зүйлт регрессийн шинжилгээг
хэрэглэдэг. Сонгон авсан үл хамаарагч хүчин зүйл бүр нь хамаарагч хүчин
зүйлийн өөрчлөлтөнд нөлөөтэй байх ёстой.
Энгийн регрессийн шинжилгэээнд хоёр хүчин зүйлийг авч үзсэн
нөхцөлд y нь хамаарагч хүчин зүйл, x нь үл хамаарагч хүчин зүйл болно. Энэ
хоёрын хоорондын функциональ хамаарал нь дараах хэлбэртэй бана.
Хэрэглээнд хамгийн өргөн хэрэглэгддэг функциональ тодорхойлолт нь
шугаман, шулуун шугаман хамаарлыг илэрхийлсэн функц байна.
Олон хүчин зүйлт регрессийн ерөнхий тэгшитгэлийн загвар:
хэлбэртэй байна.
yi-хамаарагч хүчин зүйлийн i-р утга
β0 –тогтмол коэффициент
β1-нэгдүгээр хүчин зүйлийн регрессийн коэффициент
X1i-нэгдүгээр үл хамаарагч хүчин зүйлийн i-р утга
β2-хоёрдугаар хүчин зүйлийн регрессийн коэффициент
X2i-хоёрдугаар үл хамаарагч хүчин зүйлийн i-р утга
βp P дүгээр хүчин зүйлийн регрессийн коэффициент
Xpi-Р дүгээр үл хамаарагч хүчин зүйлийн i-р утга
εi- i-р үлдэгдэл
βi коэффициент нь бусад хүчин зүйл тогтмол байхад i-р хүчин зүйлийг 1
нэгжээр өөрчлөхөд y үр дүнгийн хүчин зүйл хэдэн нэгжээр өөрчлөгдөхийг
заана.
Регрессид хамгийн гол авч үзэх асуудал бол таамаглаж байгаа утга,
бодит утгын хоорондын зөрүү болох үлдэгдэл гэж нэрлэгддэг регрессийн
алдаа юм.

146
yi-бодит утга
Yi-таамаглаж байгаа утга
Эндээс нийт у-ийн утга нь болно. Судлаачийн тооцож байгаа
регрессийн утга аль болохоор бодит утга уi руу дөхөж байх ёстой. Энэ нь
таамаглал байгаа регрессийн утга нилээд үндэслэлтэй байгааг илтгэнэ.
Иймээс регрессийн шинжилгээ хийхдээ гол шийдвэрлэх асуудал бол алдааг
хамгийн бага байлгахыг зорих явдал юм.
Дисперсийн шинжилгээ ба ANOVA таблицийн мөн чанар.
Хоёроос дээш түүврийн нөхцөлд дундажуудыг хэрхэн таамаглах вэ?
гэдэгт дисперсийн шинжилгээг ашигладаг. Түүврийн дундажууд нь
статистикийн хувьд тэнцүү байх ёстой гэсэн таамаглал дэвшүүлдэг.
Дисперсийн шинжилгээнд хамгийн гол нь групп хоорондын стандарт
хазайлт, групп доторхи стандарт хазайлт зэргийг тооцсоны дүнд F
коэффициентийг тооцож гаргадаг.
Н0:μ1=μ2=μ3=. . .=μК
Групп хоорондын стандарт хазайлтын албан ёсны томъёо нь:
Нэг хүчин зүйлийн хувьд авч үздэг дисперсийн шинжилгээний нэгдсэн
хүснэгт буюу ANOVA таблиц.
Н0:μ1=μ2=μ3=. . .=μК
H1:дундажууд ялгаатай.

147
TSt:Ft – статистик тогтмолоос хүснэгтээс харна.
DR: хэрэв FC>Ft бол Н0 таамаглалыг хүлээн зөвшөөрөхгүй.

148
МЭДЭЭЛЛИЙН ЧАНАРЫН ШИНЖИЛГЭЭНИЙ АРГУУД
Маркетингийн судалгаанд үндэслэн маркетингийн үнэлгээ болон
зорилтот зах зээлийн шинжилгээг хэрэглэгчийн үнэлгээний индекс (ХҮИ),
бенчмаркингийн (ВМ) систем, хос бүтээгдэхүүний матрици, бостоны зөвлөх
группын матрици, SWOT шинжилгээний загвар, PESTLE шинжилгээний
загвар, VALS шинжилгээний загвар зэргийг ашиглаж хийх нь илүү үр дүнтэй
байдаг.
I. Хэрэглэгчийн үнэлгээний индексийн аргаар шинжлэх:
Хэрэглэгчийн үнэлгээний индексийг тодорхойлохдоо үзэгдэл, юмсын
шинж тэмдгийн чанарын ялгаанд ноогдуулсан тоо бүрийг тэрхүү шинж
тэмдгийг сонгосон саналын тоо тус бүрээр үржүүлэн нийлбэрийг нь нийт
түүврийн тоонд харьцуулна. Тухайлбал, үзэгдэл юмсын шинж тэмдгийг маш
сайн, сайн, дунд зэрэг, муу, маш муу гэж ялган ангилаад тэдгээрт
харгалзуулан 5, 4, 3, 2, 1 гэсэн тоо ноогдуулжээ гэж үзье. Тэгвэл:
Энд Х1, Х2, Х3, Х4, Х5 – саналын тоо
N – нийт түүврийн тоо
Жишээлбэл, Улаанбаатар хотын зочид буудлуудаар үйлчлүүлэгч 500
жуулчнаас судалгаа авч хэрэглэгчийн үнэлгээний индексийг тооцож аялал
жуулчлалын зах зээлд зочид буудлуудын эзлэх байр суурийг тодорхойлоход
дараах байдалтай байна. Нийт судалгаанд хамрагдсан 500 жуулчдын 41 хүн
маш сайн, 80 хүн сайн, 231 хүн дунд зэрэг, 88 хүн муу, 60 хүн маш муу гэж
хариулжээ гэж үзвэл хэрэглээний үнэлгээний индекс нь:
Хэрэглэгчийн үнэлгээний индекс нь 5 гарсан бол маш сайн, 4 бол сайн,
3 бол дунд зэрэг, 2 бол муу, 1 бол маш муу байна гэсэн үг. Энд 2,9 байгаа нь
хэрэглэгчийн үнэлгээ дунд зэрэг болохыг харуулж байна гэсэн үг.
д/д
Зочид буудал ХҮИ
1 Улаанбаатар зочид буудал 2.9
2 Баянгол зочид буудал 1.4
3 Чингис зочид буудал 1.3
4 Цэцэг зочид буудал 0.9
5 Хазара зочид буудал 0.8
6 Мандухай зочид буудал 0.8
Дээрх судалгааны дүгнэлтээс харахад “Улаанбаатар” зочид буудал
бусад зочид буудлуудаас 2 дахин өндөр индекстэй гарсан байна. “Баянгол”,
“Чингис” болон бусад зочид буудлуудын хэрэглэгчийн үнэлгээний индекс

149
ойролцоо байгаа нь тэд хоорондоо өрсөлдөх боломж харьцангуй өндөр
байгааг харуулж байна.
II. Сэтгэл ханамжийн индекс (CSI)- ийг тооцох.
Сэтгэл ханамжийн индекс (Customer Satisfaction index) нь хэрэглэгчийн
сэтгэл ханамжийн түвшинг нэг тоогоор, ихэвчлэн хувиар илэрхийлж байдаг
тоон үзүүлэлт юм. Энэ нь тодорхой цаг хугацаанд байгууллагын гүйцэтгэл нь
хэрэглэгчдийн сэтгэл ханамжийг хэрхэн бий болгож буйг харуулдаг. Үүнийг
хэрэглэгчдийн чухалчлах зүйлсийн дундаж үнэлгээ буюу ач холбогдлын
түвшин, гүйцэтгэлийн үнэлгээний тусламжтайгаар бодож гаргадаг.
Хэрэглэгчийн сэтгэл ханамжийн индексийг тооцохын тулд үзүүлэлт тус
бүрээр ач холбогдлын түвшин болон дундаж үнэлгээг 1-10 оноогоор хийлгэж,
тэдгээрийг харуулсан хүснэгт байгуулна.
Үзүүлэлт
Р
Ач холбогдол
А
Үнэлгээ
В
Р1 Х1 Y1
Р2 Х2 Y2
Р3 Х3 Y3
... ... ...
Рn Хn Yn
Ач холбогдол, үнэлгээний хамаарлыг матриц байгуулан хянахдаа босоо
тэнхлэгт ач холбогдлын үзүүлэлтийг, хэвтээ тэнхлэгт үнэлгээний үзүүлэлтийг
авч хамааруулан шинжилнэ.
Нийт үзүүлэлтүүдийн ач холбогдлын дундаж түвшин болон үнэлгээний
арифметик дундажийг дараах байдлаар тооцно. Үүнд:
Ач холбогдлын түвшний дундаж:


P
x
x ,
0 5 10
Үнэлгээ
Ү
Ачхолбогдол
0510
1
2
3
4
5
6
7
8

150
Үнэлгээний дундаж:


P
y
y .
(P ) гэдэг нь нийт үзүүлэлтүүдийн тоо.
Үзүүлэлт
Р
А
Үнэлгээ
В
Р1 Х1 Y1
Р2 Х2 Y2
Р3 Х3 Y3
... ... ...
Рn Хn Yn
Дундаж x Дундаж y
Үзүүлэлт тус бүрт ач холбогдлын 1-д суурилсан дундажийг тооцно.
Жишээ нь: Эхний үзүүлэлтийн ач холбогдлын 1-д суурилсан дундажийг
олоход:
x
X
X 1
1 
Үзүүлэлт
Р
А
Үнэлгээ
В
Ач холбогдол (1-д суурилсан
дундаж) С
Р1 Х1 Y1 1X
Р2 Х2 Y2
2X
Р3 Х3 Y3 3X
... ... ... ...
Рn Хn Yn
nX
Ач холбогдлын 1-д суурилсан дундаж нь 1-ээс илүү гарвал тухайн
үзүүлэлтийг хэрэглэгчид илүү чухалчилж үздэг, 1-ээс бага гарвал тухайн
үзүүлэлтийг хэрэглэгчид нэг их чухалчилж үздэггүй гэдгийг харуулна.
Ач холбогдлын 1-д суурилсан дундажаар бодит үнэлгээг тооцно.
Жишээ нь: Эхний үзүүлэлтийн хувьд хэрэглэгчдийн бодит үнэлгээг тооцвол:
111' XYY 
Үзүүлэлт
Р
А
Үнэлгээ
В
Ач холбогдол (1-д
суурилсан дундаж) С
Бодит үнэлгээ
D=B*C
Р1 Х1 Y1 1X Y1‘

151
Р2 Х2 Y2
2X Y2‘
Р3 Х3 Y3 3X Y3‘
... ... ... ... …
Рn Хn Yn
nX Yn‘
Хэрэглэгчийн сэтгэл ханамжийн индексийг тооцно. Үүнийг бодит
үнэлгээнүүдийн арифметик дундажаар гаргана.


P
Y
CSI
'
Ийнхүү “Хэрэглэгчийн сэтгэл ханамжийн индекс” нь нийт 10 оноогоор
хэмжигдэж байгаа нөхцөлд:
 8-аас дээш оноо авбал хэрэглэгчийн сэтгэл ханамж маш сайн байгаа ба
тухайн үйлдвэрлэгч нь зах зээлд манлайлагч, сайн бэлтгэн нийлүүлэгч,
 7-8 оноо авбал хэрэглэгчийн сэтгэл ханамж сайн, хангалттай байгаа ба
үйлдвэрлэгч гүйцэтгэлдээ анхаарах хэрэгтэй, эс тэгвээс хэрэглэгчээ
алдах магадлал ойртож буйг илтгэнэ.
 7-оос доош оноо авбал хэрэглэгчийн сэтгэл ханамж дунд зэрэг буюу
сэтгэл зовних ноцтой шалтгаантай ба компани нь зах зээлээ алдахад
маш ойрхон байгааг тодорхой харуулдаг.
Сэтгэл ханамжийн энэхүү индекс нь тухайн байгууллагын бараа
бүтээгдэхүүн, үйлчилгээний тодорхой хугацаан дахь хэрэглэгчдийн сэтгэл
ханамжийг харуулдаг ба энэхүү индекс нь цаг хугацааны явцад хувьсан
өөрчлөгдөж байдаг тогтмол бус хэмжигдэхүүн юм.
“Хэрэглэгчийн сэтгэл ханамжийн индекс”-г ашиглах арга зүйг суудлын
автомашины жишээн дээр авч үзье.
Суудлын автомашины хэрэглэгчдийн сэтгэл ханамжийг нийт 8
үзүүлэлтээр үнэлүүлье. Үүнд:
1. Машины марк
2. Машины үнэ
3. Хөдөлгүүрийн багтаамж
4. Машины үйлдвэрлэгдсэн он
5. Машины чанар
6. Харагдах байдал
7. Шатахуун зарцуулалт
8. Хурд
Дээрх 8 үзүүлэлтээр суудлын автомашиныг хэрэглэгчид хэрхэн үнэлэх
талаар хэрэглэгчээс анкетийн аргаар судалгаа авна. Анкетын асуултад дээрх
найман үзүүлэлтүүд дэх сэтгэл ханамжийг 10 оноогоор үнэлүүлнэ. Маш их

152
сэтгэл хангалуун байдаг бол 10 оноо, дунд зэрэг сэтгэл ханамжтай бол 5
оноо, огт сэтгэл хангалуун биш байдаг бол 0 оноо байх зарчмаар үнэлүүлнэ.
Судалгаанд оролцсон нийт хүмүүсийн өгсөн үнэлгээнүүдийг арифметик
дунджаар тооцож дараах хүснэгтэд оруулна.
Суудлын автомашины хэрэглэгчдийн үнэлгээ
Үзүүлэлт Ач холбогдол
А
Үнэлгээ
В
1. Машины марк 7.5 8
2. Машины үнэ 10 6
3. Хөдөлгүүрийн
багтаамж
9 7
4. Машины
үйлдвэрлэгдсэн он
9.6 7.8
5. Машины чанар 9.5 8
6. Харагдах байдал 8.7 8.5
7. Шатахуун зарцуулалт 10 9
8. Хурд 3 4
Дээрх хүснэгтийн тусламжтайгаар суудлын автомашины хэрэглэгчдийн
сэтгэл ханамж, гүйцэтгэлийг харуулах гүйцэтгэлийн матрицыг байгуулъя.
Суудлын автомашины гүйцэтгэлийн матриц
Дээрх матрицаас харахад суудлын автомашины хэрэглэгчид
ерөнхийдөө тухайн машиндаа сэтгэл хангалуун байгаа бөгөөд нийт 8
үзүүлэлтийн 7 нь “Зорилгодоо хүрсэн” талбайд байршиж байна.
Хэрэглэгчдийн сэтгэл ханамжийг нэмэгдүүлэхийг хүсвэл 2, 3, 4-р үзүүлэлтүүд
болох машины үнэ, хөдөлгүүрийн багтаамж, машины үйлдвэрлэгдсэн хугацаа
зэрэгт анхаарлаа хандуулах хэрэгтэй байгаа нь харагдаж байна.
Одоо суудлын автомашины хэрэглэгчдийн сэтгэл ханамжийн индексийг
тооцож үзье.
Үзүүлэлт Ач холбогдол
А
Үнэлгээ
В
Ач холбогдол (1-д
суурилсан дундаж) С
Бодит үнэлгээ
D=B*C
0 5 10
Үнэлгээ
Ү
Ачхолбогдол
0510
1
2
3
4
5
6
7
8

153
1. Машины марк 7.5 8 0.89 7.12
2. Машины үнэ 10 6 1.19 7.14
3. Хөдөлгүүрийн
багтаамж
9 7 1.07 7.49
4. Машины үйлд-
вэрлэгдсэн он
9.6 7.8 1.14 8.89
5. Машины чанар 9.5 8 1.13 9.04
6. Харагдах байдал 8.7 8.5 1.03 8.75
7. Шатахуун
зарцуулалт
10 9 1.19 10.71
8. Хурд 3 4 0.36 1.44
Дундаж 8.41 7.28 7.57
41.8
8
3.67



P
x
x 28.7
8
3.58



P
y
y
89.0
41.8
5.71
1 
x
X
X 19.1189.1
41.8
102
2 
x
X
X
12.789.08' 111  XYY 14.719.16' 222  XYY
57.7
8
58.60'



P
Y
CSI
Суудлын автомашины “Хэрэглэгчийн сэтгэл ханамжийн индекс” нь
CSI=7.57 байгаа нь хэрэглэгчийн сэтгэл ханамж дунд зэрэг буюу тухайн
автомашины үзүүлэлтүүд боломжийн гүйцэтгэлтэй байна гэж гарч байна.
Гэхдээ зах зээлд манлайлагч болж чадаагүй байгаа тул хэрэглэгчдийн сэтгэл
ханамжийг нэмэгдүүлэхэд анхаарах хэрэгтэй байна. Сэтгэл ханамжийг
нэмэгдүүлэхэд гүйцэтгэлийн матриц дээр тодорхойлогдсон 2, 3, 4-р үзүүлэлт
болох хүчин зүйлүүд дээр анхаарах хэрэгтэй гэсэн үр дүнд хүрч байна.
III. Маркетингийн судалгааны VALS шинжилгээний арга
VALS (Values, Attitudes, Lifestyle) гэдэг нь
 Values – үнэт зүйлс
 Attitudes – хандлага
 Lifestyles – амьдралын хэв маяг гэсэн үгсийн товчлол
Энэхүү VALS загвар нь хэрэглэгчдийг сэтгэлзүйгээр нь сегментчилэх
загвар юм. Уг аргыг 1970 онд Америкийн эрдэмтэн Arnold Mitchell Америкийн
хэрэглэгчдийн амьдралын хэв маяг, үнэт зүйлсийг судлахад зориулан
гаргасан. Дараа нь 1978 онд SRI хэмээх олон улсын байгууллагаас албан
ёсоор гаргасан. 1989 онд хэрэглэгчийн зан төлөвийг урьдчилан таних
зорилгоор илүү дэлгэрэнгүй хэлбэрээр гарсан нь Стэнфорд Их Сургуулийн
харъяа SRI олон улсын байгууллага болон Калифорнийн Их Сургуулийн

154
шинжилгээний багийнханы тусламжтайгаар Хувийн зан чанар дээр нь
үндэслэсэн хэрэглэгчдийг сегментчилэх гэсэн тодорхойлолттойгоор гарсан.
Энэхүү арга нь хэрэглэгчийн зан төлөв болох хувийн зан чанар, шинж
байдал дээр үндэслэн хэрэглэгчийн зах зээлийг сегментчилэх замаар
одоогийн болон ирээдүйд бий болох боломж, нөөц бололцоог тодруулах
зорилготой арга юм. Ингэхдээ хэрэглэгчдийн олон янзын, ялгаатай хувийн зан
чанарууд дээр үндэслэн сэтгэл зүйн талаас нь тодорхойлон тус тусад нь
ангилан тэдний ямар нөхцөлд ямар шийдвэр гаргадаг талаар авч үздэг. Мөн
хэрэглэгчийн худалдан авах зан төлөв болон хувь хүний зан араншин хоёрын
хоорондын харилцан хамаарал болон юуг илүүд үздэг, юуг сонгодог, үнэт зүйл
нь юу вэ гэдгийг тодруулахаар шинжилгээ хийдэг. Хувийн зан араншин нь
тэднийг өдөөж худалдан авалт хийлгэх гол хүчин зүйл болдог.
VALS-ийн сегментчилэл хэрэглэгчдийг 8 хэсэгт ангилан авч үздэг.
Эдгээр нь:
 Innovators- Шинэчлэгчид
 Thinkers – Сэтгэгчид
 Achievers – Амжилтад хүрэгчид
 Experiencers – Туршлагатай хэрсүүчүүд
 Believers – Итгэгчид
 Strivers – Хичээгчид
 Makers – Бүтээгчид
 Survivors – Хоцрогсод

155
Ингэхдээ дээрх загварийг хөндлөн болон босоо байдалд байгаагаар нь
гол өдөөгч хүчин зүйл болон гол эх үүсвэр гэж ангилна.
Гол өдөөгч хүчин зүйл: Хэрэглэгчид бараа бүтээгдэхүүн, үйлчилгээг
худалдан авахдаа тэдний амьдралд сэтгэл ханамж өгөхүйц, зан төлөвдөө
тохирсон, тэдний илүүд үздэг зүйлийг өөртөө тусгаж чадсан тийм
бүтээгдэхүүн үйлчилгээг сонгож авдаг ажээ.
Хувь хүнийг өдөөгч гол хүчин зүйл нь түүний бүхий л үйл ажиллагаанд
үргэлж гол цөм нь болж байдаг тухайн хүний өөрийнх нь дотоод дахь ертөнц
юм.
Хэрэглэгчид дараах гурван гол өдөөгч хүчин зүйлийн нэгний үр дүнд
шийдвэр гаргадаг байна. Эдгээр нь:
Туйлын хүслэн, ололт амжилт, мөн өөрийгөө илэрхийлэх.
 Туйлын хүсэлдээ хөтлөгдөн шийдвэр гаргагчид нь мэдлэг болон
зарчимд тулгуурлан шийдвэр гаргадаг.
 Ололт амжилтанд хөтлөгдөн шийдвэр гаргагчид нь түүнийг өөрийг нь
дээд зэрэглэлийн ангилалд ордог гэдгийг батлан харуулсан
бүтээгдэхүүн үйлчилгээг сонгодог.
 Өөрийгөө илэрхийлэгчид нь эрсдэлтэй, олон төрөл зүйлийн, нийгмийн
болон бие махбодийн үйл ажиллагаа шаардагдсан зүйлсрүү тэмүүлдэг
байна.
Гол эх үүсвэр: Энэ нь тухайн хүний нас, орлого, боловсрол зэргээс
шалтгаалан тэдний хэрэглэдэг бүтээгдэхүүн, үйлчилгээ зэрэгт хандах
хандлага юм. Эрч хүчтэй, өөртөө итгэлтэй, шинэлэг зүйлийг эрж хайдаг,
оюунлаг, шинэчлэл хийх дуртай, түргэн зантай, удирдан тэргүүлэхийг
эрмэлздэгболовч нэрэлхүү зан ааштай хүмүүс энэ бүлэгт багтана. Ийм зан
ааш нь тэднийг хувь хүнийх нь үндсэн мөн чанартай холбох гол түлхүүр нь
болж өгдөг байна. Тэрхүү үндсэн мөн чанарын өөр өөр ялгаатай түвшингүүд
нь тэр хүнийг өөрийгөө илэрхийлэх, гол өдөөгч хүчин зүйлүүдийг улам
хурцалж ихэсгэж байдаг ажээ.
 Шинэчлэгчид (Innovators): Тэд амжилттай, ухаалаг, өөрийгөө
хүндэлснээр бусдад хүндлүүлж чаддаг хүмүүс байдаг. Учир нь тэд гол өдөөгч
3 гол өдөөгч хүчин зүйлийн хүчийг харуулан хувирч чаддаг. Тэд хувирамтгай
учраас ямар нэгэн шинэ санаа, шинэ технологид маш нааштайгаар ханддаг.
Мөн тэд маш идэвхтэй хэрэглэгчид ба нийгмийн дээд давхаргад орох дур
сонирхолтой байдаг тул тэдний худалдаа хийх зан төлөв нь зөвхөн тодорхой
бүлэг хүмүүст зориулсан бүтээгдэхүүн үйлчилгээнд төвлөрдөг.
Тэдэнд имиж маш чухал бөгөөд тэдний хүч чадал, зэрэг дэв бус, харин
тэдний дур сонирхол, бие даасан хэнээс ч хараат бус байдал, хувийн шинж
чанарыг нь илтгэх ямар нэг зүйлд дуртай байдаг. Тэд улс төр, бизнесийн
салбарт шинээр төрж байдаг. Тэдний амьдрал маш олон зүйлээр
тодорхойлогддог. Тэд амьдралын гоё сайхан, дур сонирхол татахуйц зүйлд
татагдан зугаацах дуртай.

156
 Сэтгэгчид (Thinkers): Тэд хүсэлдээ хөтлөгддөг. Тэд боловсон,
сэтгэл хангалуун, ёсорхуу, хүмүүжилтэй, бодлогошронгуй боловч албан
тушаал, мэдлэг, үүрэг хариуцлагыг эрхэмлэдэг. Тэд идэвхтэйгээр мэдээллийг
хайж, боловсруулсны дараа шийдвэр гаргадаг. Мэдлэгээ тэлэх боломжийг
үргэлж хайж байдаг ба дэлхийн болон дотоодын үйл явдлын талаар маш сайн
мэдээлэлтэй байдаг.
Тэд эрх мэдэл, нийгмийн ёс зүй зэрэгт дундыг баримталдаг ч шинэ санааг
авч хэлэлцэхэд нээлттэй байдаг. Олж буй орлогын хэмжээ нь тэдэнд өргөн
сонголтыг бий болгодог боловч тэд туршлагатай, хуучинсаг үзэлтэй, албархуу
учир чанар, удаан эдэлгээтэй бараа бүтээгдэхүүнийг үнэлдэг.
 Амжилтанд хүрэгчид (Achievers): Тэд зорьсондоо хүрэх гэсэн
тэмүүлэлдээ хөтлөгддөг. Зорилгодоо хүрэх гэсэн амьдралын хэв маягтай
бөгөөд гэр бүлрүүгээ болон карерлуугаа чиглэсэн үүрэг амлалтыг өөртөө
өгдөг. Тэдний нийгмийн амьдрал нь ажил, итгэл үнэмшил, гэр бүлийнх нь
байдалд тусгагддаг. Тэд тогтсон амьдралтай, улс төрийн хуучинсаг үзэлтэй,
зэрэг дэв болон эрх мэдлийг чухалчилдаг. Тэд аливаа зохицуулалт
зөвшөөрөл, эрсдийг давах тогтвортой байдал, өөрийгөө нээх, урьдчилан
таамаглах зэргийг эрхэмлэдэг.
Тэд хэрэглэгчийн зах зээлд тун идэвхтэй оролцдог бөгөөд маш их
хэрэгцээ, хүсэл шаардлагатай. Мөн л имиж чухал ба дээд зиндааг нь илтгэсэн
нэртэй алдартай бүтээгдэхүүн үйлчилгээг таашаадаг. Мөн тэд маш завгүй
ажилладаг учир цаг зав хэмнэсэн зүйлүүдэд үнэхээр дуртай.
 Туршлагатай хэрсүүчүүд (Experiencers): Тэд өөрийгөө
илэрхийлэхийг хүсдэг. Урам зоригтой, түргэн зантай, залуу сэтгэлгээтэй
хэрэглэгчид. Аливаа шинэ боломж бололцоог маш хурдан харж урам
зоригтойгоор нэвтрэн ордог. Тэд шинэ, тансаг, сэтгэл хөдөлгөм, мөн
эрсдэлтэй зүйлсийг хайж байдаг. Олон нийтийн аливаа үйл ажиллагаа, спорт,
дасгал сургуулилалт гэх мэтчилэн гадуур болж байдаг бүхий л зүйлст эрч
хүчээ зарцуулдаг.
Тэд үнэхээр шуналтай хэрэглэгчид ба орлогынхоо ихэнхийг загвар
хөөх, зугаа цэнгэл, эсвэл олон нийтийн ажилд оролцоход зарцуулдаг. Тэд
үргэлж чухал газар, сайхан харагдаж хамгийн догь зүйлүүдийг хэрэглэхийг
эрмэлздэг
 Итгэгчид (Believers): Тэд ерөнхийдөө сэтгэн бодогчидтой
төстэй, хүсэл эрмэлзлэлдээ хөтлөгддөг. Хуучинсаг үзэлтэй, ёсорхуу,
хүмүүжилтэй, боловч үндсэрхэг, шашин, гэр бүл, үндэстний нэгдмэл чанарт
итгэдэг. Олон итгэгчид ёс суртахуун, үндэс угсаа зэргээ яг таг илэрхийлэхийг
хүсдэг. Тэд тогтсон дэг журамтай гэр орон, гэр бүл, нийгэм, шашины
байгууллага гэх зэрэгт хамаарагддаг.
Тэд хэрэглэгчийн үүднээсээ таамаглах дуртай ба яг нэг тодорхой
брэндийг чухалчилж зөвхөн гэр бүлээрээ хэрэглэхүйц бүтээгдэхүүнийг
сонгодог. Мөн тэд жинхэнэ үнэнч байнгын хэрэглэгчид байж чаддаг.

157
 Хичээгчид (Strivers): Тэд их моод хөөдөг, хөгжилтэй, цовоо
хүмүүс. Учир нь тэд хүрсэн амжилтаараа бахархдаг. Бусдын магтаал
сайшаал, бодол зэрэгт ихээхэн ач холбогдол өгдөг. Мөнгө тэдний амжилтыг
тодорхойлогч гол зүйл. Тэд материаллаг зүйлээр элбэг хангалуун гэдэгээрээ
бусад хүмүүстэй өрсөлдөхийн тулд стилтэй гоёмсог бүтээгдэхүүнийг авдаг.
Тэдний ихэнхийнх нь хувьд карераас илүү ажил нь чухал гэж санагддаг ч ур
чадварын дутмаг байдал нь тэднийг урагшлахад саад болж байдаг.
Хичээгчид нь идэвхтэй хэрэглэгчид ба дэлгүүр хэсэх нь тэдний хувьд олон
нийтийн үйл ажиллагаанд оролцож байгаа, мөн дээд зэрэглэлийнх гэдгийг нь
илтгэдэг худалдан авах өндөр чадварыг нь харуулах сайхан боломж болдог.
Тэд санхүүгийнхээ нөхцөл байдлаас шалтгаалж хувирч байдаг.
 Бүтээгчид (Makers): Тэд туршлагажигчидтай ижилхэн өөрийгөө
илэрхийлэхийг эрмэлздэг. Тэд байшин барих, хүүхдээ өсгөх, ногоо дарах,
машин засах гэх зэрэг олон төрлийн юмыг хийх чадвартай, аливаа зүйлийг
амжилттай хийж гүйцээх эрч хүчээр дүүрэн хүмүүс. Тэд үнэхээр бүтээлч,
өөрийгөө үнэлдэг, дадлага туршлагатай хүмүүс. Тэд уламжлалт гэр бүлийн
хүрээнд амьдарч, аливаа ажилд эв дүйтэй болдог ч түүнээс гадуур юу болж
байгааг өчүүхэн төдий л сонирхдог байна.
Тэд шинэ санаа, томоохон ажил хэргийн бизнес зэрэгт сэжиглэнгүй
ханддаг. Засгийн газрын рх мэдэл, хүчин чадлаар бахархдаг боловч засгийн
газар хувь хүний эрхэнд халдахад дургүйцдэг. Тэд материаллаг зүйлээс
илүүтэйгээр үр ашигтай, ажил болохуйц зүйлийг зорилгоо болгодог. Учир нь
тэд тансаг хэрэглээг таашаадаг боловч хэрэгтэй гэсэн бүтээгдэхүүнээ л
худалдан авдаг байна.
 Хоцрогсод (Survivors): Тэд маш нарийн. Тэд дэлхий ертөнц
маш хурдан өөрчлөгддөг гэдэгт ихэнхдээ итгэдэг учир аливаа зүйлийг хийж
дуусгах аргыг эрэлхийлдэг. Тэд найдвартай, аюулгүй дээд зэргийн тохь тухтай
гэр бүлийн амьдралыг чухалчилдаг. Учир нь тэд хүсэл тэмүүллээ
гүйцэлдүүлэхээс илүүтэйгээр хүмүүстэй уулзах, хамт байхыг эрмэлздэг.
Тэдэнд гол өдөөгч зүйлүүд бараг ажиглагддагүй.
Тэд маш хянамгай, хашир хэрэглэгчид. Тэд ихэнх бүтээгдэхүүн
үйлчилгээнд даруухан байдлаар ханддаг. Гэхдээ тэд дуртай брендийн
бараагаа худалдан авч чадахуйц мөнгөтэй бол үнэнч хэрэглэгчид болж
чаддаг.
Бид бүгд хувь хүн гэдэг талаасаа бусадтай адилаар өөрийн гэсэн хэв
маяг, ааш зан, дадал зуршилтай байдаг. Энэхүү VALS шинжилгээний арга нь
бүлэг тус бүрийг хэрэглэгчийн үүднээс авч үзэн тэдний сэтгэлзүйн үндсэн мөн
чанаруудыг тодорхойлох аргачлал юм. Үүний үндсэн дээр бид танийг VALS-н
ямар төрөлд ангилагдахыг тодорхойлж чадна.
Магадгүй VALS-н тодорхойлсон дээрх бүлгийн али нь ч тантай ижилхэн
биш байж болох юм. Гэвч яаравчлан шүүмжлэх гэсний хэрэггүй. Та зарим
нийтлэг үндсэн чанаруудаараа өөрийгөө тодорхойлж болно. Магадгүй та

158
дээрх бүлгүүдийн аль алинд нь хамаарагдаж байгаа мэт санагдаж байвч энэ
нь тэнд дурьдагдсан бүхий л зан чанар танд ч бас байгаа гэсэн үг биш юм.
Эдгээр тодорхойлолтууд нь танийг тэр чигээр нь бус хувь хүнийх нь талаас
тодорхойлсон гэдгийг тусгах нь зүйтэй.
PRIZM шинжилгээ
Хэрэглэгчийн зах зээлийн сегментийг газар зүйн хүчин зүйлийн хувьд
кластер шинжилгээ хийж үнэлэх нь маркетингийн судалгааны нэгэн чухал
судалгааны чиглэл болоод байгаа билээ.
PRIZM шинжилгээг газар зүйн байрлалын хувьд 4 ангилан орлого болон
нийгмийн байр суурийн хувьд 14 бүлэг, 66 сегментэд хуваан шинжилдэг.
IV. Бенчмаркингийн аргаар шинжлэх:
Бенчмаркинг нь үндсэндээ мэдээлэл олох, тэдгээрээ үнэлэх, бусдаас
суралцах, илүү сайжруулан сэтгэх, илүү өндөр түвшинд ажиллах зэрэг олон
цогц үйл ажиллагаанаас бүрдэнэ. Байгууллагын оршин тогтнох, өсөн дэвжих,
амжилттай байх нь өрсөлдөх чадвараа дээшлүүлэх сайжруулах чадвараар
тодорхойлогдоно. Ийм нөхцөлд байгууллага өрсөлдөгчийнхөө хүрсэн дээд
амжилтаас илүүд хүрэхийн тулд тэргүүний туршлага, огцом сайжруулалтыг
урт хугацаанд хангах, өрсөлдөх чадварыг хангах стратегийн хэрэгсэл болох
бенчмаркингийн шинжилгээг ашиглах хэрэгтэй.
Бенчмаркинг хийхдээ хамгийн түрүүнд танайхаас илүү амжилттай яваа
бизнесийг олж тогтоон, түүний амжилтын нууцыг олж мэдээд, хэрэгтэй гэсэн
зүйлүүдээ өөрийнхдөө нэвтрүүлэн илүү сайжруулж, өндөр түвшинд
ажиллахаас эхэлнэ.
Бенчмаркингийн давуу тал компаний хувьд:

159
 Обьектив арга барилаар гаргасан зах зээлийн үнэлгээн дээр
тулгуурласан тул үйлчлүүлэгчийн хүлээлт, горьдлогын талаар илүү
сайн ойлголт өгнө.
 Байгууллагын эрхэм зорилго ба зорилтын эдийн засгийн төлөвлөлтийг
хийхэд илүү сайн байна.
 Тухайн туршлагыг сайжруулах, өөрчлөх арга замыг хайх.
 Өрсөлдөөний тухай сайтар мэдлэгтэй хуримтлуулах
 Боловсон хүчний бүрэн оролцоог дээшлүүлэх
 Туршлагын талаархи шинэлэг санаа, дэвшилтэт техник, технологи
нэвтрүүлэх зэрэг болно.
Бенчмаркинг нь компаний бүх түвшинд шинэчлэл, өөрчлөлт хийж,
бүтээгдэхүүний үйлдвэрлэлийн шат дамжлага, мөн компаний шатлан
захирагдах ёс бүхий зохион байгуулалт, бүтээгдэхүүн болон ажиллагсадын
сэтгэхүйн түвшинг шинэчлэн өөрчилнө.
Бизнесийн байгууллагууд сүүлийн жилүүдэд бенчмаркингийг маш сайн
ашиглах болсон. Учир нь энэ бол бага зардал, бага эрсдэлтэйгээр бизнесийн
үйл ажиллагаагаа сайжруулах шилдэг арга юм.
Бенчмаркингийн өрсөлдөөний боломжит чиглэлүүд:
Сурталчилгаа
 Зардал
 Төрөл хэрэгсэл
Маркетинг
 Бүтээгдэхүүн/маркетингийн
стратеги
 Зах зээлд эзлэх хувь
 Үнэ тогтоолт
Борлуулалт
 Борлуулалтын нөхцлүүд
 Борлуулалтын ажиллах хүчин
- Тоо
- Бүрэлдэхүүн
- Сургалт/туршлага
- Шагнал/ урамшуулал
- Эргэлтийн түвшин
Санхүү/зардал
 Ашигт ажиллагаа
 Нэмэлт зардал
 Хөрөнгийн өгөөж
 Өөрийн хөрөнгийн өгөөж
 Цэвэр ашиг
 Ашгийн түвшин
 Бэлэн мөнгөний урсгал
 Өр төлбөр
 Зээлдэх чадвар
Борлуулалтын шаардлагатай бичиг
баримт
 Төлөвлөгөөнүүд
 Хэв маяг
 Бүтэц
 Үнэлгээ
 Хариуцлага хүлээх байдал
 Сүлжээний байдал
Үйлдвэр /тоног төхөөрөмж
 Хэмжээ
 Багтаамж
 Ашиглалт
 Тоног төхөөрөмжийн чадал
 Капитал хөрөнгө оруулалт
 Интеграцийн түвшин
 Чанарын хяналт
 Тогтмол ба хувьсах зардал
Судалгаа шинжилгээ ба хөгжлийн
ажил
Байгууллага
 Бүтэц

160
 Патентууд
 Ажилтнууд
 СШХ-н зардал/борлуулалт
 Засгийн газрын гэрээ хэлэлцээр
 Үнэт зүйлс
 Ерөнхий зорилго
 Хүлээгдэж буй өсөлт
 Шийдвэр гаргах түвшин
 Хяналт
Хэрэглэгч / бүтээгдэхүүн
 Борлуулалт/хэрэглэгч
 Бүтээгдэхүүний нэр төрөл
 Бүтээгдэхүүний чанар
 Хэрэглэгчдийн дундаж хэрэглээ
Стратегийн төлөвлөгөө
 Богино хугацааны
 Урт хугацааны
 Үндсэн бизнес/өргөжилт буюу
тогтвортой байдал
 Нэгтгэл
Түгээлт/хуваарилалт
 Ашигладаг сувгууд
 Зуучлагчид
Бенчмаркинг нь харьцангуй өндөр өртөгтэй үйл явц боловч ихэнхи
байгууллагууд түүнийг зардлаа нөхөх боломжтой гэж үздэг. Бенчмаркинг нь
дараах гурван үндсэн зардалтай. Үүнд:
 Зочлох зардал - Үүнд зочид буудлын өрөө, аялалын зардал, хоол, бэлэг
дурсгалын зүйл ба зарцуулсан ажлын цаг багтана.
 Цаг хугацааны зардал – бенчмаркинг хийж байгаа хамт олны гишүүд
цаг хугацаагаа хүндрэл, бэрхшээлтэй асуудлыг илрүүлэх, судалгаанд
хамруулах онцгой компаниудыг олох, зочлох ба хэрэгжүүлэхэд
зарцуулна.
 Бенчмаркингийн мэдээллийн сангийн зардал - Бенчмаркингийн үйл
явцыг өдөр тутмын үйл ажиллагаандаа нэвтрүүлж байгаа
байгууллагууд шилдэг туршлага ба компаниудын талаархи мэдээлийн
санг байгуулах нь үр бүтээлтэй гэж үздэг.
Бенчмаркинг нь нэг байгууллагын үйлчилгээ, үйл ажиллагаа, үр дүн
болон бусад олон янзын бүрэлдэхүүн хэсгийг бусад байгууллагын дээрх
үзүүлэлтүүдтэй харьцуулан авч үздэг. Юу бенчмаркинглагдсан, ямар
байгууллагатай бенчмаркинг хийсэн зэргээс хамааран бенчмаркингийн маш
олон төрлүүд байдаг. Түүний төрөл бүрийн хэрэглээ байгууллагын эдийн
засаг, газар зүйн онцгой нөхцөлд тохирсон өөрсдийн гэсэн онцлог давуу тал,
боловсруулалт судалгааны аргуудтай байдаг. Бенчмаркингийг дараах үндсэн
төрлүүдэд ангилна.

161
Үйл явцын бенчмаркингийн шинжилгээ дараах алхмуудыг хамруулдаг.
1. Бенчмаркингийн үйл явцын сонголт
2. Дотоод шинжилгээ
3. Бенчмаркингийн түншүүдийн сонголт
4. Бенчмаркингийн түншүүдийн шинжилгээ
Үйл явцын бенчмаркингийн шинжилгээний үр дүнг дараах алхмуудаар
гүйцэтгэнэ.
1. Үр дүнг үнэлэх
2. Үйл ажиллагааны төлөвлөгөө
3. Үйл ажиллагааны хэрэгжүүлэлт
4. Хяналтыг төгөлдөржүүлэх
Бенчмаркинг нь төлөвлөлт-хэрэгжүүлэлт-хяналт-сайжруулалт гэсэн
демпингийн циклд тулгуурласан суралцах процесс юм. Бенчмаркингийн
судалгаа буюу суралцах процесс нь дараах алхмуудаар хэрэгжинэ.
1. Юунд бенчмаркинг хийхээ сонгох:
 Өөрийнхөө процессыг танин мэдэх ба судлах
 Гүйцэтгэлийн үр дүнд хамгийн их нөлөө үзүүлдэг процессуудыг
тодорхойлж судлах
 Гүйцэтгэлийн түлхүүр үзүүлэлтүүдийг тооцож судлах
 Боломжит бенчмаркинг түншээ тодорхойлох
 Мэдээлэл цуглуулалтын аргыг сонгох
2. Ямар байгууллага, ямар үйлчилгээ хамгийн сайн нь болохыг
тодорхойлох:
 Бенчмаркинг түншээ сонгох
 Мэдээлэл цуглуулах
 Нарийвчилсан судалгаа хийх
3. Тэд үүнийг яаж хийж байгааг судлах:
 Өнөөгийн гүйцэтгэлийг цуглуулан мэдээлэлүүдтэй харьцуулах
 Гүйцэтгэлийн зөрүү, тэргүүн туршлагыг тодорхойлох
 Тэргүүн туршлагуудаас өөрийн практикт нийцэхийг сонгох
4. Бид үүнийг яаж хийхээ тодорхойлох
 Хамтран ажиллах, үр дүнг ойлгох
 Боловсруулсан практикаа хэрэгжүүлэх
 Хэрэгжилтийн явцыг хянах, тайлагнах

162
 Бенчмаркинг судалгааг дахин үнэлэх, дараагийн шинэ боломжийг
Маркетингийн бенчмаркинг (ВМ)-ийн систем нь тухайн байгууллагын
одоогийн байр суурьт дүн шинжилгээ хийхээс гадна үйлчлүүлэгчид болон
өрсөлдөгчдөд нь үндэслэн тухайн байгууллагын үйлчилгээ, төлөвлөгөө,
ялангуяа маркетингийн үйл ажиллагааны үр ашиг зэрэгт дүн шинжилгээ
хийнэ. Эдгээрийг тухайн салбарт болон бусад холбогдох салбарт гарч буй үйл
явцад тулгуурлан хийнэ. ВМ систем технометрийн индекс ашиглан
маркетингийн тоон аргачлалыг шийдвэр гаргах процесст нь нэгтгэн авдаг.
Үүнийгээ байгууллагын үйл ажиллагааг сайжруулах боломжийг эрэлхийлэхэд
ашиглана. Технометрик нь зах зээлд нэвтрэх зорилтыг тодорхойлж,
байгууллага үйл ажиллагааны гүйцэтгэлээ сайжруулах боломжийг бүрдүүлнэ.
ВМ систем нь үр дүн багатай, өртөг ихтэй маркетингийн стратегийн
оронд, эсвэл бүхий л талбарт зэрэг дайтахын (амжилттай хэрэгжиж болох ч
ихэвчлэн өртөг өндөртэй нэгж, салбарыг туйлдуулдаг, үр дүн тодорхойгүй
байдаг) оронд нөөцийн зарцуулалтыг дээд зэргээр ашигтай байлгаж, зах
зээлийн удирдлагыг сайжруулангаа өртөг буруулдаг байна.
ВМ системийн маркинг
ВМ системийн маркетингийг гурвалжин хэлбэрээр харж болно. Гурван
талд нь хэрэглэгчид, өрсөлдөгч, байгууллагын шийдвэр гаргах үйл явц байна.
Эдгээр талууд технометрийн индексээр холбогдоно. Технометрийн индексийг
хэрэглэгчид болон өрсөлдөгчийн үйл ажиллагаагаар тодорхойлогдсон тухайн
байгууллагын үйлчилгээ, бүтээгдэхүүн, тэдгээрийн онцлогыг тоон үзүүлэлтээр
хэмжихэд хэрэглэгдэнэ. Тухайн байгууллагын үйлчилгээ, онцлог зах зээл дээр
хэрэглэгчидээр үнэлэгдсэн харьцангуй үнэлгээг [0;1] илэрхийлсэн индексээр
хялбарчлан стандартчилна. Энэ индекс нь технометрик оноо юм.
Онцлог тус бүрийг цохон авч үзэхийн тулд дараах тоон болон чанарын
хэмжүүрийг авч үзнэ.
 Хэрэглэгчдийн хэрэгцээ
 Өрсөлдөгч байгууллагын байр суурь, стратеги
 маркетингийн сонголт хийх процесс
Бенчмаркинг хийх хүчин зүйлийн (үнэ ба чанарын) үнэлгээг
технометрийн онооны тусламжтай гаргаж авсан графикийг 4 муж болгон
хуваана.

163
үнэ
4-р муж: Үнэ өндөр, чанар
доогуур стратеги буюу шулах
стратеги
1-р муж: Үнэ, чанар өндөр
стратеги буюу нэр хүндийн
стратеги
3-р муж: Үнэ чанарын аль аль нь
доогуур буюу хэмнэлтийн
стратеги
2-р муж: Өндөр чанар, боломжит
ба доогуур үнийн стратеги буюу
гойд сайн стратеги
чанар
Байгууллага зах зээлийн эрэлтэд нөлөөлөхийн тулд хэрэглэгчдийн
хүсэл сонирхолыг үнэлэх нь чухал байдаг. Үүний тулд ВМ систем нь АНР буюу
Аналитикал шатлан захирах үйл ажиллагааны аргыг хэрэглэдэг. АНР үйл
ажиллагаа хэрэглэгчдэд зөвхөн хоёр сонголт хийх боломжтой шийдвэр
гаргахад тусладаг. ВМ-ийг аливаа байгууллага мэдээллийн гадаад эх
үүсвэрийг ашиглаж байгаа үед мэргэжлийн эсвэл бүтээгдэхүүн, үйлчилгээний
хандлагын шинэ хольцыг сайжруулж зөв шийдвэр гаргахад хэрэглэж болно.
ВМ-ийн үед хэрэглэгддэг гурван үе түвшин:
1. Дотоод - байгууллагын туршлагаас суралцах (компани, аж ахуйн
нэгж, салбар, хэлтэс, тасаг гэх мэт)
2. Өрсөлдөөнт-өрсөлдөгч байгууллагын туршлагаас суралцах
3. Ерөнхий-салбартаа хамгийн шилдэг байгууллагын үйл ажиллагаа,
бүтээгдэхүүн, үйлчилгээтэй харьцуулах замаар туршлага
хуримтлуулах
Жишээ 1, компани өөрийн өрсөлдөгч болох Б, В, Г компанийн
сурталчилгаа болон маркетингид бенчмаркинг хийе. Үүний тулд хэрэглэгчдээр
А, Б, В, Г компаниудын сурталчилгаа болон маркетингийг үнэлэх
үзүүлэлтүүдийг 1-5 оноогоор үнэлүүлнэ. Маш сайн бол 5, маш муу бол 1 оноо:
A Б В Г А Б М Г
Сурталчилгаа
 Зардал
 Төрөл хэрэгсэл
3
4
3
2
4
5
5
3
Маркетинг
 Бүтээгдэхүүн/маркетин
гийн стратеги
 Зах зээлд эзлэх хувь
 Үнэ тогтоолт
3,5
3
4
4
4
5
5
2,5
3
3
5
2
Дундаж 3,5 2,5 4,5 4 Дундаж 3,5 4,3 3,5 3,3

164
В, Г, А компани 1-р мужид байршиж байна. Энд В компани
сурталчилгааны хувьд Г компанийг бодвол шилдэг, илүү сайн сурталчилгаа
явуулдаг байна. Тэгэхээр А компани В компанийн сурталчилгааг үр дүнтэй
явуулдаг арга, технологиос нь суралцана, харин маркетингийн хувьд ижил
байгаа учир түүнээс суралцах шаардлагагүй. Тэгэхээр А компани В компаниас
сурталчилгааны бенчмаркинг хийнэ гэсэн үг.
Жишээ 2, Улаанбаатар хотын “Улаанбаатар” зочид буудлын
өрсөлдөөний бенчмаркингийг тодорхойлох зорилгоор судалгааг бенчмаркинг
явуулах алгоритмд тулгуурлан тодорхой алхмуудаар хийв. Технометрийн
аргаар хэмжихэд төвөгтэй байсан хандлагуудыг жагсаалтаас хасан сонгож
авсан хандлагуудаа үндсэн ба хувьсах гэж хоёр ангиллаа.
Хүснэгт. Технометрийн аргаар хэмжих хандлагууд
Үндсэн хэмжигдэхүүнүүд Хувьсах хэмжигдэхүүнүүд
Хамгийн сайн зочид буудлын гол шалгуур Материалаг бааз
Боловсон хүчний ур чадвар Буудлын үйлчилгээ
Буудлын өрөөний үнэ тариц Гадаад харилцаа
Үйлчлүүлэгчдийн сэтгэл ханамж Өрсөлдөх чадвар
Удирдлага үйлчлүүлэгчийн харьцаа
Зар сурталчилгаа
Технометрийн арга нь өрсөлдөгчийн үйл ажиллагааны болон
үйлчилгээний түвшинг технометр оноонд шилжүүлэх ба өөрийн зочид
буудлын болон өрсөлдөгч зочид буудлынхаа нийт технометр оноог тооцоолон
гаргахад ашиглагддаг.
Үндсэн ба хувьсах хэмжигдэхүүний технометрийн оноог
томъёогоор тооцно.
Хүснэгт. Үндсэн хэмжигдэхүүний технометрийн оноо
Хэмжигдэхүүн УБ Баянгол Чингис Цэцэг Мандухай
Хамгийн сайн зочид буудлын
гол шалгуур
- - - - -
Боловсон хүчний ур чадвар 0.5 0.6 0.67 0.44 0.58

165
Буудлын өрөөний үнэ тариф 0.43 0.56 0.32 0.73 0.4
Үйлчлүүлэгчийн сэтгэл ханамж 0.68 0.72 0.73 0.55 0.68
Хүснэгт. Хувьсах хэмжигдэхүүний технометрийн оноо
Хэмжигдэхүүн УБ Баянгол Чингис Цэцэг Мандухай
Өрсөлдөх чадвар 0.61 0.76 0.85 0.25 0.80
Материалаг бааз 0.37 0.4 0.61 0.42 0.62
Гадаад харилцаа 0.35 0.39 0.48 0.31 0.44
Зар сурталчилгаа 0.37 0.37 0.48 0.30 0.40
Жуулчдад үзүүлэх үйлчилгээ 0.35 0.42 0.52 0.47 0.52
Удирдлага,үйлчлүүлэгчийн
хоорондын харьцаа
0.38 0.29 0.51 0.31 0.52
Зочид буудлуудын өрсөлдөөнт байдлыг тодорхойлоход нэг өрөөний үнэ
гүйцэтгэлийн зургийг зурах ба нийт тооцоолж гаргасан оноог ашигласнаар
ирээдүйн чиг хандлага тодорхойлогдоно. Хос хандлагын масштабтай хүчин
чадлыг бий болгоход технометрийн индексүүдийг хэрэглэж, үүний үндсэн дээр
аялал жуулчлалын байгууллагуудаа байршуулна.
Өрсөлдөх чадварын график
0,45 0,5 0,57 0,42 0,55
10
9,2
11,2
7,5
9,8
0
2
4
6
8
10
12
ÓÁ ÁÃ ×èíãèñ Öýöýã Ìàíäóõàé
Òåõíîìåòðèéí îíîî ªðººíèé¿íý
Нэг өрөөний үнэ, технометрийн онооны тусламжтай гаргаж авсан
графикийг 4 муж болгон хувааж үзье.
үнэ
4-р муж: Өрөөний үнэ өндөр,
чанар доогуур стратеги буюу
шулах стратеги
1-р муж: Өрөөний үнэ чанарын
өндөр, өндөр стратеги буюу
нэр хүндийн стратеги
3-р муж: Өрөөний үнэ чанарын
аль аль нь доогуур буюу
хэмнэлтийн стратеги
2-р муж: Өндөр чанар, өрөөний
боломжит үнийн стратеги
буюу гойд сайн стратеги
чанар
“Улаанбаатар” зочид буудлын зорилго 2-р муж буюу гойд сайн
үнэлгээний стратегид хүрэх явдал юм. Дээрх графикаас харахад зочид
буудлууд 1-р мужид байршсан байна. 1-р муж дахь өрсөлдөгч гурван зочид
буудлаас хамгийн сайн нь Чингис болж байна. “Улаанбаатар” зочид буудлын

166
хувьд технометрийн оноо нь тухайн муждаа хамгийн бага байгаа мөртлөө
өрөөний үнийн хэмжээ нь Мандухай зочид буудалтай нэг түвшинд байгаа нь
өрөөний үнэ чанартайгаа нийцэхгүй байгааг харуулж байна. Баянгол зочид
буудлын технометрийн оноо Чингис зочид буудлынхаас бага байгаа хэдий ч
өрөөний үнэ нь харьцангуй доогуур байна.
Дараагийн шатанд хэмжигдэхүүн тус бүрт харгалзах технометрийн
онооны нийлбэр дүнгээр хамгийн шилдгийг шалгаруулахад хамгийн шилдэг
зочид буудал нь Чингис байна.
Зочид буудлуудыг технометрийн оноогоор байр эзлүүлсэн байдал
Зочид буудлууд Технометрийн оноо Эзэлж буй байр
Улаанбаатар 0.45 IV
Баянгол 0.50 III
Чингис 0.57 I
Цэцэг 0.42 V
Мандухай 0.55 II
“Улаанбаатар” зочид буудал болон бусад зочид буудлууд үйл
ажиллагаагаа ядаж “Чингис” зочид буудлын түвшинд хүргэхийн тулд
маркетингийн үнэлгээ ба зорилтот зах зээлдээ дахин дүн шинжилгээ хийнэ.
V. Хос бүтээгдэхүүний матрицын аргаар шинжлэх.
Байгууллагуудын зах зээлд эзлэх цэвэр жинг тодорхойлохдоо
өрсөлдөгч байгууллагуудаа сонгон авч эдгээр байгууллагуудыг хэрхэн үнэлдэг
талаар хэрэглэгчдээс судалгаа авна. Жишээ нь өрсөлдөгч зочид буудлууд
болох Баянгол, Чингис, Цэцэг, Мандухай, Нэгдэлчин, “Улаанбаатар” зочид
буудлыг сонгон авч эдгээр зочид буудлуудыг хэрхэн үнэлдэг талаар 500
жуулчдаас судалгаа авсан гэж бодъё.
Хэрэглэгчдээс та нэр дурдагдсан зочид буудлын алинд нь байрлах
(буудаллах) хүсэлтэй байна вэ гэсэн асуултаар судалгаа авахад дараах
байдлаар хариулсан байна.
Мандухай (В1) – 21
Баянгол (В2) – 17
Цэцэг (В3) – 14
Чингис (В4) – 32
Улаанбаатар (В5) – 31
Алийг нь ч сонгохгүй – 20 гэсэн хариулт өгсөн байна. В1В2-15, В1В3-20, В1В4-
45, В1В5-32, В2В3-15, В2В4-10, В2В5-9, В3В4-16, В3В5-20, В4В5-45, В1В2В3-
10, В1В2В4-21, В5В2В1 -12, В1В2В3В4-31, В2В4В5В3-20, В1В2В3В4В5-14 тус
бүр сонгосон байна. В5 буюу “Улаанбаатар” зочид буудлын хувьд зах зээлд
эзлэх хувийг нь гаргавал 183/500=36.6% байна. Үүнээс үзэхэд манай үл
үйлчлүүлэгчийн сегмент 63.14%-тай байгаа боловч хэрэг дээрээ тийм биш
юм. Учир нь зөвхөн В5 буюу “Улаанбаатар” зочид буудлыг сонгохгүйгээр
бусад зочид буудлыг сонгоход бэлэн байна гэсэн үг юм. Тиймээс энэ

167
асуудлын үр дүнг боловсруулж үл үйлчлүүлэгчдийн сегментийн хувийн жинг
тодорхойлоход хос бүтээгдэхүүний матрицын аргыг хэрэглэе.
В1 В2 В3 В4 В5 ∑
Зах
зээлд
эзлэх
хувь
Эзэлсэн
байр
В1 21 103 75 111 58 368 21.41 II
В2 103 17 90 96 55 361 21.00 III
В3 75 90 14 81 54 314 18.26 IV
В4 111 96 81 32 79 399 23.21 I
В5 58 55 54 79 31 277 16.11 V
Нийт 1719
Зах зээлд эзлэх хувийг тодорхойлохдоо нийт хэмжээнд тухайн
байгууллагын эзлэх хувиар тодорхойлно. Улаанбаатар зочид буудлын хувьд
зах зээлд эзлэх хувийг тодорхойлбол 277*100/1719=16.11 байна. 16.11% нь
зах зээлд эзлэх хамгийн бага хувийг илэрхийлж байгаа учир “Улаанбаатар”
зочид буудлын аялал жуулчлалын зах зээл дэх сегментийн хэлбэлзэл нийт
зах зээлийн 16.11-63.6%-ийн хооронд байна гэсэн үг юм. Энэ үзүүлэлт тийм ч
таатай, өндөр үзүүлэлт биш учир “Улаанбаатар” зочид буудал зах зээлийнхээ
хувь хэмжээг ихэсгэх арга хэмжээг авч хэрэгжүүлэх нь зүйтэй юм.
VI. Бостоны зөвлөх матрицийн шинжилгээ.
Тухайн салбарын боломжтой нь харьцуулахад байгууллага ба түүний
бүтээгдэхүүн, үйлчилгээ ямар байдалтай байгааг тодорхойлох хялбаршуулсан
аргачлалыг Бостоны зөвлөгөө өгөх бүлэг боловсруулсан. Энэ нь хөрөнгө
оруулалтын портфель /янз бүрийн хувилбар/-ыг шинжлэхэд зах зээлд
байгууллага болон түүний бүтээгдэхүүн, үйлчилгээний эзэлж буй байр суурийг
байгууллагын бүх үйл ажиллагааны өсөлтийг хурдацтай харьцуулсан
хамаарлыг тусгадаг. Үүнийг Бостоны зөвлөх матриц гэж нэрлэдэг.
Олон салбар нэгжтэй байгууллагын хувьд зарим нэгж нь зах зээлийн
хувь хэмжээ ихтэй, борлуулалт өндөр, ашигт ажиллагааны түвшин дээгүүр
байхад нөгөө нэгж нь үйл ажиллагаа хэвийн биш зардал ихтэй, борлуулалт
муу, алдагдалтай байх жишээтэй байдаг бөгөөд ийм нөхцөлд бизнес бүрийг
тусад нь үнэлж ялгаатай стратеги томьёолоход энэ аргыг хэрэглэдэг.
Бостоны зөвлөх матрицийн арга нь байгууллагын үйл ажиллагааны
одоогийн ба ирээдүйн байдлыг зах зээлд эзлэх байр ба өрсөлдөх чадвар
талаас нь харуулдаг.

168
Матриц нь бүтээгдэхүүний стратегийн 4 ялгаатай төлөвийг
тайлбарладаг. Үүнд:
1. Хөрөнгө оруулалт: Өндөр өрсөлдөх чадвартай бүтээгдэхүүн,
үйлчилгээ нь зах зээлд хурдан өсөх “од” байдал. Энэ нь
бүтээгдэхүүний амьдралын мөчлөгийн хөгжиж буй үе тул уг
бүтээгдэхүүний зах зээлийн өсөлт их боловч бизнест тэргүүлэхэд их
хэмжээний мөнгө хэрэгтэй. Гэвч өрсөлдөх чадвар, зах зээлийн
боломжийг ашиглах үүднээс ихэвчлэн өргөжилтийн стратеги сонгодог.
2. Мөнгөний хүүдий: Бүтээгдэхүүн, үйлчилгээ өндөр өрсөлдөх
ирээдүйтэй, зах зээлд ханасан байр суурьтай, чанартай
бүтээгдэхүүний эх үүсвэр болсон “саалийн үнээ” байдал. Энд зах
зээлийн өсөлт бага учир их хөрөнгө оруулалт, мөнгө зарах
шаардлагагүй. Тэрээр бүтээгдэхүүний амьдралын мөчлөгийн хувьд
бие гүйцсэн байх тул өсөлт хязгаарлагдсан байна. Тиймээс
тогтворжилтын стратеги сонгож, сүүтэй үнээг саана.
3. Мөнгөн урсгал: Өрсөлдөх чадвар сайнгүй боловч зах зээлд
ирээдүйтэй “асуултын тэмдэг” байдал. Энд өндөр өсөлттэй, зах
зээлийн хувь багатай. Нохойг бодвол бизнесийн өсөлт сайтай. Өөд нь
татахад туршлагын муруйгаар зардлын бууралт, зах зээлийн
манлайлал бий болгоход шинээр зах зээлд нэвтрэхтэй ижил
хэмжээний асар их хөрөнгө шаардлагатай. Гэхдээ нарийвчилан
тооцож үнэлбэл хоёр хувилбар гардаг. Энэ нь гол зах зээлийн хувийг
эзэлж буй нөхцөлд түргэн өргөжүүлж од болгох эсвэл болих хоёр юм.
4. Стратегийн баримтлал: Зах зээлд эзлэх хувь болон өрсөлдөх чадвар
нь сул “нохой” байдал. Энд өсөлт бага, зах зээлийн хэмжээ бага, ашиг
муу тул амьдрахад мөнгө хэрэгтэй. Гэтэл бүтээгдэхүүний амьдралын
мөчлөгийн хувьд биологийн хугацаа дуусч байгаа тул бууралтын
стратеги сонгогдоно.

169
Өсөлтийн хувийг тооцохдоо:
Зах зээлд эзлэх харьцангуй хувь хэмжээг тодорхойлохдоо хамгийн
хүчтэй өрсөлдөгчийн зах зээлд эзлэх хувийг өөрийн зах зээлд эзлэх хувьд
харьцуулж тодорхойлно. Жишээ нь, тухайн компанийн өрсөлдөгч байгууллага
үйлдвэрлэлийн боломжоороо нийт зах зээл дээр 16%-ийг үйлдвэрлэж
хамгийн хүчтэй үйлдвэрлэгч болж байгаа. Тухайн компани өөрөө
борлуулалтаараа нийт зах зээлийн 35%-ийг эзэлдэг боловч нийт
үйлдвэрлэлийн 26%-ийг үйлдвэрлэж, импортлож хангадаг гэвэл:
(Байгууллагын зах зээлд эзлэх хувь)/(Өрсөлдөгчийн зах зээлд эзлэх
хувь)=26/16=1.625. Эндээс 62,5%
Матрицын хүрээнд байх маркетингийн стратегийн хувилбарууд нь:
А. Амжилтанд хүргэх 3 зам:

170
1. Өсөлт ба зах зээлийн эзлэх хувь нь ихсэх хандлага – “асуултын
тэмдэг”-ээс “од” байдал руу эргэж болзошгүй.
2. Зах зээлийн эзлэх хувь нь хадгалагдах байдал – “саалийн үнээ” гэж
нэрлэгдэх стратегийн байдалд байгууллагын үйл ажиллагаа ба
санхүүгийн тогтвортой байдлыг өсгөх боломжтой байна.
3. “Ургацаа хураах” – богино хугацаанд зах зээлд эзлэх хувь хамгийн
дээд боломжид хүрэх ба цаашдаа энэ хувь нь хязгаарлагдана.
“Саалийн үнээ” байдалд орох бөгөөд ирээдүйд хязгаарлагдах
“асуултын тэмдэг” буюу “нохой” байдалд орж болзошгүй.
Б. Уналтанд хүргэх 3 зам:
Бүтээгдэхүүн, үйлчилгээ нь хязгаарлагдаж, өөрийн одоогийн байдлаас
татгалзаж бүтээгдэхүүн, үйлчилгээний өөр аргад шилжих чиглэлийг барих
хандлага. Үүнийг “нохой” ба “асуултын тэмдэг” стратеги гэж нэрлэх ба энэ нь
өөрчлөхөөс өөр аргагүй найдваргүй байдал юм.
Матрицын загварын үнэлгээ нь:
1. Давуу тал:
 Загварыг ашигласнаар байгууллагын доторхи ажлын нэгжүүд,
тэрчлэн тэдний урт хугацааны зорилгын харилцаа холбоог
судлан гаргана.
 Загвар нь байгууллагын бүтээгдэхүүн, үйлчилгээний янз бүрийн
шатан дахь бүтээгдэхүүн, үйлчилгээний шинжилгээний
зохицуулалтын үндэс болж өгнө.
 Байгууллагын үйл ажиллагааг ойлгох үндэс болж өгнө.
2. Сул тал:
 Байгууллагын бүтээгдэхүүн, үйлчилгээний процессыг тэр бүр
үнэн зөв үнэлэж чадахгүй

171
 Өсөлтийн төлөө зүтгэж, бүтээгдэхүүн, үйлчилгээг эрүүлжүүлэх
асуудлыг орхигдуулах талтай.
Бостоны зөвлөх матрицийн аргаар маркетингийн үнэлгээ хийж үзэхэд
“Улаанбаатар” зочид буудал нь одоогоор асуултын тэмдэг байршил дээр
оршиж байна. Эндээс харахад “Улаанбаатар” зочид буудал асуултын тэмдэг
байршлаас од байршил руу шилжих бодлого баримтлах шаардлагатай байна.
Энэ нь “Улаанбаатар” зочид буудалыг маркетингийн босгох стратегийг
баримтлахыг шаардаж байгааг харуулж байна.
VII. Женерал электрик матриц
Энэ нь олон хүчин зүйлт багцийн матриц бөгөөд бизнесийн өсөлтийн
зэргийг салбарын ирээдүйтэй байдал (үйлдвэрлэл буюу зах зээлийн хөгжил),
бизнесийн чадамж (бизнесийн давуу тал) гэсэн хоёр параметрээр харьцуулж
гаргасан матриц юм.
Салбарын ирээдүйтэй байдал нь нөөц боломж, үйл ажиллагаа явуулж
буй зах зээлийн хэмжээ, зах зээлийн асалтийн хурдац, салбарын ашигт
ажиллагаа, өрсөлдөөн, технологийн ашиглалтаар илэрхийлэгдэх ба
бизнесийн чадамж нь зах зээлийн хувь хэмжээ, шинэ бүтээгдэхүүн, брэнд
бүтээгдэхүүний онцлог, борлуулалтын хэмжээ, үнээр өрсөлдөх чадвар,
байршил, бүтээгдэхүүний чанар, хэрэглэгчдийг таньж мэдсэн байдлаар
тодорхойлогдоно.
Салбарын ирээдүйтэй байдлын индекс
Хүчин зүйлс
Хувийн
жин
Оноо (1-
5)
Үнэлгээ
Нөөц боломж 0.20 2.5 0.5
Үйл ажиллагаа явуулж буй зах
зээлийн хэмжээ
0.15 3.0 0.45
Зах зээлийн өсөлтийн хурдац 0.20 3.0 0.6
Салбарын ашигт байдал 0.15 3.0 0.45
Өрсөлдөөн 0.10 2.5 0.25
Технологийн ашиглалт 0.20 2.5 0.5
Нийт 1.0 2.75

172
Хувийн жинг тооцохдоо салбарын ирээдүйтэй байдалд нөлөөлөх хүчин
зүйлсийн нийт нөлөөллийг 1 гэж үзээд түүнийгээ хүчин зүйлүүдэд нөлөөллийн
зэргээр нь хуваарилан ноогдуулна. Оноог тооцохдоо хүчин зүйл тус бүрийг 1-5
оноогоор үнэлүүлнэ. Үнэлгээг гаргахдаа хувийн жинг оноогоор үржүүлэн
тооцно.
Бизнесийн чадамжийн индекс
Хүчин зүйлс
Хувийн
жин
Оноо
(1-5)
Үнэлгээ
Зах зээлд эзлэх харьцангуй хувь
хэмжээ
0.15 5 0.75
Шинэ бүтээгдэхүүн 0.10 3.5 0.35
Брэнд бүтээгдэхүүний онцлог 0.10 4.0 0.40
Борлуулалтын хэмжээ 0.15 3.0 0.45
Үнийн өрсөлдөх чадвар 0.15 3.0 0.45
Байршил 0.10 4.5 0.45
Бүтээгдэхүүний чанар 0.10 4.5 0.45
Хэрэглэгчээ таньж мэдсэн байдал 0.15 3.0 0.45
Нийт 1.0 3.75
Тайлбар
Энэ матрицийн зүүн дээд, баруун доод, төвийн хэсгүүд нь бүх
үзүүлэлтээр хүчтэй, сул, дунд зэргийн байрлал юм. Үзүүлэлтийн зэргээр нь
бүтээгдэхүүнийг тохирох нүдэнд байрлуулаад оновчтой стратегийг нь
томьёолдог. Бостоны матриц зөвхөн нэг нэг үзүүлэлтүүдийг авч үзсэнийг энд
багц үзүүлэлт болгон авч үзсэн тул энэ аргыг түүний өргөжүүлсэн хувилбар
гэж нэрлэдэг.
Бизнесийн нэгжийн хэсэг буюу зүүн дээд өнцөгт (гурвалжинд) хөрөнгө
оруулалт хийх ба өсөлтийг дэмжих стратеги баримтлага. Диагнал хэсэг буюу
стратегийн бизнесийн нэгжийн үед сонголт ба гарцын стратеги баримтлана.
Харин компаний бизнесийн нэгжийн хэсэг буюу баруун доод (гурвалжинд)
хэсэгт зогсоох ба бууралтын стратеги баримтлана.

173
Хоферийн бүтээгдэхүүн-зах зээлийн үнэлгээний матриц
Хофер, Шиндель нарын загварт 15 нүдтэй матриц байх ба өрсөлдөх
байрлал, бүтээгдэхүүн/зах зээлийн хөгжил гэсэн үзүүлэлттэй.
Матриц дээр байрлуулсан дугуйнууд нь үйлдвэрлэлийн хэмжээг, доторх
харлуулсан сектор нь зах зээлийн хувийг харуулах ба бүхэлдээ бизнесийн
одоо ба ирээдүйг зурагладаг. Зураг дээрх:
А - бизнесийн хувьд бүтээгдэхүүн/зах зээлийн асар их өсөлт
потенциалтай, зах зээлийн хувийг нэмэгдүүлэхийн тулд их хөрөнгө оруулалт
өсөлт шаардлагатай.
С - бизнесийн хувьд бол "сүүтэй үнээ" гэсэн үг. Илүүдэл бэлэн мөнгөний
урсгалыг “А” -руу урсгаж болно.
В - бизнесийн хувьд байдал нь маш сул, бараг л “нохой” иймээс
бууруулна.
D - бизнесийн хувьд яагаад ч нэмэргүй тул өөрчлөх шаардлагатай.
VIII. "SWОТ" шинжилгээний арга
Судалгааны үр дүнг нэгтгэн SWOT шинжилгээ хийж байгууллагын үйл
ажиллагааны одоогийн дүр төрх ба цаашид хөгжүүлэх арга замыг
Зах зээлийн нөхцөлд байгууллагын гадаад дотоод орчны хүчин зүйлийн
нөлөөллийг судлахдаа "SWОТ" шинжилгээний аргыг хэрэглэдэг. Энэ нь
байгууллага өөрийн давуу ба сул тал, боломж ба аюул занал гэж үзэж болох
ямар асуудал байна, түүний нөлөөлөл нь ямар байгааг шинжлэн судалсны
үндсэн дээр эрхэм зорилго, стратегиа тодорхойлж хэрэгжүүлэх боломж
нөхцлийг бүрдүүлж өгдөг судалгааны арга юм.

174
Байгууллага дотоод орчноо судалж өөрийн хүчтэй ба сул талыг
тодорхойлно. Мөн дотоод орчны үзүүлэлт тус бүр нь хир чухал үзүүлэлт вэ?
гэдгийг үнэлнэ.
Байгууллагын үйл ажиллагааны SWОТ шинжилгээний дотоод орчны
үзүүлэлтүүд:
S Чадвар хүчтэй тал W Сул тал
- Хангалттай мэдлэг, мэдээлэлтэй
- Өрсөлдөх чадвар сайн
- Санхүүгийн зохих нөөцтэй
- Үйлчлүүлэгчдийн сэтгэл ханамж
өндөр
- Тухайн зах зээлийн манлайлагч
- Сайн мэдэх салбартаа ажилладаг
- Хүчтэй өрсөлдөгчийн шахалтанд
өртөхөөргүй
- Өөрийн технологитой
- Үнийн давуу тал
- Өрсөлдөх давуу тал
- Сайн удирдлага
- Нэр хүндтэй бүтээгдэхүүнтэй
- Техникийн чадвар
- Бусад
- Стратегийн чиглэл тодорхойгүй
- Өрсөлдөх чадвар сул
- Муудсан технологи
- Ашиг буурах
- Удирдлагын авъяас чадвар муу
- Чадваргүй, мэдлэггүй байх
- Дотоод хүндрэлтэй асуудлуудтай
- Өрсөлдөгчийн шахалтанд эмзэг
- Судалгаа шинжилгээний ажил сул
- Стратегиа өөрчлөх санхүүгийн
чадваргүй
-Маркетингийн чанар дундаас доош
- Өндөр үнэтэй
- Бусад
Хүчтэй болон сул талыг тодорхойлж байхдаа байгууллагын
менежерүүд бусад өрсөлдөгч байгууллагуудаасаа юугаараа илүү болохыг
эрэлхийлж хайх хэрэгтэй. Ялангуяа гол өрсөлдөх давуу тал нь үйлчилгээний
үнэ цэнийг нэмэгдүүлж зах зээлд шинэ үйлчилгээг нэвтрүүлэх цаг хугацааг
багасган завсрын үйлчилгээ болон эцсийн үйлчлүүлэгчиддээ хүчтэй
харилцааг бий болгодог.
Байгууллагын үйл ажиллагааны SWОТ шинжилгээний гадаад орчны
үзүүлэлтүүд:
О Боломж Т Аюул
- Валютын ханш тогтвортой
- Үндэсний орлого өсөх хандлагатай
- Улс төрийн тогтвортой байдал
бүрдэж байна
- Технологийн шинэчлэл хийх
- Гаалийн татвар өсөх хандлагатай
- Зах зээлийн өсөлт удаан
- Өрсөлдөөний шахалт дарамт
өндөр
- нийгмийн болон соёлын

175
боломж өндөр
- Хүн амын өсөлт өндөр
- Дэлхийн дулаарлын процесс
идэвхижиж байгаа
зохимжгүй өөрчлөлттэй
- Хууль эрх зүйн хязгаарлалт ихсэх
хандлагатай
Байгууллагууд гадаад орчны хүчин зүйлсийг ангилж хандлагыг дэс
дараалан судлах, маркетингийн мэдээллийн системийг бий болгох, хандлага
бүрийн хувьд боломж, аюулыг тодорхойлох хэрэгтэй.
Боломж. Байгууллагын орчны судалгааны зорилго нь шинэ боломжийг
нээн илрүүлэх явдал юм. Байгууллагын маркетингийн боломжийг
тодорхойлсноор өрсөлдөөний давуу талаа мэдэх тааламжтай нөхцөл
бүрдэнэ. Байгууллага боломж бүрийг ашиглах албагүй. Иймээс боломжуудыг
үнэлж үзээд амжилт олохуйц бөгөөд байгууллагын нөхцөл байдалд тохирох
тааламжтай боломжийг энэ тэргүүнд ашиглах нь зүйтэй. Боломж нь
тухайлбал, ханаагүй эрэлт, шинэ үйлчилгээний ойлголт, шинэ маршрутын
санаа, аялалын шинэ технологи, хэрэгцээтэй байгаа үйлчилгээнүүд юм. Аюул
занал нь шинэ эсвэл хүчтэй өрсөлдөгчид, байгууллагын үйл ажиллагааг
хязгаарласан шинэ хууль дүрмүүд, мөн байгууллагын зарим үйлчилгээ,
бүтээгдэхүүнээс үйлчлүүлэгчид, хэрэглэгчид залхах, эсвэл үйлчлүүлэгчид,
хэрэглэгчдийн хүсэл өөрчлөгдөх зэрэг байдаг. Маркетингийн боломжийг
амжилтын магадлал буюу ашиглах магадлал болон байгууллагад таатай
байдал гэсэн хоёр үзүүлэлтээр ангилж болно. Байгууллагын амжилтын буюу
ашиглах магадлал нь өрсөлдөгчдөө давах үйл ажиллагааны хүчтэй талаас нь
хамаарна. Өөрөөр хэлбэл, тухайн боломжийг ашиглахад нөлөөлөхүйц
ялгарах онцлог шинжтэй байвал амжилт олох нь бодитой болно гэсэн үг юм.
Боломжийг матриц нь боломжийн нөлөөлөл ба түүнийг ашиглах магадлалын
их, дунд, бага зэргээр эрэмбэлэн байршуулж, боломжийн хослолуудыг
Байгууллагын боломжийн матрицийг байгуулбал:
 ӨИ, ӨД, ДИ боломжуудыг шууд ашиглана.
 БИ, ДД, ӨБ боломжуудыг хангалттай нөөцтэй тохиолдолд ашиглана
 БД, ДБ, ББ боломжуудыг ашиглах шаардлагагүй

176
Жишээ нь дээрх SWOT шинжилгээний боломж хэсэгт байгаа
мэдээллийг ашиглан амжилт буюу боломжийн матрицыг байгуулбал:
Байгууллагууд тодорхойлсон боломжуудаасаа илүү сайн боломжийг
ашиглах төлөвлөгөө боловсруулан хэрэгжүүлэх шаардлагатай.
Аюул. Байгууллагын орчны аюул гэдэгт байгууллагын үйл ажиллагаанд
хүндрэл учруулах, амьдрах чадварыг бууруулах, уналтанд оруулж болох
тааламжгүй тохиолдол, мөч, үйл явдлуудыг ойлгоно. Аюулууд буюу эрсдэлийг
тохиолдох магадлал, ноцтой байдал буюу аюулаас үүсэх үр дагавар хоёроор
ангилж болно.
Байгууллагын аюулын матрицийг байгуулбал:
 ӨС, ӨЭ, ДС нь ихээхэн өндөр аюул учруулах тул яаралттай зайлсхийх
 БС, ДЭ, ӨХ нь дээд удирдлагын анхаарлын төвд байлган аюулыг
сариулах, бууруулах ба анхаарал болгоомжтой хандах
 ДХ, БЭ, БХ нь аюул багатай тул удирдлага хянатандаа байлгана.

177
Байгууллага аюул тохиолдохоос өмнө эсвэл, тохиолдсон үед ямар
өөрчлөлт хийх вэ? гэдгийг тодорхойлсон төлөвлөгөө боловсруулан
хэрэгжүүлэх ёстой.
Жишээ нь дээрх SWOT шинжилгээний аюул хэсэгт байгаа мэдээллийг
ашиглан амжилт буюу аюулын матрицыг байгуулбал:
Аюул болон боломжийг үнэлж тодорхойлж байгаа байгууллагын
менежерүүд дотоодын болон гадаад өөрчлөлтийг сайтар анхаарах хэрэгтэй.
Зах зээлийн өөрчлөлт нь ихэнхдээ хамгийн гол боломжийг бий болгох талтай
байдаг.
Байгууллагын гадаад орчны хүчин зүйл - "аюул занал ба боломж",
дотоод орчны хүчин зүйл - "сул тал ба чадварт" өгсөн үнэлэлтэнд тулгуурлан
TOWS шинжилгээ хийж, стратегийн дөрвөн хувилбарын аль нэгийг сонгоно.
Үүнд:
1. "S0" стратегийн хамгийн тохиромжтой хувилбар болох бөгөөд тухайн
байгууллага боломждоо түшиглэн өөрийн давуу талыг бэхжүүлэх явдал
юм.

178
2. "WО" стратеги нь сул талыг багасгах, боломжийг илүү сайн ашиглах
оролдлого юм. Гадаад орчны боломжийг давуу тал болгон ашиглах
боломжтой.
3. "SТ" стратеги нь гадаад орчны аюул заналтай тэмцэхдээ байгууллагын
өөрийхөө давуу талд тулгуурлан давуу талаа нэмэгдүүлэх, аюул заналыг
багасгахад чиглэгдэнэ. Аль нэг байгууллага өрсөлдөгчийнхөө
бүтээгдэхүүн, үйлчилгээний өрсөлдөх чадварын өсөлтөөс шалтгаалан үүсч
байгаа аюул заналыг арилган өөрийн үйлчилгээний технологи, санхүү,
удирдлага зохион байгуулалтын давуу талаа ашиглан өрсөлдөж болно.
4. "WT" стратеги нь сул тал болон аюул заналыг минимум хэмжээнд болгох
зорилготой. Тухайн байгууллагыг нэгтгэх, цомхтгох, татан буулгах
шаардлагатай байж болно.
SO Matrix S1 S2 S3 S4
O1 S1 O1 S2 O1 S3 O1 S4 O1
O2 S1 O2 S2 O2 S3 O2 S4 O2
O3 S1 O3 S2 O3 S3 O3 S4 O3
O4 S1 O4 S2 O4 S3 O4 S4 O4
Стратегийн сонголт
TOWS шинжилгээ

179
Тиймээс сайн талаа маш сайн болгох, маш муу талаа ядаж муу тал
болгохын төлөө ажиллах хэрэгтэй.
IX. Маркетингийн судалгааны PESTLE шинжилгээний арга
Аливаа бизнесийн байгууллага маркетингийн үйл ажиллагаагаа
эхлэхээс өмнө орчноо судлах нь маш чухал байдаг. Орчны судалгааг хийх нь
бусад зүйлийг төлөвлөхөд гол үүрэг гүйцэтгэдэг. Байгууллагийн Макро орчин
нь үйлдвэрлэл, борлуулалтын үйл ажиллагаанд эерэг сөрөг байдлаар
нөлөөлдөг. Үүнийг судлахдаа PESTLE аргыг ашигладаг.
PEST шинжилгээний арга нь:
• Political force буюу Улс төрийн орчин
• Economic force буюу Эдийн засгийн орчин
• Sociocultural force буюу Нийгэм-соёлын орчин
• Technologocal force буюу Техник-технологийн орчин
• Legal force буюу хууль эрх зүйн орчин
• Enviromental буюу хүрээлэн буй орчин гэсэн үгнүүдийн товчлол юм.
Улс төр-хууль эрхзүйн орчин нь бизнес явуулахад шаардлагатай хууль,
дүрэм журам болон аливаа зохицуулалт зэрэгт ихээхэн нөлөө үзүүлдэг
салбар юм. Энд дараах асуудлуудыг авч үзэх хэрэгтэй. Үүнд:
• Улс төрийн орчин хэр тогтвортой байна?
• Таны бизнесийн үйл ажиллагааг зохицуулж байдаг хуулиудад төрийн
бодлого нөлөөлөх болов уу?
• Маркетингийн ёс зүйн тал дээр төрөөс ямар байр суурь баримталж
байна вэ?
• Эдийн засагт төрийн зүгээс ямар бодлого баримтлан ажиллаж байна
вэ?
• Төрөөс шашин болон соёлын тал дээр ямар нэгэн үзэл баримтлал
барин ажиллаж байна уу?
• Аливаа олон улсын худалдаа арилжааны гэрээ хэлэлцээрт төрийн
зүгээс оролцож байна уу?
• Засгийн газрын бодлого
• Худалдааны бодлого
• Дотоодын зах зээл дэх лобби, дарамт шахалт
• Гадаадын зах зээл дэх дарамт шахалт гэх зэрэг.
Маркетеруудад урт болон удаан хугацаан дахь худалдааны эдийн
засгийн нөхцөл байдлыг тодорхойлох шаардлага гардаг. Энэ нь ялангуяа
олон улсад маркетингийн үйл ажиллагаа явуулахаар төлөвлөж байх үед
тохиолддог.
Энэ үед та дараах нөхцөл байдлыг авч үзэх шаардлагатай.
• Дотоодын зах зээлийн нөхцөл байдал
• Дотоодын зах зээлийн чиг хандлага
• Гадаадын зах зээлийн чиг хандлага

180
• Бараа, үйлчилгээний онцгой албан татвар
• Зах зээлийн болон худалдааны циклүүд
• Үйлдвэрлэлийн хүчин зүйлийн онцлог
• Хуваарилалтын сувгийн хандлага
• Валютын ханш
• Хүүгийн хувь хэмжээ
• Инфляцийн хэмжээ
• Ажил эрхлэлтийн түвшин
• Эдийн засаг дахь ДНБ-ий хэтийн төлөв байдал гэх мэт.
Аливаа улс орон бүрийн нийгэм соёлын онцлог нь бизнесийн үйл
ажиллагаанд тодорхой хэмжээгээр нөлөөлж байдаг. Үүнд дараах зүйлийг авч
үзэх шаардлагатай:
• Гадаадын бүтээгдэхүүн үйлчилгээнд хэрэглэгчид хэрхэн хандаж байна?
• Бүтээгдэхүүнээ зах зээл дээр түгээхэд тухайн орны хэл нөлөө үзүүлж
байна уу?
• Эрэгтэй эмэгтэй хүмүүсийн нийгэмд эзлэх байр суурь ямар байна?
• Тухайн орны хүн амын дундаж наслалт
• Ямар шашинтай хүмүүс дийлэнх хувийг эзэлж байна?
• Амьдралын хэв маяг, хандлага
• Нийгэмд болж буй гол үйл явдал
• Нийгэмд болох гэж буй гол үйл явдал
• Боловсролын түвшин
• Соёлын хүчин зүйлс
• Ёс зүй
• Шашин
• Хүн амын шилжих хөдөлгөөн
• Хүмүүсийн амьдралын хэв маяг
• Хүмүүсийн амьдралын хэв маягийн өөрчлөлт
• Цагаачлал
• Эрүүл мэнд
• Мэргэжил боловсрол
Техник технологи бол өрсөлдөөн дунд давуу талыг олж, глобалчлалд
хөтлөх нэгэн чухал хүчин зүйл юм. Ингэхийн тулд дараах асуудлуудыг
шийдвэрлэсэн байх хэрэгтэй. Үүнд:
• Одоо ашиглагдаж буй техник технологи нь сайн чанартай, хямд
бүтээгдэхүүн үйлчилгээг хийж үйлдвэрлэж чадаж байна уу?
• Одоо ашиглагдаж буй техник технологи нь бизнес эрхлэгчдэд болон
хэрэглэгчдэд илүү шинэчлэгдсэн бүтээгдэхүүн үйлчилгээг санал болгож
чадаж байна уу?
• Шинэ техник технологи гарч ирснээр хуваари-лалтын суваг хэрхэн
өөрчлөгдөж байна вэ?

181
• Техник технологи нь тухайн бизнесийн байгууллагад хэрэглэгчидтэйгээ
харилцах шинэ гарцыг бий болгож чадаж байна уу?
• Техник технологийн хөгжлөөр өрсөлдөх
• Судалгаа шинжилгээнд зарцуулах хөрөнгө мөнгө
• Техник технологийг солих
• Үйлдвэрлэх хүчин чадал
• Мэдээлэл, холбоо харилцаа
• Техник технологийн тухай мөрдөх дүрэм журам
• Шинэчлэх бололцоо
• Техник, технологийн патент, лиценз
• Оюуны өмчид халдаагүй байдал
Тухайн байгууллага үйл ажиллагаагаа явуулахад ямар хууль, дүрэм
журмыг мөрдөх шаардлагатай, мөн үйл ажиллагаа, үйлдвэрлэлийнхээ
чиглэлээс хамааран бусад бүх төрлийн хуулийн мэдлэгтэй байхыг шаардана.
Мөн тухайн эрхэлж буй бизнесийн онцлог, ямар бараа бүтээгдэхүүн,
үйлчилгээ вэ гэдгээс хамааран улсын стандартчилал, мөн олон улсын
стандарт зэрэгт тохирсон байгаа эсэхийг хянах шаардлагатай.
Тухайн бизнесийн байгууллагын үйл ажиллагаанд хүрээлэн буй орчин
тойрон зэрэгт үзүүлэх эерэг болон сөрөг нөлөөлөл тэдгээрийн харилцан
хамаарал, хэрэв тухайн компаний үйл ажиллагаа байгаль орчинд тодорхой
хэмжээгээр хор хохирол үзүүлдэг бол эргээд нөхөн сэргээлтийн асуудлыг
хэрхэн шийдвэрлэх талаар тусгаж авч үзэх шаардлагатай.
Тухайн бизнесийн байгуулага үйл ажиллагаагаа явуулж буй орчноо
нарийвчлан танин мэдэж, ойлгохын тулд, мөн ямар давуу тал, ямар эрсдэл
аюул байгаа талаар тодорхой мэдээлэлтэй болохын тулд тогтмол шинжилгээ
хийдэг. Орчноо мэдэрч ойлгохын тулд боломжтой бүхий л давуу талаа
ашиглаж, эрсдэл аюулыг аль болох багасгах арга хэмжээ авах нь зүйтэй.
Ялангуяа тухайн зах зээлийн өсөлт бууралтаас шалтгаалан гарч ирэх аливаа
эрсдэл аюул зэргийг урьдчилан тооцоолох, одоо байгаа байр суурь,
бизнесийн үйл ажиллагааныхаа гол чиглэлийг тодорхойлохын тулд PESTLE
аргыг ашигладаг.
Ихэнхдээ тухайн байгууллагын гадаад орчинд юу болж байна, тэдгээр
нь байгууллагын дотоод үйл ажиллагаанд хэрхэн нөлөөлөх болон тухайн
бүтээгдэхүүнийхээ ерөнхий чиг хандлагыг гаргаж ирэхэд ашигладаг.
PESTLE судалгааны аргыг тухайн байгуулага дээр хэрхэн авч үзэж
орчноо шинжлэх нэгэн загварыг авч үзье.

182
№
Нөлөөлөх хүчин
зүйлсийн жагсаалт
Ерөнхий
үнэлгээ
Үзүүлэх
нөлөө
Ач холбогдол болон хамаарах байдал
Энэ хэсэгт та өөрийн
болон бизнесийнхээ
тухай онцлог шинж,
хэлбэр, ямар чиглэлээр
үйл ажиллагаа
явуулдаг гэх зэргээр
ерөнхий байдлаа
тодорхойлон бичнэ.
1-2.4 аюул
2.5-4.0
боломж
4-их
3-дунд
2-бага
1-
тодорхой
бус
Цаг хуга
цааны үеч
лэл:
1-(0-3
сар)
2-(4-7
сар)
3-(8-11
сар)
4-(1 жил)
Төрөл:
4 - маш
эерэг
3 – эерэг
2- сөрөг
1-маш
сөрөг
-
Нөлөө:
4-өсөж
буй
3-тогт-
вортой
2 буурч
буй
1-тодор-
хой бус
Хамаа
рах ач
хол бог
дол
4-маш
чухал
3-чухал
2- чухал
бус
1-огт
чухал бус
1 Улс төрийн орчин: 2,5
Засгийн газрын бодлого 3.8 4 3 4 4 4
Засгийн газрын
хандлага, өөрчлөлт
3.4
3 4 3 4 3
Засгийн газрын тэргүүн,
хэн нэгэн гишүүн
1.8
1 1 2 1 4
Сонгууль 1.2 1 2 1 1 1
Гадаадын зах зээлээс
үзүүлэх лобби /дарамт
шахалт/
2.6 2 4 2 2 3
Дотоодын зах зээлээс
үзүүлэх лобби
4 4 4 4 4 4
Худалдааны бодлого 3 3 1 4 4 3
Хувьцаа эзэмшигчид 1.4 1 1 1 1 3
Бослого мөргөлдөөн 1.2 1 2 1 1 1
2 Эдийн засгийн орчин: 2,6
Дотоодын эдийн
засгийн байдал
4 4 4 4 4 4
Дотоодын эдийн
засгийн хандлага
3 3 1 4 3 4
Гадаад эдийн засгийн
байдал, хандлага
1.4 1 1 1 1 3
Олон улсын
худалдааны бодлого
1.2 1 2 1 1 1
Дотоод мөнгөний
бодлого
2.8 2 4 2 2 4
Олон улсын мөнгөний
бодлого
3.6 4 4 3 3 4
Инфляци 3.2 3 1 4 4 4
Татварын бодлого 1.6 1 1 2 1 3
Ажилгүйдэл 1.4 1 2 2 1 1
Валютын ханш 3.6 4 4 3 3 4

183
3 Нийгэм-Соёлын орчин: 2.4
Нийгэмд болж буй гол
үйл явдал
1.2 1 2 1 1 1
Нийгэмд болро гэж буй
гол үйл явдал
2.6 2 4 2 2 3
Боловсролын түвшин 3.6 4 4 4 3 3
Соёлын хүчин зүйлс 3.2 3 1 4 4 4
Ёс зүй 1.6 1 1 1 1 4
Шашин 1.2 1 2 1 1 1
Хүн амын шилжих
хөдөлгөөн
3.6 4 4 4 3 3
Хүмүүсийн амьдралын
хэв маяг
4 4 4 4 4 4
Эрүүл мэнд 1.6 1 1 1 1 4
Мэргэжил боловсрол 1.2 1 2 1 1 1
4 Техник технологийн орчин: 3.2
Техник технологийн
хөгжил
4 4 4 4 4 4
патент, лиценз
3.4 4 4 3 3 3
Үйлдвэрлэх хүчин
чадал
3.4 3 4 4 3 3
Мэдээлэл харилцаа
холбоо
4 4 4 4 4 4
тухай мөрдөх дүрэм,
журам
3.4 4 4 3 3 3
Шинэчлэх бололцоо 3.6 3 4 4 3 4
Оюуны өмчид
халдаагүй байдал
1.4 1 2 1 1 2
Шинэ нээлт, ололт 2.8 2 4 2 2 4
Мэдээллийн технологи 3.6 4 4 4 3 3
Интернет 2.8 4 2 2 3 3
Биотехнологи 2.6 2 4 2 2 3
Нанотехнологи 3.4 4 4 3 3 3
5 Хууль эрх зүйн орчин: 2.35
Дотоодын хууль эрх
зүйн байдал
1.6 1 2 1 2 2
Гадаадын хууль эрх
зүйн байдал
2.8 2 4 2 2 4
Ажил эрхлэлтийн тухай
хууль
3.4 4 4 3 3 3
Хэрэглэгчдийн эрх
ашгийг хамгаалах тухай
хууль
1.6 1 1 2 1 3
Өрсөлдөөний тухай
хууль
1 2 2 1 11.4
6 Хүрээлэн буй орчин: 2.3
Байгаль 1.2 1 2 1 1 1
Экологи 2.8 2 4 2 3 3
Худалдан авагч,
үйлчлүүлэгчдийн
үнэлэмж
3.4 4 4 4 4 3
Хөрөнгө оруулагчдын
үнэлэмж
3.2 3 1 4 4 4
Байгууллагын соёл 1.4 1 1 1 1 3
Удирдлагын арга барил 1.8 1 2 1 1 4

184
Ерөнхий үнэлгээ 1-2,49 байвал аюул гэж, 2,5-4,0 байвал боломж гэж
үзнэ хэмээн Fred R. David, Forest R.David нар 2017 оны “strategic management
consept and cases” 16 дахь хэвлэлдээ авч үзсэн байсанг үндэс болголоо.
PESTLE аргын хэрэглээ. Энэхүү шинжилгээний арга нь Бизнес
төлөвлөгөө, Стратегийн төлөвлөгөө, Маркетингийн төлөвлөгөө зэрэгт өргөн
хэрэглэгдэхээс гадна зах зээл дээр шинэ бүтээгдэхүүн гаргах, тухайн
бүтээгдэхүүн,үйлчилгээг шинэчлэн хөгжүүлж улам боловсронгуй болгох зэрэгт
уг арга ашиглагдана.
PESTLE аргын давуу тал:
• Ашиглахад тун энгийн, хялбар
• Бизнесийн орчноо танин мэдэж ойлгоход тус дөхөм болно
• Бизнесийн боломж, аюул зэргийг урьдчилан харах боломжийг олгоно
PESTLE аргын сул тал:
Хэтэрхий их мэдээлэл өгөгдсөнөөс шалтгаалж гол зүйлийг анзаарахгүй
өнгөрөх дутагдалтай.
X. PIP буюу the point in polygon шинжилгээний арга Сүүлийн
жилүүдэд байгууллагын маркетингийн судалгаанд PIP буюу the point in
polygon шинжилгээний аргыг өргөн хэрэглэх болсон. Энэхүү арга нь судалгаа
авах гэж буй хэсэг дээр оршиж буй нэгжүүдийг тодорхой байрлалын шинж
чанараар нь багц болгон авч судлан шинжилдэг арга юм.
PIP шинжилгээгээр өндөр эрсдэл бүхий бүсэд оршиж буй
байгууллагуудын жагсаалт, судалгааг гаргаж болох ба эрсдэлийн бүс гэдэгт
үерийн аюулын боломж өндөртэй хэсгийг нэрлэх ба мөн шинжилгээгээр
бизнесийг байрлалынх нь талаас шинжилж болно. PIP шинжилгээгээр
урьдчилсан таамаг дэвшүүлнэ. Жишээлбэл, Аялал жуулчлалын байгууллагын
таамаг дэвшүүлж буй маягт доорх зүйлсийг агуулна.
 Байгалийн үзэсгэлэнт цогцолбор газар
Энд байгалийн өвөрмөц тогтоц, унаган үзэсгэлэнт төрх зэргийн
сурталчилгааг хэрхэн хийх талаар явуулах сурталчилгааны загварыг
хамруулан авч үздэг. Тухайн танилцуулга дотор буй онцгой чухал
мэдээллүүдийг ашиглах, эсвэл шууд шуудангийн илгээмжээр жуулчид,
үйлчлүүлэгч бүртэй тулж харьцах. Нөгөө талаас сурталчилгааны онцгой
хэлбэрүүд (интернет)-ийг ашиглана.
 Даатгал
Тухайн аялал жуулчлалын байгууллагын байрлаж буй бүс нутгийн ач
холбогдол, аюул осолын үнэлгээг хийнэ. Тухайлбал, үерийн усны идэвхитэй
бүс болон далайн эргээс алслагдсан байдал зэрэгт үнэлэлт өгнө.
 Холбоо харилцаа
DSL-ийн үйлчилгээний боломжит хэтийн төлөвийг тодорхойлно.
 Банк, санхүү

185
Хөрш зэргэлдээ аялал жуулчлалын байгууллагын зах зээл рүү нэвтрэх
боломжид үнэлэлт өгч тодорхойлно.
Мөн түүнчлэн PIP шинжилгээгээр бүс нутгуудын учирч болзошгүй
аюулын хэмжээг шууд тоон утгаар зааж өгдөг. Жишээлбэл, даатгалын хэсэг
дээр судалгааг хийж байх үед үерийн бүсээс 500 футын алслалтай газрыг
аюулгүй гэж тооцдог байх жишээтэй.
Маркетингийн стратеги. Нөхцөл байдлын шинжилгээ хийсний дараа
маркетер зорилго зорилтуудаа, эдгээр зорилго зорилтуудад хүрэхийн тулд
баримтлах стратегийг боловсруулах шаардлагатай тулгардаг. Маркетингийн
стратеги нь хэнд, ямар бүтээгдэхүүнийг, ямар үнээр, хаана, хэрхэн таниулж
хүргэхийг тодорхойлно.
Портерын “5 хүчний шинжилгээ”
Портер салбарын бүтцийн хандлагадаа ялангуяа бүтцийг онцгой
анхаарч, салбарыг бүрдүүлэгч хүчин зүйлс нь өрсөлдөөнийг удирдан залах
гол үндэс гэж үзсэн.
Энэхүү загвар нь салбарын дээрх 5 хүчин зүйлийн зүгээс үзүүлэх эерэг,
сөрөг нөлөөллийг танин мэдэж, судалсны үндсэн дээр зорилтот зах зээлийг
оновчтой сонгох боломжийг олгодог. Салбарын бүтцийн буюу салбар дахь
өрсөлдөөний байдлыг дараах салбарыг хүчин зүйлсийн гол үзүүлэлтүүдээр
шинжилдэг:

186
Салбарын бүтцийн шинжилгээг дараах хүчин зүйлсээр нарийвчлан
шинжилдэг:
 Нийлүүлэгчийн гэрээ хэлэлцээрийн давуу тал
 Шинэ нийлүүлэгчээс үзүүлж болзошгүй хүндрэл
 Хэрэглэгчийн хэлэлцээрийн давуу тал
 Орлох бүтээгдэхүүнээр дамжин үзүүлэх эрдэл
 Өрсөлдөгчдийн чадавхи
 Хүчин чадал
 Бүтээгдэхүүний онцгой байдал
 Шинэчлэлтийн зардал
 Зах зээлээс гарахад учрах хүндрэл
 Салбарын соёл
Өрсөлдөөний стратеги: Өрсөлдөөний стратеги нь тухайн компаний зах
зээлд эзэлж буй байр сууриас ихээхэн хамаардаг, Ф.Котлер нь компаниудыг
зах зээлд үндсэн 4 байр суурийг эзлэх боломжтой гэж үзсэн байдаг.
• ЗЗ-д тэргүүлэгчдийн баримтлах стратеги /40+/
• Тэмцэгчдийн баримтлах стратеги /20-40/
• Дагалдагчдийн баримтлах стратеги /5-20/
• Сиймхийлэгчдийн баримтлах стратеги /10-/

187
МАРКЕТИНГИЙН СУДАЛГААНЫ ТАЙЛАН
Шинжилгээгээр судалгааны дүнд гаргаж авсан саланги мэдээллүүдийн
ач холбогдлыг хэмжиж, уялдаа холбоог тодорхойлдог. Харин дүгнэлт нь
шинжилгээний явцад гарсан үр дүнгийн утгыг судалгааны зорилготой
уялдуулан бүрэн дүүрэн тайлбарлаж, цаашдын арга замыг зааж өгнө. Үүнд
үндэслэн пүүс, компанийн удирдлага ямар шийдвэр гаргаж, ямар үйлдэл
хийвэл зохистойг тодорхойлно.
Олж авсан үр дүнгээ уялдуулан холбож, түүнийг ашиглах байгууллага,
хүмүүс хамгийн их ойлгомжтой болгоход судалгааны тайлангийн зорилго
оршино.
Зарим менежерүүд тайлан хэт товч байхыг, зарим нь дэлгэрэнгүй
байхыг шаарддаг боловч маркетингийн судалгааны тайланд тавигдах
түгээмэл шаардлагуудыг биелүүлж, тайланд заавал байх зүйлүүдийг тусгасан
байх нь судлаачийн баримтлах ерөнхий зарчим юм. Тайланд дараах
шаардлагууд тавигдана. Үүнд:
1. Иж бүрдэл. Тайлан хэтэрхий товч буюу хэтэрхий дэлгэрэнгүй биш
боловч уншиж танилцсан хүн иж бүрэн ойлгоц авахаар байна.
2. Үнэн зөв байдал. Тайланд тусгасан тоо баримт нь судалгаанаас
гарсан, бодит баримт, мэдээ сэлт байх ёстой. Түүвэр судалгаа, түүний
төлөөлөлт, технологийн ба мэдлэг чадвар дутмагийн улмаас алдаа
гарч болохыг анхаарч дахин дахин шалгаж байж тайланд тусгах нь
зүйтэй.
3. Цэвэр ойлгомжтой байдал. Судалгаа дараалал ба арга зүйн хувьд зөв
зүйтэй болсон бол үр дүнг цэвэр ойлгомжтой хэлбэрээр тайланд
тусгахад дөхөмтэй байна. Гол санаагаа богино өгүүлбэрээр, товчхон
нэрээр илэрхийлж, үгээ болгоомжтой сонгох хэрэгтэй. Утга санаа,
өгүүлбэрээ давтахгүй байх нь их чухал. Иймд үг болгоноо, өгүүлбэр
бүрээ, тэдгээрийн зорилгыг үнэлэн цэгнэж тайланд тусгана. Анх бодож
цэгнэсэн утга санаагаа бүрэн гаргаж чадсан уу?, уншигч ойлгох болов
уу? гэдэг асуултыг өөртөө тавьж, эргэлзээтэй санагдвал бичсээн
өгүүлбэрээ эргэж засахад илүүдэхгүй.
4. Товч тодорхой байдал. Энэ шаардлагыг биелүүлэхийн тулд судлаач
тайланд оруулах зүйлийг сайтар сонгож авна. Урьд өмнө нь илэрхий
байсан зүйлийг оруулахаас зайлсхийхийн хамт мэдээжийн аргын
талаар илүүц зүйлийг нурших хэрэггүй. Тайланг уншиж танилцсан
захирал буюу менежер богино хугацаанд шинэ мэдлэг, шинэ санаа
олж авах боломжийг хангах тийм мэдээ сэлт, үр дүнг л тусгах
шаардлагатай.
Маркетингийн судалгааны тайлан дараах бүтэцтэй байна.
1. Тайлангийн нэр
2. Агуулгын хүснэгт
3. товч дүгнэлт

188
а. тэргүүн
б. үр дүн
в. Дүгнэлт
г. Зөвлөмж
4. Оршил
5. Үндсэн хэсэг
а. арга зүй
б. үр дүн
в. хягаарлалт
6. Дүгнэлт ба зөвлөмжүүд
7. Хавсралт
А. явуулсан асуулгын хуулбар
Б. хийсэн түүврийн хэмжээ, сорилын статистик ба бусад зүйл
В. үндсэн хэсэгт ороогүй хүснэгтүүд
Г. Ном зүйн жагсаалт
Тайлангийн нэр бүхий хуудсанд судалгаа явуулсан газар, хийсэн
судалгааны нэр, он, сар, өдрийг тусгана. Хэрэв дотоодын тайлан бол
судалгааг хэн хийж гүйцэтгэснийг бичнэ.
Агуулгын хүснэгтэнд тайланд тусгасан хэсгүүд, дэд хэсгүүдийн нэрийг
хуудсаар нь тусгаж, уншиж танилцаж буй хүн сонирхсон зүйлээ хялбархан
олж танилцах боломжтой болгоно.
Товч дүгнэлт бол тайлангийн маш чухал хэсэг юм. Томоохон
бизнесменүүд үргэлж завгүй хүмүүс тул зөвхөн энэ хэсгийг уншиж танилцаад
удирдлагын шийдвэр гаргах нь олонтоо байдаг. Иймээс товч дүгнэлтэнд
тайлангийн хамгийн чухал бөгөөд үнэ цэнэтэй мэдээллүдийг багтаана.
Тэргүүн хэсэгт нь судалгааг хэн, ямар зорилгоор гүйцэтгэсэн ба
судалгаагаар хамарсан асуудлуудыг хамгийн товч тусгана.
Дүгнэлт ба зөвлөмж. Дүгнэлт нь үр дүнд суурилсан үзэл бодол юм. Өөрөөр
хэлбэл, одоо яг юуг мэдэж байна, тэр нь ямар утга агуулгатай болохыг
илэрхийлнэ. Зөвлөмж нь ирээдүйд хийж болох үйлдлийн талаархи санал юм.
Компани цаашид юу хийх ёстойг илэрхийлэх учраас ул үндэстэй зөвлөмж
боловсруулахад гойд анхаарах хэрэгтэй. Туршлагатай менежер заавал
зөвлөмж бичихийг шаардахгүй байж болно. Энэ тохиолдолд судалгааны дүнд
тулгуурлан өөрөө цаашид хэрхэхээ шийднэ.
Оршил хэсэг нь товч дүгнэлтийг уншсаны дараа шууд орж танилцахуйц
хамгийн чухал сонирхолтой мэдээллийг агуулна. Судлаачийн мэдлэг
туршлага тод илэрч харагдахаар байна. Оршилд тайланд тусгагдсан гол
асуудлыг авч үзэх урьдач нөхцөлийг тусгана. Жишээ нь: шинэ бүтээгдэхүүний
зах зээлд нэвтрэх судалгаа байсан бол оршил хэсгийг зах зээлийг нь
тодруулахад зориулна. Ямар өрсөлдөгчийн ямар бүтээгдэхүүнтэй харьцуулж
зах зээлд эзлэх хувийг нь тодруулсан болохыг бичнэ. Мөн асуудлын байдал
төлөвийг түүхчилсэн байдлаар тусгаж болно. Урьд өмнө төсөөтэй судалгаа

189
хийгдэж байсан эсэх, ямар үр дүн гаргаж авсан, судалгааг ямар хүрээнд
явуулсан, одоогийн судалгаа өмнөхөөс юугаараа ялгатай болохыг тодруулна.
Үндсэн хэсэгт мөн судалгааны өвөрмөц зорилгуудыг тусгана. Оршилоос
тайлангийн гол санаа юунд төвлөрсөн , юунаас зайлсхийсэн болохын мэдэж
болохоор байвал тун сайн. Судалгаа болон түүнтэй холбоотой бусад ажил
хэргийн уялдаа холбооны талаар, судалгааны хэрэгцээ, ач холбогдлын
талаар өргөн мэдлэг олгоход энэ хэсэг чиглэгдэнэ.
Тайлангийн үндсэн хэсэгт судалгааны бүхий л нарийн тодорхой
зүйлүүдийг тусгана. Үндсэн хэсгийн дотор судалгаанд хэрэглэсэн арга, арга
зүйн асуудал томоохон байр суурийг эзэлдэг. Энэ үүднээс судалгааны ямар
дизайн хэрэглэсэн, мэдээ сэлтийг ямар аргуудаар цуглуулсан (хоёрдогч,
анхдагч мэдээг), түүвэрийн ямар аргыг хэрэглэсэн, мэдээ сэлтийг шинжилсэн
арга зүй, аргачлал, дүгнэлтийг хийхэд хэрэглэсэн арга зүйн талаар тусгана.
Түүвэрлэлт хийсэн арга зүйгээ маш тодорхой тусгах нь судлаачийн чадлыг
илтгэх чухал асуудал юм. Энэ хүрээнд дараах асуултанд хариулт өгөхийг
хичээх хэрэгтэй. Үүнд:
 ерөнхий нийдмийг хэрхэн тодорхойлсон, газар зүй, нас, хүйс, ба
бусад ямар зааг хязгаарыг хэрэглэсэн бэ?
 түүвэрлэлтийн нэгж нь юу вэ? Бизнесийн байгууллага уу?, удирдах
ажилтнууд уу?, эсвэл өрх гэр ба хувь хүмүүс үү? гэх мэт. Яагаад
түүнийг түүврийн нэгж болгон сонгож авах болов?
 Түүврийн нэгжийн жагсаалтыг хэрхэн үйлдэв?, түүнд ямар нэгэн сул
тал гарсан уу? Яагаад тэр аргыг хэрэглэв?
 Төлөвлөсөн түүврийг хийхэд учирсан бэрхшээлийг хэрхэн даван
туулав, түүвэрлэх явцад ямар нэгэн гажуудал гарсан уу?
 Магадлалт ба магадлалт бус түүвэрлэлтийн дизайны алийг
хэрэглэсэн?, яагаад тухайн түүврийг сонгов?, түүвэр нийдмийн
хэмжээ хэр зэрэг болох? Гэх мэт.
Дүгнэж хэлбэл, түүврээр юуг судалсан?, яаж түүнийг хийсэн?, яагаад
чухам тухайн аргыг хэрэглэсэн болохыг тайланд маш тодорхой тусгах
шаардлагатай.
Судалгаанд хэрэглэсэн арга зүйг дурьдах явцдаа шинжилгээнд
ашигласан аргыг ч товч дурьдах нь зүйтэй. Ингэснээр тухайн үр дүнд хэрхэн
хүрснийг мэдэх бололцоо олгоно.
Үндсэн хэсэгт тусгах үр дүн бол судалгаагаар гарсан олдворууд,
тэдгээрийг хүснэгт тоогоор баталгаажуулж илэрхийлсэн илэрхийлэл юм. Үр
дүн нь тухайн судалгаанаас шууд урган гарсан, логик бүтэцтэй байна. Энэ бол
үр дүн дээр тусгаж буй мэдээллүүд тухайлсан хэрэгцээг хангаж чадахуйц,
хүснэгт, баримтууд нь ямар нэгэн санамсаргүй цуглуулга биш, нарийн дэс
дараалалтай байна гэсэн үг юм. Хүснэгт бүр нэг л тодорхой асуудлын
шалтгааныг тодруулахад чиглэгдсэн байвал илүү ойлгомжтой байдаг.

190
Судалгаа бүр өөрийн гэсэн хязгаарлалттай байх ёстой. Судлаач энэ
хязгаараа сайн мэдэж, уншиж ашиглаж буй хүмүүст ойлгомжтойгоор
илэрхийлэх нь зүйтэй. Хязгаарлалтанд тухайн судалгааг ямар хүрээгээр
явуулсан болохыг тусгана. Жишээ нь, түүвэр ажиглалтыг зөвхөн Улаанбаатар
хотын хүн амыг хамруулан явуулсан гэдгийг дурьдаж өгвөл дараагийн
судлаачид бусад аймаг, хотуудад явуулах нь чухал болохыг ухаарна.
Эцсийн дүгнэлт ба зөвлөмж нь товч дүгнэлтэнд тусгасан хэсгийг илүү
нарийвчлан ойлгож болохуйц байна. Гаргаж буй дүгнэлтүүдээ судалгааны үр
дүнтэй нягт уялдаатайгаар нэгийг нь нөгөөгөөс нь ургуулан сонирхолтойгоор
өгүүлнэ. Дүгнэлтээс судалгаанд тавьсан зорилт бүр яаж биелж, ямар шинэ
нөхцөл байдал гарч байгааг ухаарч ойлгохоор байна. Зөвлөмжийг
дүгнэлттэйгээ нарийн холбоотойгоор боловсруулж судлаачийн итгэл
үнэмшлийг тод томруун илэрхийлсэн байна. Үйл ажиллагааны хүрээ, зах
зээлийн төрөл бүрээр гүнгийрүүлэн заагласан зөвлөмж өгч болох юм.
Хавсралтанд тусгасан зүйл тайланг илүү иж бүрэн ойлгомжтой болгож,
судалгааг хэрхэн явуулсан, ямар үзүүлэлтүүд гарсныг тодорхой харах
бололцоо олгоно.Юуны өмнө судалгаанд хэрэглэсэн асуулга буюу
ажиглалтын хэлбэрийн нэг хувийг хавсаргана.
Хавсралтанд судалгааны гол үр дүнг хүснэгтээр тусган харуулах,
түүвэрлэлт хийсэн зураглал, түүврийн зохистой хэмжээний тооцоолол,
сорилын статистикийн нарийвчилсан тооцоо зэргийг хавсаргах хэрэгтэй
байдаг. Хавсралтын хэсэг бол мэргэжлийн хүмүүс, судалгааны үр дүнг ихэд
сонирхогчдод зориулагдана гэдгийг анхаарах хэрэгтэй.
Бичмэл тайлангаас гадна судалгааны үр дүнг амаар илтгэдэг. Судлаач
менежертээ болон судалгааны ажлын үр дүнг сонирхож буй хүмүүст ажлын үр
дүнгээ товч ойлгомжтой тайлбарлан ойлгуулах хэрэгцээнээс амаар илтгэх
асуудал зүй ёсоор тавигддаг.
Энэ үед бичмэл тайланд тусгасан зүйлүүдээ хамгийн товчоор эмх
цэгцтэй ярьж, гол үзүүлэлтүүд, хүснэгтийг техник хэрэгсэл ашиглан харуулж
тайлбарлана. Дүгнэлт, зөвлөмжөө үнэмшилтэйгээр ойлгуулах нь хамгийн
чухал. Судалгааг зөв арга зүйгээр хийж, судлаач түүндээ итгэлтэй байгаа бол
амаар амжилттай илтгэх чухал нөхцөл болно.

Маркетингийн судалгаа

More Related Content

What's hot

Similar to Маркетингийн судалгаа

More from Гончигжавын Болдбаатар

Маркетингийн судалгаа