Öz
Eski Türkçe döneminde sıklıkla kullanılan ve genel olarak edat görevinde karşılaştığımız basa zarf ve edatının “sonra” anlamını kazanışı ve morfemin bas- eylemi ile semantik ilişkisi hususunda araştırmacıların net bir ortak görüşe varamamış olması bu yazıyı şekillendirmiştir. Eski Türkçe döneminde kullanılarak benzer anlamlara gelen ve benzer anlam gelişimlerini içeren sözcüklerin tanıklığı, karmaşık durumların çözümünde yol gösterici olabilir. Eski Türkçede arka, geri, batı anlamlarında kullanılan ve *ke kökünden geliştiği düşünülen “sonra” anlamındaki kedin>keyin sözcüğü ve yazın dilinde benzer gelişime sahip diğer morfemlerin durumları, basa zarf ve edatının “sonra” anlamının ortaya çıkışında semantik bir yorum yapılabilmesine imkân sağlamıştır. Bas- eyleminin “basmak, baskın yapmak, hakimiyet sağlamak” ve nihayet Tonyukuk II yazıtında “yardım etmek” anlamı, Kutadgu Bilig’de geçen “arka” anlamındaki sözcüklerin (arka yölek vb.) “yardım” ve “destek” anlamları, metinlerde şimdiye kadar gördüğümüz bazı oluşumları (art basut kılmak, art basut bolmak) ve bunların bas- eylemi ile ilişkisini ortaya koyabilecek niteliktedir. Kutadgu Bilig’de sıklıkla kullanılan basut “yardım” ve basutçı “yardımcı” sözcüklerinin “arka” ve “geri” anlamındaki tüm sözcüklerle ortak kullanımları, “yardım” ve “destek” sözcüklerinin “arka” ile olan ilişkisini ortaya koymaktadır. Türkiye Türkçesinde kullanılan “arkalamak” ve “arkadaş” sözcükleri de “yardım” sözcüğünün “arka” ile olan ilgisini ortaya çıkaran güncel tanıklardan bazılarıdır. Türklerin bir yere baskın yapma eylemleri tek başına yapılamayacağı ve topluluk halinde kendi içlerinde desteklenerek giriştikleri bir eylem olması nedeniyle sözcüğün Tonyukuk yazıtında görüldüğü gibi “yardım etmek” anlamıyla kullanımını beraberinde getirmiş ve bas- eylemi belki de “arkalamak, desteklemek, yardım etmek” anlamlarını kazanmasına neden olmuştur. Sözcüğün bu kazandığı anlamın “arka” sözcüğü ile olan ilişkisi de dil mantığında arkada ve geride olan her şeyin önünde olduğumuz gerçeği ve gerideki her şeyin bizim sonramızda kalıyor olması basa zarf ve edatının kazandığı “sonra” anlamını açıklayabilecektir.
Anahtar Kelimeler
Kaynakça
- Aksan, D. (2004). Dilbilim ve Türkçe yazıları. Multilungual Yayınları.
- Alyılmaz, C. (2021). Bilge Tonyukuk yazıtları. Türk Dil Kurumu Yayınları.
- Arat, R. R. (2007). Kutadgu Bilig (I metin). Türk Dil Kurumu Yayınları.
- Arat, R. R. (1979). Kutadgu Bilig (III index). Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü.
- Ata, A. (2012). Rayland nüshası satırarası Türkçe kur’an tercimesi’nde hapax. Ankara Üniversitesi Dil Tarih Coğrafya Fakültesi Türkoloji Dergisi, 19(1), 1-12.
- Atalay, B. (2006). Kâşgarlı Mahmud Dîvânu Lugâtit- Türk (dizin). Türk Dil Kurumu Yayınları.
- Atalay, B. (2006). Kâşgarlı Mahmud Dîvânu Lugâtit- Türk (çeviri) cilt III. Türk Dil Kurumu Yayınları.
- Ayazlı, Ö. (2012). Altun Yaruk sudur VI. kitap. Türk Dil Kurumu Yayınları.
- Aydın, E. (2012). Orhon yazıtları. Kömen Yayınları.
- Bang K., W. (1980). Berlindeki Macar enstitüsünden Türkoloji mektupları. (Çev. Şinasi Tekin), Atatürk Üniversitesi Basımevi.
- Bilgen, İ. (1989). Dīvānu Lügāti’t Türk’te söz yapımı [Yayımlanmamış Doktora Tezi]. Hacettepe Üniversitesi.
- Boeschoten, H. (2022). A dictionary of early middle Turkic. Brill.
- Clauson, S. G. (1972). An etymological dictionary of pre-thirteenth-century Turkish. Calerondon Press.
- Dıngıl, F. A. (2012). İslam öncesi Türk kültüründe kutsallık ifade eden maddi unsurlar [Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi]. İstanbul Üniversitesi.
- Durmuş, E. (2021). Eski Türklerin savaş taktikleri ve savaş alanındaki uygulamaları. Akademik Bakış, 15(29), 243-262.
- Ercilasun A. B. (2016). Türk kağanlığı ve Türk bengü taşları. Dergah Yayınları.
- Erdal, M. (1991). Old Turkic word formation: a functional approach to the lexicon vol I. Otto Harrassowitz- Wiesbaden.
- Erdal, M. (2004). A grammer of old Turkic. Brill.
- Eraslan, K. (2012). Eski Uygur Türkçesi grameri. Türk Dil Kurumu Yayınları.
- Erdemir, H. P. (2022). Yabancı yazarlara göre Türklerde savaş ve taktik. H. C. Güzel-K. Çiçek- S. Koca (Ed.), Türkler Ansiklopedisi içinde (s. 938-943). Yeni Türkiye Yayınları.
- Günay, Ü. & Güngör, H. (2015). Türklerin dini tarihi. Berikan Yayınevi.
- Güner, G. (2008). Karahanlı Türkçesinde fiil [Yayımlanmamış Doktora Tezi]. Erciyes Üniversitesi.
- Hacıeminoğlu, N. (2015). Türk dilinde edatlar. Bilge Kültür Sanat Yayınevi.
- İnan, A. (1976). Eski Türk dini tarihi. Milli Eğitim Basımevi.
- Kafesoğlu, İ. (1998). Türk milli kültürü. Ötüken Yayınları.
- Karaağaç G. (2013). Dil bilimi terimleri sözlüğü. Türk Dil Kurumu Yayınları.
- Karahan, A. (2014). Eski Uygurcada bağlaçlar. Grafiker Yayınları.
- Kovacs, E. (2011). Polysemy in traditional vs. cognitive lingustics. Eger Journal of English Studies. XI, 3-19.
- Li, Y. S. (2004). Türk dillerinde sontakılar. Kebikeç Yayınları.
- Nadalyaev V. M., Nasilov D. M., Tenişev E. R., Şerbak A. M. (1969). Drevnetyurkskiy slovar’. Academia Nauk Cccr.
- Şen, S. (2014). Eski Uygur Türkçesi dersleri. Kesit Yayınları.
- Şirin, H. (2015). Kültigin yazıtı. Bilge Kültür Sanat Kitabevi.
- Taş, İ. (2009). Kutadgu Bilig’de söz yapımı. Türk Dil Kurumu Yayınları.
- Tekin, Ş. (2002). Eski Türkçe. Türk Dünyası El Kitabı Dil- Kültür- Sanat II. Cilt içinde. (69-119). Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü.
- Tekin, Ş. (2019). Uygurca metinler II. Maytrısimit, burkancıların mehdisi maitreya ile buluşma Uygurca iptidai bir dram. Türk Dil Kurumu Yayınları.
- Tekin, T. (2003). Orhon Yazıtları. Yıldız Dil ve Edebiyat Dizisi.
- Tietze, A. (2016). Tarihi ve etimolojik Türkiye Türkçesi lügati (Cilt I A-B). Türkiye Bilimler Akademisi.
- Wilkens, J. (2021). Handwörterbuch des Altuigurischen, Altuigurisch-Deutsch-Türkisch. Akademie der Wissenschaften zu Göttingen
Öz
This article has been shaped by the fact that the word basa, which is frequently used in the Old Turkish period and generally encountered as a preposition, has acquired the meaning of ‘after’ and that researchers have not reached a clear consensus on the verb to which the adverbial verb suffix -a is attached. The testimony of the words used in the Old Turkic period, which have similar meanings and similar meaning developments, can be a guide in solving complex situations. The word kedin>keyin meaning ‘after’, which developed from a root *ke used in Old Turkic to mean ‘back, back, west’, and the cases of other morphemes with similar development in the literary language enabled a semantic interpretation in the emergence of the meaning of ‘after’ in the adverb and preposition basa. The meaning of the verb bas- as ‘to press, to raid, to dominate’ and finally ‘to help’ in the Tonyukuk II inscription, the meanings of the words with the meaning of ‘back’ (arka yölek etc.) in Kutadgu Bilig as ‘help’ and ‘support’ are capable of revealing some formations (art basut kıl-, art basut bol-) that we have seen so far in the texts and their relationship with the verb bas-. The common usage of the words basut ‘help’ and basutçı ‘helper’, which are frequently used in Kutadgu Bilig, with all the words meaning back and back, reveals the relationship of help and support words with back. The words arkala- and arkadaş in Turkey Turkish are also some of the contemporary witnesses that reveal the relationship of the word help with back. Since the Turks' action of raiding a place could not be done alone and was an action they undertook as a community with the support of their own people, the word was used with the meaning of “to help” as seen in Tonyukuk, and the action of bas- perhaps caused it to gain the meanings of “backing, supporting, helping”. The relationship of this meaning of the word with the word ‘back’ and the fact that we are in front of everything that is behind and behind us in the logic of language and that everything behind us is behind us can explain the meaning of ‘after’ gained by the adverb and preposition basa.
Anahtar Kelimeler
Kaynakça
- Aksan, D. (2004). Dilbilim ve Türkçe yazıları. Multilungual Yayınları.
- Alyılmaz, C. (2021). Bilge Tonyukuk yazıtları. Türk Dil Kurumu Yayınları.
- Arat, R. R. (2007). Kutadgu Bilig (I metin). Türk Dil Kurumu Yayınları.
- Arat, R. R. (1979). Kutadgu Bilig (III index). Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü.
- Ata, A. (2012). Rayland nüshası satırarası Türkçe kur’an tercimesi’nde hapax. Ankara Üniversitesi Dil Tarih Coğrafya Fakültesi Türkoloji Dergisi, 19(1), 1-12.
- Atalay, B. (2006). Kâşgarlı Mahmud Dîvânu Lugâtit- Türk (dizin). Türk Dil Kurumu Yayınları.
- Atalay, B. (2006). Kâşgarlı Mahmud Dîvânu Lugâtit- Türk (çeviri) cilt III. Türk Dil Kurumu Yayınları.
- Ayazlı, Ö. (2012). Altun Yaruk sudur VI. kitap. Türk Dil Kurumu Yayınları.
- Aydın, E. (2012). Orhon yazıtları. Kömen Yayınları.
- Bang K., W. (1980). Berlindeki Macar enstitüsünden Türkoloji mektupları. (Çev. Şinasi Tekin), Atatürk Üniversitesi Basımevi.
- Bilgen, İ. (1989). Dīvānu Lügāti’t Türk’te söz yapımı [Yayımlanmamış Doktora Tezi]. Hacettepe Üniversitesi.
- Boeschoten, H. (2022). A dictionary of early middle Turkic. Brill.
- Clauson, S. G. (1972). An etymological dictionary of pre-thirteenth-century Turkish. Calerondon Press.
- Dıngıl, F. A. (2012). İslam öncesi Türk kültüründe kutsallık ifade eden maddi unsurlar [Yayımlanmamış Yüksek Lisans Tezi]. İstanbul Üniversitesi.
- Durmuş, E. (2021). Eski Türklerin savaş taktikleri ve savaş alanındaki uygulamaları. Akademik Bakış, 15(29), 243-262.
- Ercilasun A. B. (2016). Türk kağanlığı ve Türk bengü taşları. Dergah Yayınları.
- Erdal, M. (1991). Old Turkic word formation: a functional approach to the lexicon vol I. Otto Harrassowitz- Wiesbaden.
- Erdal, M. (2004). A grammer of old Turkic. Brill.
- Eraslan, K. (2012). Eski Uygur Türkçesi grameri. Türk Dil Kurumu Yayınları.
- Erdemir, H. P. (2022). Yabancı yazarlara göre Türklerde savaş ve taktik. H. C. Güzel-K. Çiçek- S. Koca (Ed.), Türkler Ansiklopedisi içinde (s. 938-943). Yeni Türkiye Yayınları.
- Günay, Ü. & Güngör, H. (2015). Türklerin dini tarihi. Berikan Yayınevi.
- Güner, G. (2008). Karahanlı Türkçesinde fiil [Yayımlanmamış Doktora Tezi]. Erciyes Üniversitesi.
- Hacıeminoğlu, N. (2015). Türk dilinde edatlar. Bilge Kültür Sanat Yayınevi.
- İnan, A. (1976). Eski Türk dini tarihi. Milli Eğitim Basımevi.
- Kafesoğlu, İ. (1998). Türk milli kültürü. Ötüken Yayınları.
- Karaağaç G. (2013). Dil bilimi terimleri sözlüğü. Türk Dil Kurumu Yayınları.
- Karahan, A. (2014). Eski Uygurcada bağlaçlar. Grafiker Yayınları.
- Kovacs, E. (2011). Polysemy in traditional vs. cognitive lingustics. Eger Journal of English Studies. XI, 3-19.
- Li, Y. S. (2004). Türk dillerinde sontakılar. Kebikeç Yayınları.
- Nadalyaev V. M., Nasilov D. M., Tenişev E. R., Şerbak A. M. (1969). Drevnetyurkskiy slovar’. Academia Nauk Cccr.
- Şen, S. (2014). Eski Uygur Türkçesi dersleri. Kesit Yayınları.
- Şirin, H. (2015). Kültigin yazıtı. Bilge Kültür Sanat Kitabevi.
- Taş, İ. (2009). Kutadgu Bilig’de söz yapımı. Türk Dil Kurumu Yayınları.
- Tekin, Ş. (2002). Eski Türkçe. Türk Dünyası El Kitabı Dil- Kültür- Sanat II. Cilt içinde. (69-119). Türk Kültürünü Araştırma Enstitüsü.
- Tekin, Ş. (2019). Uygurca metinler II. Maytrısimit, burkancıların mehdisi maitreya ile buluşma Uygurca iptidai bir dram. Türk Dil Kurumu Yayınları.
- Tekin, T. (2003). Orhon Yazıtları. Yıldız Dil ve Edebiyat Dizisi.
- Tietze, A. (2016). Tarihi ve etimolojik Türkiye Türkçesi lügati (Cilt I A-B). Türkiye Bilimler Akademisi.
- Wilkens, J. (2021). Handwörterbuch des Altuigurischen, Altuigurisch-Deutsch-Türkisch. Akademie der Wissenschaften zu Göttingen
Ayrıntılar
| Birincil Dil | Türkçe |
|---|---|
| Konular | Eski Türk Dili (Orhun, Uygur, Karahanlı) |
| Bölüm | Makaleler |
| Yazarlar | |
| Yayımlanma Tarihi | 20 Temmuz 2025 |
| Gönderilme Tarihi | 20 Ocak 2025 |
| Kabul Tarihi | 16 Temmuz 2025 |
| Yayımlandığı Sayı | Yıl 2025 Cilt: 9 Sayı: 2 |
This work is licensed under Attribution-NonCommercial 4.0 International